KATARZYNA JAKUBOWSKA-KRAWCZYK (Katedra Ukrainistyki UW) PAULINA WASZKIEWICZ (Katedra Ukrainistyki UW)
ALBERT NOWACKI (Instytut Filologii SLowiaskiej KUL)
W poszukiwaniu to samo!ci ukraiskiej. Mi"dzynarodowa Konferencja
Nauowa Ukraina Midzy Wschodem a Zachodem. Warszawa, 6-7 listopada
2007
Zgodnie z ustalon# ju od wielu lat tradycj#, tak e i w tym roku Katedra Ukrainistyki Uniwersytetu Warszawskiego zorganizowaLa Mi"dzynarodow# Konferencj" Naukow# pt.: Ukraina midzy Wschodem a Zachodem, która odbyLa si" w dniach 6-7 listopada 2008 roku. Jak co roku, tak e i tym razem na miejsce obrad wybrano wspaniaLe wn"trza Sali Senatu UW, w których mieli okazj" do spotkania i wymiany my!li naukowej litera-turoznawcy, j"zykoznawcy, kullitera-turoznawcy, a tak e historycy, dziennikarze i specjali!ci od spraw ukraiskich zarówno z Polski, jak i z Ukrainy.
Konferencj" otworzyL uroczy!cie prof. dr hab. Stefan Kozak. W swoim przemówieniu wyraziL podzi"kowania wLadzom rektorskim i dziekaskim UW za wspieranie dziaLa na rzecz rozwoju bada ukrainistycznych w Uniwersytecie Warszawskim. Serdecznie przywitaL dostojnych go!ci – rektora Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Mart" Kicisk#-Habior, ambasadora Ukrainy – OLeksandra Mocyka, rektora Akademii Kijow-sko-Mohylaskiej prof. dr. hab. WiaczesLawa Bruchoweckiego, dziekana WydziaLu Lin-gwistyki Stosowanej i Filologii WschodniosLowiaskich UW prof. dr. hab. Sambora Grucz" oraz wszystkich zgromadzonych.
W sLowie wst"pnym prof. Kozaka znalazLo si" miejsce dla krótkiego naszkicowania kierunków rozwa a dwudziestej ju konferencji, ze szczególnym podkre!leniem faktu, e centraln# problematyk# spotkania pozostan# zagadnienia zwi#zane ze wspóLczesno!ci# Ukrainy. Nast"pnie w imieniu rektora Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Ka-tarzyny ChaLasiskiej-Macukow uczestników spotkania, przywitaLa prof. dr hab. Marta Kiciska-Habior, która podkre!liLa szczególny wkLad Katedry Ukrainistyki oraz jej owoców w postaci publikacji pokonferencyjnych – „Warszawskich Zeszytów Ukraino-znawczych” – do rozwoju bada ukrainistycznych. Ze sLowem do zebranych zwróciL si" tak e ambasador Ukrainy – OLeksandr Mocyk, który w swoim wyst#pieniu nawi#zaL do czasów !wietno!ci Rusi Kijowskiej oraz podkre!liL znaczenie Ukrainy w Europie. Wy-mieniL wspóLczesne priorytety Ukrainy dotycz#ce integracji z Europ# i wst"pu do NATO. Sesji pierwszej przewodniczyL WiaczesLaw Bruchowecki, a obrady zainaugurowaL prof. Stefan Kozak wyst#pieniem Ukraina midzy Wschodem a Zachodem. Badacz zwróciL uwag" na wpLywy greckie i Laciskie, ksztaLtuj#ce specyfik" kultury ukraiskiej oraz ukraiskiego dyskursu narodowego. PrzywoLaL tu pogl#dy Ihora Szewczenki dotycz#ce wpLywów kultury !ródziemnomorskiej na Ukrainie. Podkre!liL niebagatelne znaczenie i charakter epiki kozackiej, rozwa aL obecny w dumach patriotyczny model odczuwania !wiata.
Zrczn kontynuacj poprzedniego wyst pienia stanowiH referat Piotra Krolla pt. Kozaczyzna midzy Rzeczpospolit a Moskw , który postanowiH zapozna! obecnych z histori oraz specyfik Kozaczyzny. GHówna teza wyst pienia dotyczyHa mieszania si w wojsku kozackim wpHywów dwóch kultur: wschodniej i zachodniej. Badacz podkre"liH m.in., #e Kozacy czuli si szczególnie zwi zani z kultur Zachodu, a wpHywy mos-kiewskie wykorzystywali raczej jako form nacisku na Rzeczpospolit w celu egzekucji swoich praw.
Na zagadnienia dotycz ce Cerkwi midzy Wschodem a Zachodem w II Rzecz-pospolitej zwróciH uwag Bohdan Hud’. Historyk przedstawiH pogl dy dotycz ce polityki Polski zmierzaj cej do wykorzenienia na WoHyniu ukrai$sko"ci, w tym ukrai$skiego prawosHawia. Badacz podkre"liH ponadto, #e polska polityka rewindykacyjna na WoHyniu pod koniec lat 30. przyniosHa katastrofalne w skutkach nastpstwa, które powa#nie zaszkodziHy stosunkom polsko-ukrai$skim oraz przyczyniHa si do eskalacji napi! bd cych bezpo"redni przyczyn pogromu na WoHyniu w latach 40.
Pierwszym mówc w sesji drugiej byH rektor Akademii Kijowsko-Mohyla$skiej – prof. WiaczesHaw Bruchowecki. W wyst pieniu Kijowsko-Mohyla!ska Akademia w kon-tek"cie systemu szkolnictwa europejskiego przypomniaH on histori powstania i rozwoju Akademii, zwracaj c jednocze"nie uwag na niegdysiejsz obecno"! jzyka polskiego w"ród wykHadanych przedmiotów oraz podkre"laj c fakt, i# wspóHcze"nie ogromny nacisk poHo#ony jest na jzyk angielski.
O widocznym wpHywie Wschodu i Zachodu na ukrai$sk architektur sakraln opo-wiedziaH zebranym WoHodymyr Aleksandrowycz. Analizuj c m.in. techniki pisania ikon oraz struktur zabytków cerkiewnych, badacz wskazywaH na wpHywy bizantyjskie lub zachodnie. Na zainteresowania ukrai$skich twórców orientalistyk , arabistyk oraz lite-ratur indyjsk zwróciHa uwag LudmyHa Hrycyk. OdwoHuj c si m.in. do twórczo"ci MychajHa Drahomanowa, Iwana Franki czy zainteresowa$ MychajHa Hruszewskiego, badaczka omówiHa osi gnicia orientalistyki ukrai$skiej. T cz"! obrad zako$czyHa dyskusja z udziaHem Bohdana Hudia oraz Piotra Krolla, w której kontynuowano rozwa-#ania dotycz ce orientacji elit kozackich oraz ich "wiadomo"ci politycznej.
Po wznowieniu obrad gHos zabraHa JarosHawa Melnyk. W wyst pieniu Apokryfy w literaturze ukrai!skiej: dialog midzy Wschodem a Zachodem przeanalizowaHa charakter nawi za$ do opowie"ci apokryficznych w twórczo"ci pisarzy osiemnasto- i dziewitnastowiecznych, ze szczególnym uwzgldnieniem wpHywów Haci$skich, za" Walentyna Sobol poddaHa rozwa#aniom zagadnienia zwi zane z literatur przekHadow jako po"rednika midzy Wschodem a Zachodem. Ostatnim referentem, ko$cz cym pierwszy dzie$ obrad, byH JarosHaw Harasym, który w referacie Folklorystyczna koncepcja FiBareta KoBessy w kontek"cie ówczesnej nauki europejskiej wyja"niH, na czym polegaH europeizm w koncepcji uczonego. MateriaH ilustracyjny stanowiHa niezwykle ciekawa analiza struktury pie"ni ukrai$skich. T cze"! obrad zako$czyHa dyskusja z udziaHem m.in. Stefana Kozaka oraz OHeksandra Astafjewa.
Uroczystym zwie$czeniem pierwszego dnia obrad byHa z pewno"ci wystawa po"wicona Wielkiemu GHodowi na Ukrainie z lat 1933-1934. Uroczystego jej otwarcia dokonaHa Kateryna Juszczenko w obecno"ci rektora Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr
hab. Katarzyny Cha?asiskiej-Macukow oraz Korpusu Dyplomatycznego. Zabieraj c g?os, Kateryna Juszczenko przypomnia?a o tragicznych wydarzeniach z pocz tku lat 30. ubieg-?ego stulecia i jednocze!nie podkre!li?a pal c potrzeb" prowadzenia bada naukowych dotycz cych tej tragedii, odnotowuj c z satysfakcj obecno!# tematyki wielkiego G?odu na Ukrainie w !wiecie i w Europie po wielu latach zmowy milczenia.
Okazj do dalszej i mniej oficjalnej wymiany my!li sta?o si" tak$e kocz ce pierwszy dzie obrad uroczyste przyj"cie w Ambasadzie Ukrainy, wydane przez ambasadora Ukrainy w Polsce – O?eksandra Mocyka.
Drugi dzie obrad rozpocz ? si" sesj pod przewodnictwem Jaros?awy Melnyk. Pierwszym referentem by? Lubomyr Senyk, który na podstawie analiz licznych prac Iwana Franki zaprezentowa? jego wizj" Ukrainy po?o$onej pomi"dzy Wschodem a Za-chodem. Nast"pnie wyst pi?a Katarzyna Jakubowska-Krawczyk, która przedstawi?a analiz" poezji Tarasa Szewczenki w kontek!cie europejskich d $e wolno!ciowych. Ze szczególnym zainteresowaniem zg?"bia?a badaczka kwesti" wp?ywu, jaki na poezj" ukraiskiego wieszcza narodowego wywar?y has?a epoki romantyzmu, !ci!le zwi zane z procesem przemian i obaleniem istniej cego porz dku. Referentka ukaza?a duchowy zwi zek utworów ukraiskiego poety z pogl dami Byrona, Mickiewicza, Victora Hugo, Shelleya, Heinego, Mazziniego i Lamartine’a. Analizowa?a wp?ywy przemian spo?ecz-nych, w tym tak$e rewolucji francuskiej, oraz pism Fichtego i Goethego na sposób my-!lenia twórców romantycznych, do których bez w tpienia nale$a? tak$e Taras Szew-czenko. Na koniec badaczka zaj"?a si" wprowadzon przez Chateaubrianda kwesti chrze!cijastwa pozostaj cego w bardzo !cis?ej wi"zi duchowej z utworami autora Kobziarza.
Albert Nowacki opowiedzia? o Europejskich dylematach Myko7y Chwylowego. W referacie dotycz cym wizji Europy w publicystyce pisarza zarysowa? on niezwykle skomplikowan sytuacj" literatury ukraiskiej w po?owie lat 20. XX wieku, gdzie najwa$niejsz kwesti by?o pytanie o to$samo!# i przysz?o!# „nowej, proletariackiej” literatury ukraiskiej. Jedn z propozycji by?y koncepcje narodników, inn koncepcje futurystów, natomiast oficjalnie forsowano ide" masowo!ci w sztuce i pryncypia realizmu w literaturze. Zupe?nie odmienny poglad zaproponowa? Chwylowy, mianowicie orientacj" kulturaln na spu!cizn" Europy Zachodniej i przedstawi? koncepcj" „psychologicznej Europy”. Badacz podkre!li?, $e przedstawiona przez Chwylowego koncepcja Europy nie jest jednoznaczna, co do!# wyra%nie przebija si" w jego pamfletach oraz korespondencji. Europ" Chwylowego nale$a?oby traktowa# nie jako toponim, lecz raczej ideonim lub pewn abstrakcyjn kategori" kulturaln . Najwa$niejszym dokonaniem Chwylowego jest – zdaniem prelegenta – to, i$ nie zgadza? si" na oficjaln , bolszewick koncepcj" sztuki, twierdz c, $e doprowadzi ona do marginalizacji literatury ukraiskiej.
O?eksandr Astafjew wyg?osi? referat Ukraiska powojenna literatura w kontek cie europejskim. Badacz przywo?a? tu koncepcje Europy sformu?owane przez Milana Kunder", Kazimierza Wyk" i Czes?awa Mi?osza, zwracaj c jednocze!nie uwag" na fakt, $e analizowanemu tematowi najlepiej s?u$y ta ostatnia, przedstawiaj ca rodzinn Europ" jako wspólny dom pastw i narodów. Prelegent przedstawi? emigracyjne dyskusje ukraiskie toczone m.in. na stronach kwartalnika „My”, pisma „Ukraiska Chata”.
Nastpnie dosy obszernie omówiF zwi!zki paryskiej „Kultury” ze "rodowiskami ukrai#skimi.
Bazyli Nazaruk zapoznaF obecnych z europejskim wymiarem twórczo"ci Bohdana Ihora Antonycza. ZaakcentowaF on zwrot pisarza ku europejskiej poezji i my"li este-tycznej i jego swoist! syntez Wschodu i Zachodu. PrzeanalizowaF tak$e ksztaFtowanie si dyskursów modernizmu ukrai#skiego, zwracaj!c szczególn! uwag na fakt, i$ w opinii tego twórcy ukrai#skiego poezja byFa „stopem intelektu i szaFu, a metafora stanowi klucz do zrozumienia "wiata”. Tym samym przerzucaF on mosty porozumienia midzy na-rodami.
Inesa Makar wygFosiFa referat W kwestii komparatystyki przek/adu: ukraiskie i pol-skie t/umaczenia powie ci Longosa „Dafnis i Chloe”, w którym poddaFa analizie kolejne przekFady i adaptacje wspomnianego dzieFa, pocz!wszy od 1936 roku.
Kolejnej sesji przewodniczyF Grzegorz Motyka. &ukasz Jasina w swym wyst!pieniu dotycz!cym dyskursu o polsko-ukrai#skiej historii w kulturze popularnej porównaF filmy powstaj!ce po obu stronach granicy po odzyskaniu przez Ukrain niepodlegFo"ci. Badacz skoncentrowaF si przede wszystkim na filmie Jerzego Hoffmana Ogniem i mieczem, Ukraina narodziny narodu oraz filmach OFesia Ja#czuka, biograficznym o Andrzeju Szeptyckim oraz filmie M. Maszczenki pt. Bohdan Chmielnicki.
Niezwykle interesuj!cy byF referat Tomasza Stryjka (Geograficzno-kulturowe wyobra!enie otoczenia Ukrainy w historiografii ukraiskiej w 2. po/. XX wieku i wspó/-cze nie), w którym autor dokonaF inspiruj!cego podziaFu pokole# historyków ukrai#skich. SzczegóFowo omówiF pokolenie historyków-prawodawców, o"rodki emigracyjne, próby syntez historii Ukrainy oraz historyków-intelektualistów ukrai#skich, którzy w pewnym sensie wystpuj! w poFo$eniu historyków-tFumaczy historii. Witalij Makar omówiF re-lacje, jakie na przestrzeni lat F!czyFy Ukrain z Kanad!.
Konferencj zako#czyF poprowadzony przez prof. Stefana Kozaka panel dyskusyjny Ukraina mi"dzy Wschodem a Zachodem – wspó/cze nie i jutro, w którym udziaF wzili Grzegorz Motyka, Marcin Wojciechowski, Jan Malicki, Jurij Makar, Bohdan Hud’. Jan Malicki przypomniaF tekst W. Tomkiewicza z 1932 roku Ukraina mi"dzy Wschodem a Zachodem zamieszczony w „Sprawach Narodowo"ciowych”. OmówiF wieloletni! dyskusj dotycz!c! wewntrznych podziaFów Ukrainy i zwróciF tak$e uwag na zjawisko wielosektorowo"ci polityki ukrai#skiej do 2007 roku (34-37 partnerów strategicznych, wicej ni$ USA, i zmiany, jakie miaFy si dokona po rewolucji pomara#czowej (chodziFo tu, rzecz jasna, o zdecydowany zwrot Ukrainy ku Zachodowi). Podstawowym dezy-deratem na Majdanie NezaFe$nosti byFa kwestia wst!pienia Ukrainy do Unii Europejskiej i NATO, który jednak, zdaniem badacza, zostaF pogrzebany przez dalsze poczynania rz!du ukrai#skiego. Prelegent przypomniaF tu odwoFanie wcze"niejszej deklaracji ukrai#skiej co do wst!pienia do wspomnianych struktur, mówiF o podziale pogl!dów politycznych i podkre"liF, $e w chwili obecnej wFa"nie te czynniki najbardziej osFabiaj! Ukrain.
Marcin Wojciechowski zwróciF uwag na fakt, i$ „wielkie nadzieje czsto rodz! wielkie rozczarowania”. W jego opinii rok 2004 wydawaF si tym momentem, w którym Ukrai#cy zaczli wychodzi z okresu budowania pa#stwa. StwierdziF, i$ wówczas
wierzono, e Ukraina moe by nowoczesnym i demokratycznym pa!stwem formatu europejskiego i jednocze"nie prowadzi debat#, czy chce by bardziej wschodnia czy zachodnia. WydawaNo si#, e nic ju nie jest w stanie zawróci Ukrainy z jej drogi ku Europie. Tymczasem we wrze"niu 2006 roku premier Wiktor Janukowycz obwie"ciN w Brukseli, e Ukraina rezygnuje z ch#ci bycia w Sojuszu PóNnocnoatlantyckim. Woj-ciechowski przywoNaN swoje wraenia z rozmowy z Serhijem $adanem – intelektualist% i pisarzem ukrai!skim – który stwierdziN, e wprawdzie niew%tpliwie czuje si# peNnoprawnym Europejczykiem, jednake kwestia czNonkostwa w NATO wywoNywaNa w nim chNód. Zdaniem tego pisarza Ukraina powinna by Szwajcari% Wschodu i w zwi%zku z tym prezentowaN on pogl%d, i by moe nie warto na siN# forsowa jej drogi ku Europie. Zdaniem dyskutanta pa!stwa zachodnie zdoNaNy ju oswoi si# z my"l%, e Ukraina jest cz#"ci% "wiata zachodniego. Podkre"liN, e spo"ród wszystkich pa!stw nale%cych do Unii Europejskiej to wNa"nie Polska jest najwi#kszym lobbyst% interesów Ukrainy w UE, z czego zreszt% inne pa!stwa zachodnie doskonale zdaj% sobie spraw#. Ciekawe w tym kontek"cie jest stwierdzenie innego pisarza ukrai!skiego, Jurija Andruchowycza, który uwaa, e dla przeci#tnego Ukrai!ca Europa stanowi przestrze! tak wielk%, niezgN#bion% i odlegN%, niczym kosmos. Na tle przytoczonych sNów wspomnianego intelektualisty ukrai!skiego Wojciechowski dopatruje si# specjalnej misji dla Polski, która miaNaby polega na wysyNaniu wyra&nych sygnaNów innym pa!stwom europejskim, e Ukraina jest przecie take w Europie.
Jurij Makar zastanowiN si# nad ogólnymi d%eniami polityki ukrai!skiej, podkre"laj%c szczególnie wyra&ny – jego zdaniem – rozd&wi#k mi#dzy ambitnymi zaNoeniami i skromnymi efektami w polityce zagranicznej. Szeroko" planów polityków ukrai!skich bardzo cz#sto nie odpowiadaNa realnym moliwo"ciom pa!stwa ukrai!skiego. Najistotniejsza jest – wedle badacza – potrzeba wspóNpracy z Rosj% na równoprawnych, partnerskich zasadach. W swoim wywodzie prelegent nadmieniN, i na Ukrainie niemal codziennie mówi si# o „interesie narodowym”, jednake w rzeczywisto"ci nie zrobiono niczego, co mogNoby pomóc w faktycznej konsolidacji spoNecze!stwa ukrai!skiego. W opinii prof. Makara zawsze znajdzie si# co", co b#dzie pretekstem do pogorszenia stosunków z Rosj%, a przecie nowoczesne pa!stwo, jakim chce by wspóNczesna Ukraina, nie moe przez nast#pne sto lat y w strachu przed swym wschodnim s%siadem. W dalszej cz#"ci swego wyst%pienia badacz wyliczyN równie najwaniejsze zaNoenia polityki, którymi jak najszybciej naleaNoby si# zaj% .
Kolejny prelegent – Grzegorz Motyka – skoncentrowaN si# na problemach, wobec których stan#li historycy ukrai!scy. Okazuje si#, e u progu niepodlegNo"ci, kiedy konieczne staNo si# wypracowanie nowej tosamo"ci ukrai!skiej, podzielili si# oni na dwie grupy: tych, którzy uwaali, e ZSRR to ustrój najlepszy z moliwych, oraz tych, wedle których caNy okres egzystowania Ukrainy w strukturach Zwi%zku Radzieckiego byN czasem okupacji i dominacji rosyjskiej na ziemiach ukrai!skich, a co za tym idzie – spu"cizna ZSRR jest t% cz#"ci% historii ukrai!skiej, któr% naleaNoby z caN% stanowczo"ci% odrzuci . Badacz zaprezentowaN rozwi%zania, za pomoc% których próbowano owe dwa skrajne stanowiska pogodzi i skleci z nich jak%" jedn% sensown% caNo" . OdwoNywaN si# przy tym do pracy Tomasza Stryjka Jakiej przesz+oci potrzebuje przysz+o ? W swoim
wystpieniu prelegent staraB si równie! wyodr bni" podwaliny europejskiej to!samo#ci ukrai$skiej.
Jako ostatni zabraB gBos Bohdan Hud’, który zaprezentowaB stanowisko zgoBa odmienne od swoich przedmówców. StwierdziB on mi dzy innymi, !e nie mówi si o tzw. drugiej stronie medalu, która jest niewygodna zarówno dla Polski, jak i dla caBej Europy. W interesie Polski jest bowiem to, a!eby jak najdalej odsun" od swoich wschodnich granic obszary „dobrobytu i historii”. Profesor Hud’ przypomniaB tu spraw majora &ysenki i skierowane przez wBadze USA w stron Ukrainy oskar!enie o wspóBprac z re!imem Saddama Huseina, za które do dzi# jej nie przeproszono. Zdaniem uczonego, wielkie zasBugi dla Ukrainy ma jej byBy prezydent Leonid Kuczma, albowiem balansujc mi dzy Wschodem a Zachodem, zdoBaB zapewni" jej pewien poziom bezpiecze$stwa, gdy! Zachód nie byB i wci! „nie jest gotowy” pomóc Ukrainie w cigBych konfliktach z Rosj, na któr pa$stwa zachodnie spogldaj w sposób pozbawiony odpowiedniej dozy krytycyzmu. W czasie pomara$czowej rewolucji !adne z pa$stw zachodnich, poza Polsk, rzecz jasna, nie wyraziBo swego poparcia dla Ukrainy. „Gdzie koncepcja Brzezi$skiego dotyczca mostu Berlin-Warszawa-Kijów?” – pytaB retorycznie badacz. Obrady za-ko$czyBa o!ywiona dyskusja.
Na zako$czenie konferencji prof. Stefan Kozak dokonaB podsumowania dwudnio-wych obrad, a nast pnie po!egnaB uczestników organizowanych przez siebie corocznych konferencji, obiecujc, !e nadal b dzie braB w nich udziaB jako aktywny uczestnik. Podzi kowano mu gorcymi brawami oraz przemówieniem wygBoszonym przez LudmyB Hrycyk.
W tym miejscu nale!y odda" niewtpliwe zasBugi prof. Kozakowi, który okazaB si godnym gospodarzem opisywanego tu spotkania naukowego, bowiem nie tylko osobi#cie troszczyB si o jego uczestników, ale te! sam braB aktywny udziaB w licznych dyskusjach naukowych, które niejednokrotnie inicjowaB.
Podsumowujc, nale!aBoby podkre#li", i! wspomniana konferencja byBa przedsi w-zi ciem niezwykle owocnym i doskonale wpisaBa si we wspóBczesn debat na temat miejsca Ukrainy na geopolitycznej mapie wspóBczesnej Europy oraz jej obecno#ci w eu-ropejskiej przestrzeni kulturowej. Jednocze#nie zorganizowane przez Katedr Ukraini-styki UW spotkanie naukowców z Polski i z Ukrainy jest najlepszym dowodem na to, !e tematyka mieszczca si w ramach zagadnienia Ukraina midzy Wschodem a Zachodem nie jest jeszcze, jak mogBoby si to na pierwszy rzut oka wydawa", wyeksploatowana, mieli#my bowiem okazj zapoznania si z ciekawymi opiniami uczonych z ró!nych specjalno#ci, którzy niejednokrotnie zaskakiwali sposobem podej#cia do tematu bd% te! prezentowali najnowsze wyniki prowadzonych przez siebie bada$. Pozostaje mie" na-dziej , !e zaprezentowane na konferencji referaty b dzie mo!na w niedalekiej przyszBo#ci przeczyta" na stronicach „Warszawskich Zeszytów Ukrainoznawczych”.
