KS. WITOLD JEDYNAK
WYBRANE ZAGADNIENIA
ETYKI ZAWODOWEJ SOCJOLOGA
W społeczen´stwach obywatelskich, które rz ˛adz ˛a sie˛ prawami demokracji, a takz˙e zasadami konkurencji i wolnego rynku, wiele instytucji jest zaintere-sowanych badaniami społecznymi. Pozyskiwane w ten sposób informacje s ˛a uz˙ywane do róz˙nych celów. Jedne z nich słuz˙ ˛a dobru społeczen´stwa, a zwła-szcza rozwi ˛azywaniu trudnych problemów społecznych, inne zas´ s ˛a wyko-rzystywane do osi ˛agania okres´lonych zamierzen´ przez manipulowanie społe-czen´stwem. Pozyskiwanie wiedzy o społeczen´stwie, czyli o jego opiniach, pogl ˛adach, potrzebach, oczekiwaniach, preferencjach, wartos´ciach i posta-wach, staje sie˛ niezwykle waz˙nym i odpowiedzialnym zadaniem. Dlatego tez˙ badania społeczne powinny opierac´ sie˛ na okres´lonych standardach poste˛po-wania, aby metody zdobywania wiedzy, a naste˛pnie sposoby jej wykorzysta-nia nie szkodziły człowiekowi.
Jedn ˛a z profesji, której wykonywanie wi ˛az˙e sie˛ z badaniami społecznymi, jest zawód socjologa. D ˛az˙y on do poznania społeczen´stwa, a obszar jego zainteresowan´ jest bardzo rozległy i niejednorodny, poniewaz˙ dotyczy róz˙nych procesów społecznych, zbiorowos´ci i grup społecznych, organizacji, instytucji społecznych, itd. Socjolog jest niejako lekarzem społeczen´stwa, gdyz˙ bada je, a naste˛pnie stawia diagnoze˛. Stara sie˛ poznac´ relacje i stosunki pomie˛dzy ludz´mi, interesuje go takz˙e działalnos´c´ instytucji społecznych. Badanie społe-czen´stwa pozwala na ustalenie jego stanu i dynamiki zmian. Ponadto umoz˙li-wia zaproponowanie skutecznych sposobów usunie˛cia ewentualnych niepra-widłowos´ci, utrudniaj ˛acych włas´ciwe funkcjonowanie społeczen´stwa. Zatem wiedza zdobyta podczas pracy socjologa pozwala zazwyczaj na zdiagnozowa-nie problemów społecznych, które wymagaj ˛a rozwi ˛azania.
Ks. dr hab. WITOLD JEDYNAK, prof. UR – dyrektor Instytutu Socjologii Uniwersytetu
Zainteresowanie socjologa społeczen´stwem, a zwłaszcza jego bezpos´redni kontakt z człowiekiem podczas prowadzonych badan´, w sposób oczywisty domaga sie˛ zachowywania wysokich standardów zawodowych. Od ich respek-towania zalez˙y wizerunek zawodowy socjologów, a takz˙e wartos´c´ naukowa realizowanych badan´. Niestety, jak w kaz˙dym zawodzie, tak i w przypadku socjologów zdarzaj ˛a sie˛ sytuacje, w których przedstawiciele tej dyscypliny nie zachowuj ˛a okres´lonych norm etycznych, a tym samym nie dbaj ˛a o etos mo-ralny swojej profesji. Zachowania takie w sposób negatywny wpływaj ˛a na ocene˛ ich pracy przez społeczen´stwo, a cze˛sto nawet daj ˛a pretekst do daleko id ˛acych uogólnien´, szkodliwych dla całego s´rodowiska socjologów.
Zasadniczym celem niniejszej publikacji jest ukazanie wybranych zagad-nien´ z etyki zawodu socjologa dotycz ˛acych istotnych aspektów jego pracy. Dotychczas nie ukazało sie˛ kompleksowe, monograficzne opracowanie na temat aksjologii socjologa. Natomiast w róz˙nych publikacjach wyste˛puj ˛a odniesienia do niektórych kwestii etycznych maj ˛acych zastosowanie w czasie realizacji badan´ socjologicznych. W zwi ˛azku z powyz˙szym, autor dokonał analizy wybranych zagadnien´ etycznych odnosz ˛acych sie˛ do pracy zawodowej socjologa, maj ˛acych istotny wpływ na jakos´c´ prowadzonych przez niego badan´ i na stosunek do osób z nimi zwi ˛azanych. W celu zobrazowania oma-wianych problemów przedstawiono przykłady potwierdzaj ˛ace złoz˙onos´c´ i za-wiłos´c´ niektórych podejmowanych przez socjologów działan´, generuj ˛acych konflikty czy dylematy etyczne. Istotn ˛a motywacj ˛a podje˛cia badan´ przez autora było powstanie w roku 2012 Kodeksu Etyki Socjologa. Podczas przy-gotowywania opracowania wykorzystano literature˛ dotycz ˛ac ˛a omawianej pro-blematyki, a zwłaszcza wspomniany Kodeks.
ZAWÓD SOCJOLOGA I JEGO ETYCZNA POWINNOS´C´
Socjolog zdobywa przygotowanie zawodowe oraz umieje˛tnos´ci niezbe˛dne do wykonywania zawodu w trakcie studiów. Uzyskane w toku kształcenia podstawy teoretyczne ułatwiaj ˛a mu poszerzanie wiedzy praktycznej. Specjalistyczne przy-gotowanie pozwala socjologowi na badanie struktur społeczen´stwa, jego rozwo-ju, form, a takz˙e stosunków społecznych. Rozpoznaje on i bada zjawiska oraz procesy zachodz ˛ace w społeczen´stwie (np. konflikty, przystosowanie, współ-prace˛). S´rodowisko jego pracy zalez˙y od specyfiki wykonywanych obowi ˛azków zawodowych. Moz˙e on bowiem byc´ zatrudniony w róz˙nych urze˛dach, insty-tucjach, uczelniach, os´rodkach badawczych. Poniewaz˙ zainteresowania badawcze socjologa dotycz ˛a z˙ycia społecznego, dlatego prowadzi on badania wymagaj ˛ace
stycznos´ci z ludz´mi, zazwyczaj poza miejscem jego pracy. Powinien wie˛c intere-sowac´ sie˛ społeczen´stwem i zachodz ˛acymi w nim procesami, poszukiwac´ przy-czyn konkretnych zachowan´, posiadac´ umieje˛tnos´c´ nawi ˛azywania kontaktów z ludz´mi i współdziałania w grupie1.
Ze wzgle˛du na istotn ˛a role˛ odgrywan ˛a w społeczen´stwie i dla społeczen´-stwa socjolog powinien byc´ osob ˛a ciesz ˛ac ˛a sie˛ zaufaniem publicznym. W ra-mach prowadzonych badan´ powierzane s ˛a mu informacje dotycz ˛ace mie˛dzy innymi z˙ycia prywatnego respondentów, których nie moz˙e ujawniac´. Ponadto wyniki realizowanych przez niego badan´ nie tylko maj ˛a charakter informacyj-ny, ale cze˛sto wywieraj ˛a wpływ na społeczen´stwo. Chodzi zwłaszcza o prze-kazywane opinii publicznej przez media informacje oparte na wynikach róz˙-nego rodzaju badan´ sondaz˙owych, które jak potwierdzaj ˛a naukowe opraco-wania, w róz˙nym stopniu oddziaływaj ˛a na pogl ˛ady, przekonania czy system wartos´ci odbiorców. Dlatego tez˙ społeczen´stwo oczekuje od socjologów, by posiadali wysokie kwalifikacje zawodowe, doskonalili własne umieje˛tnos´ci i podnosili poziom fachowej wiedzy, a takz˙e zachowywali wysokie standardy etyczne. Wymagania te s ˛a niezbe˛dne do prowadzenia bezstronnych badan´ naukowych, a takz˙e do utrzymania pełnego obiektywizmu i autonomii pod-czas ich interpretacji. Jedynie socjolog zachowuj ˛acy wysokie standardy etycz-ne jest wiarygodnym badaczem społeczen´stwa zasługuj ˛acym na zaufanie publiczne2.
Jednym ze sposobów korygowania stanu rzeczywistego i podci ˛agania mo-ralnych zachowan´ socjologów do konkretnego wzorca jest tworzenie okres´lo-nych postulatów w formie norm i dyrektyw zawartych w etyce zawodowej socjologa. Jes´li dylematów lub konfliktów etycznych nie udaje sie˛ rozwi ˛azac´ przy pomocy etyki ogólnej, niezbe˛dne staje sie˛ odwołanie do etyki zawodo-wej, która stoi na straz˙y godnos´ci profesji i jednoczes´nie wskazuje, jak przed-stawiciele zawodu maj ˛a sie˛ zachowywac´, a jak nie powinni poste˛powac´. Socjologowie chc ˛ac okres´lic´ moraln ˛a wartos´c´ czynu, a wie˛c ocenic´, czy jest on dobry czy zły, powinni miec´ moz˙liwos´c´ odniesienia go do okres´lonej
1B. SZACKA, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa 2003, s. 43-51; P. SZTOMPKA, Socjologia. Analiza społeczen´stwa, Kraków: Wydawnictwo ZNAK 2004, s. 29-38; N. GOODMAN, Wste˛p do socjologii, wyd. I, Poznan´: Wydawnictwo Zysk i S-ka 2001, s.
12-13; E. BABBIE, Istota socjologii. Krytyczne eseje o krytycznej nauce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007, s. 12-20.
2J.H. TURNER, Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, wyd. I, Poznan´: Wydawnictwo Zysk i S-ka 1998, s. 37-38; J. SZTUMSKI, Wste˛p do metod i technik badan´ społecznych, wyd. VI zmienione i uzupełnione, Katowice: Wydawnictwo Naukowe S´L ˛ASK 2005, s. 31-33.
normy etycznej, be˛d ˛acej kryterium ich zawodowego poste˛powania. Istotn ˛a role˛ w ich działalnos´ci zawodowej odgrywa wie˛c zbiór szczegółowych norm moralnych stanowi ˛acy podstawe˛ oceny postaw i zachowan´. Normy i wartos´ci okres´lone przez etyke˛ ogóln ˛a zostaj ˛a uszczegółowione, uwzgle˛dniaj ˛ac specy-fike˛ profesji socjologa, a przez to daj ˛a moz˙liwos´c´ rozwi ˛azywania w sposób zadowalaj ˛acy problemów, konfliktów i dylematów wynikaj ˛acych z wykonywa-nia tego zawodu. Etyka zawodowa socjologa ustalaj ˛ac i rozstrzygaj ˛ac kwestie normatywne, odnosz ˛ace sie˛ do konkretnych, wzorcowych sytuacji, daje pod-stawy do okres´lenia reguł funkcjonowania socjologa w sytuacji wynikaj ˛acej z jego roli zawodowej. Jest ona zbiorem wytycznych be˛d ˛acych konkretyzacj ˛a ogólnych norm moralnych, poniewaz˙ okres´la szczegółowe zachowania dla typowych sytuacji, w jakich moz˙e sie˛ znalez´c´ socjolog. Szczegółowe normy etyczne dotycz ˛a mie˛dzy innymi stosunku do wykonywanego zawodu, jakos´ci podejmowanej pracy, kwalifikacji merytorycznych, dyscypliny i efektywnos´ci pracy. Przedstawiciele tego zawodu powinni wie˛c kierowac´ sie˛ wartos´ciami i zasadami moralnymi wynikaj ˛acymi z etyki ogólnej oraz szczegółowymi normami zawartymi w etycznym kodeksie swojej profesji3.
Obowi ˛azuj ˛acy obecnie Kodeks Etyki Socjologa został uchwalony przez Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Socjologicznego w dniu 25 marca 2012 r. Jest zbiorem zasad, norm i powinnos´ci, reguluj ˛a-cych stosunki społeczne powstałe w wyniku pracy zawodowej socjologa. Maj ˛a one pomóc przedstawicielom profesji w prowadzeniu uczciwej i rzetelnej działalnos´ci zawodowej, opartej na wysokich standardach etycznych. Jego zapisy maj ˛a na wzgle˛dzie dobro społeczne, a takz˙e dobro profesji, ukazuj ˛a bowiem ideały, do których socjologowie powinni d ˛az˙yc´. Wskazania te poma-gaj ˛a pracownikom w etycznym poste˛powaniu, poniewaz˙ ułatwiaj ˛a dostosowa-nie ogólnych zasad moralnych do tego, czym socjolog sie˛ zajmuje. Kodeks okres´la normy poste˛powania (nakazy i zakazy), wartos´ci, zasady i standardy, jakimi powinni kierowac´ sie˛ przedstawiciele zawodu wykonuj ˛ac swoje obo-wi ˛azki. Stanoobo-wi on równiez˙ uzupełnienie norm oboobo-wi ˛azuj ˛acego prawa, które ma wobec kodeksu charakter nadrze˛dny. Mimo iz˙ zapisy kodeksu nie s ˛a w stanie uwzgle˛dnic´ wszystkich problemów, jakie mog ˛a pojawic´ sie˛ w
prak-3 I. LAZARI-PAWŁOWSKA, Etyki zawodowe jako role społeczne, w: A. SARAPATA (red.), Etyka zawodowa, Warszawa: Ksi ˛az˙ka i Wiedza 1971, s. 62; M. SUŁEK, J. S´WINIARSKI, Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego, Warszawa: Dom Wydawniczy BELLONA 2001, s. 63-64, 76-79; M. OLECH, Ija Lazari-Pawłowska w obronie etyki zawodowej, „Słupskie Studia
Filozoficzne”, 2005, nr 5, s. 69-70; J. TEICHMAN, Etyka społeczna, Warszawa: Oficyna Nauko-wa 2002, s. 126-130.
tyce zawodowej socjologa, to jednak wskazuj ˛a najwaz˙niejsze rozwi ˛azania oraz uwraz˙liwiaj ˛a socjologów na etyczny aspekt ich działalnos´ci zawodowej. Jed-noczes´nie pomagaj ˛a im w podejmowaniu decyzji oraz w rozstrzyganiu dyle-matów etycznych be˛d ˛acych wynikiem sprzecznych wartos´ci, zobowi ˛azan´ czy konfliktów interesów, z jakimi zmagaj ˛a sie˛ podczas wykonywania swojej pracy. Posiadanie przez socjologów własnego kodeksu etycznego podnosi prestiz˙ zawodu, a takz˙e zwie˛ksza jego uznanie i zaufanie społeczne. Jest równiez˙ pewnego rodzaju zabezpieczeniem przed naciskami s´rodowiska, po-niewaz˙ skodyfikowane normy jasno okres´laj ˛a, czego społeczen´stwo moz˙e z˙ ˛adac´ od przedstawicieli tego zawodu. Kodeks pomaga socjologom w prawi-dłowym wykonywaniu ich zadan´ i jest dla nich punktem odniesienia przy rozstrzyganiu dylematów etycznych4.
Dosyc´ oryginalne uzasadnienie potrzeby formułowania norm etyki zawodo-wej przedstawia Małgorzata Olech. Jej zdaniem kodeks okres´laj ˛acy normy poste˛powania przedstawicieli danego zawodu stoi na straz˙y autonomii pro-fesji, której dotyczy, poniewaz˙ okres´la standardy zachowania niezalez˙nie od uwarunkowan´ politycznych i ideologicznych: „Kodeks deontologiczny okre-s´lonego zawodu jest wyraz´n ˛a, spisan ˛a deklaracj ˛a pewnej moralnos´ci. Jednym z celów jego tworzenia jest odróz˙nienie norm obowi ˛azuj ˛acych w ramach danego zawodu od norm narzuconych z zewn ˛atrz na przykład przez wpływo-we gremia polityczne czy ideologiczne. Bez trudu moz˙na wyobrazic´ sobie sytuacje˛, w której elita polityczna dysponuj ˛ac s´rodkami przymusu i staj ˛ac sie˛ grup ˛a odniesienia, decydowac´ be˛dzie o «włas´ciwie poje˛tej» roli danego zawo-du. Wówczas polityka be˛dzie miała wpływ na ustalenie zadan´ danej grupy zawodowej w społeczen´stwie”5.
Nie wszyscy jednak doceniaj ˛a pozytywne znaczenie zawodowych kodek-sów etycznych. Ich przeciwnicy twierdz ˛a, iz˙ ograniczaj ˛a one autonomie˛ i ini-cjatywe˛ pracowników, którzy mog ˛a zakładac´, z˙e zapisy kodeksu maj ˛a charak-ter wyczerpuj ˛acy. Jes´li wie˛c w kodeksie nie znalazł sie˛ konkretny nakaz czy zakaz etyczny, to wówczas poste˛powanie w tym zakresie ma charakter dowol-ny. Dlatego wszelkiego rodzaju luki w kodeksie mog ˛a sprawic´, z˙e przedstawi-ciele zawodu poczuj ˛a sie˛ zwolnieni z koniecznos´ci samodzielnego wartos´cio-wania zachowan´ w sytuacjach nieokres´lonych zapisami kodeksu, co w ich mniemaniu zmniejsza osobist ˛a odpowiedzialnos´c´ za okres´lone czyny. Ponadto
4Kodeks Etyki Socjologa, Preambuła, http://www.pts.org.pl/public/upload/kodeks.pdf 5 M. OLECH, Ija Lazari-Pawłowska w obronie etyki zawodowej, s. 67-68; M. SUŁEK, J. S´WINIARSKI, Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego, s. 63.
skodyfikowana etyka zawodowa depersonalizuje człowieka, redukuj ˛ac go do poziomu roli, jak ˛a odgrywa w strukturze z˙ycia zawodowego. Etyka sytuacyjna narzuca jednostce lub wymusza na niej pewne zachowania, które nie musz ˛a wynikac´ z osobowych wartos´ci włas´ciwych danemu człowiekowi. Rygory-styczne stosowanie sie˛ do ustalonych zasad kodeksu, zmniejsza osobist ˛a od-powiedzialnos´c´ pracowników za okres´lone czyny. Moz˙e tez˙ osłabiac´ ich oso-bist ˛a wraz˙liwos´c´ i autonomie˛ w działaniu, a w konsekwencji prowadzic´ do moralnego zoboje˛tnienia6.
Włodzimierz Galewicz twierdzi, z˙e etyka zawodowa zmienia hierarchie˛ poszczególnych norm etyki ogólnej. Okres´lone sposoby poste˛powania, charak-terystyczne dla danego zawodu, zostaj ˛a niejako przesunie˛te z jednej pozycji deontycznej (bardziej pierwotnej), przysługuj ˛acej im w ramach moralnos´ci ogólnej, na inn ˛a pozycje˛ przydzielon ˛a im w obre˛bie moralnos´ci zawodowej (szczegółowej). Natomiast Jan Wolen´ski uwaz˙a, iz˙ wprowadzanie uprawnien´ wynikaj ˛acych z przynalez˙nos´ci do okres´lonej kategorii zawodowej jest nie tylko bezzasadne, ale nawet szkodliwe. Według niego legalizowanie upraw-nien´ na płaszczyz´nie etycznej staje sie˛ korupcj ˛a profesji przez polityków, posługuj ˛acych sie˛ socjotechnicznym zabiegiem zwi ˛azywania rozmaitych s´ro-dowisk z elitami władzy7.
Krytyczne opinie odnosz ˛ace sie˛ do szczegółowych norm etyki zawodowej nie osłabiaj ˛a jednak znaczenia i potrzeby stosowania skodyfikowanych zasad poste˛-powania, w tym istnienia kodeksu etycznego socjologa. Polskie Towarzystwo Socjologiczne zache˛ca wszystkich przedstawicieli tejz˙e profesji, zarówno zrze-szonych, jak i niezrzeszonych w PTS, do korzystania z wytyczonego kierunku poste˛powania zgodnego z etyk ˛a zawodow ˛a, a takz˙e zaleca propagowanie okre-s´lonych w niej standardów zachowania ws´ród współpracowników, studentów oraz w otoczeniu społecznym. Zapisy kodeksu stanowi ˛a kryterium oceny działal-nos´ci socjologa, który powinien zawsze brac´ je pod uwage˛8.
6W. MYSŁEK, Etyka zawodowa. Uwarunkowania, konteksty, zastosowania, Olsztyn: Wy-dawnictwo Uczelniane Wyz˙szej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP 2010, s. 109; I. LAZARI
-PAWŁOWSKA, Etyki zawodowe jako role społeczne, s. 64-66.
7 J. WOLEN´SKI, Przeciw etyce zawodowej, „Etyka”, 1994, nr 27, s. 186-187 (184-187); W. GALEWICZ, W sprawie odre˛bnos´ci etyk zawodowych, w: W. GALEWICZ(red.), Moralnos´c´
i profesjonalizm. Spór o pozycje˛ etyk zawodowych, wyd. elektroniczne, Kraków 2010, s. 16, http://www.publio.pl/files/samples/5f/ee/73/48903/Moralnosc_i_profesjonalizm_demo.pdf
KOMPETENCJE SOCJOLOGA
I JEGO RELACJE Z UCZESTNIKAMI BADAN´
Praca socjologa, a zwłaszcza jego badania naukowe maj ˛a przyczyniac´ sie˛ do rozwoju dyscypliny, zarówno pod wzgle˛dem merytorycznym, jak i metodolo-gicznym. Rzetelnos´c´ prowadzonych badan´ wymaga, aby socjolog uwzgle˛dnił juz˙ istniej ˛ace wyniki badan´, a takz˙e by odniósł sie˛ do nich w sposób obiektywny i krytyczny. Zdarzaj ˛a sie˛ bowiem przypadki, z˙e badacz celowo pomija ustalenia i dokonania innych naukowców, by przekonac´ odbiorców, z˙e jest prekursorem, a jego praca ma charakter pionierski. Kolejn ˛a z przyczyn przemilczania przez socjologa istnienia podobnych badan´ dokonanych przez inne osoby moz˙e byc´ równiez˙ fakt, z˙e wyniki jego badan´ znacznie odbiegaj ˛a od podobnych dotych-czas przeprowadzonych. Uczciwos´c´ zawodowa wymaga uwzgle˛dniania i wy-kazania powstałych rozbiez˙nos´ci, by osoby trzecie mogły dokonac´ krytycznej oceny wszystkich, a wie˛c nawet znacznie róz˙ni ˛acych sie˛ mie˛dzy sob ˛a wyni-ków badan´9.
Ponadto socjolog musi miec´ s´wiadomos´c´ własnych kompetencji, a zwła-szcza zakresu posiadanej specjalnos´ci, która okres´la jego kwalifikacje nauko-wo-badawcze. Nie powinien on bowiem kreowac´ siebie jako eksperta w ob-szarach naukowych, które ewidentnie wykraczaj ˛a poza granice jego kompeten-cji zawodowych. Wykształcenie i umieje˛tnos´ci socjologa wyraz´nie okres´laj ˛a zakres jego działalnos´ci. Dlatego nie powinien podejmowac´ sie˛ zadan´ i przyj-mowac´ zlecen´, do realizacji których nie posiada odpowiednich kwalifikacji. Jego obowi ˛azkiem jest równiez˙ ocena przydatnos´ci i poprawnos´ci badan´ przyjmowanych do realizacji. Socjolog nie powinien unikac´ trudnych i niewy-godnych politycznie czy ideologicznie tematów badawczych. Na przykład w Polsce przeprowadza sie˛ bardzo wiele niepotrzebnych przecie˛tnemu obywa-telowi badan´ sondaz˙owych dotycz ˛acych poparcia dla partii politycznych (prognozy wyborcze) przy równoczesnym pomijaniu wielu waz˙nych kwestii społecznych (np. korupcja, bezkarnos´c´ aferzystów, niewydolnos´c´ administra-cji, stan słuz˙by zdrowia, skutki bezrobocia, wzrost przeste˛pczos´ci ws´ród nie-letnich, itp.)10.
9Kodeks Etyki Socjologa, pkt 1-2.
10Kodeks Etyki Socjologa, pkt 3; Komitet Etyki w Nauce przy Prezydium Polskiej Akade-mii Nauk, Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych, Warszawa 1994, s. 10-11; R. DYONIZIAK, Sondaz˙e a manipulowanie społeczen´stwem, Torun´: Wydawnictwo ADAM MAR-SZAŁEK 2004, s. 12.
Na potrzebe˛ profesjonalnego przygotowania socjologów pod wzgle˛dem merytorycznym i metodologicznym zwraca uwage˛ Ryszard Dyoniziak. Jego zdaniem socjolog prowadz ˛acy badania terenowe powinien odznaczac´ sie˛ „naj-lepszym przygotowaniem teoretycznym i duz˙ym dos´wiadczeniem praktycz-nym”. Według R. Dyoniziaka brak profesjonalizmu sprawia, z˙e w Polsce wyste˛puje wiele „naiwnych i błe˛dnych badan´ sondaz˙owych prowadzonych przez osoby bez odpowiednich kwalifikacji merytorycznych i moralnych, kieruj ˛ace sie˛ che˛ci ˛a szybkiego dorobienia sie˛ (np. przy projektowaniu kampa-nii reklamowych) lub wzgle˛dami propagandowymi na rzecz okres´lonych grup politycznych czy grup interesów”11.
Socjolog badaj ˛ac róz˙ne wymiary i problemy z˙ycia społecznego, ma zazwy-czaj bezpos´redni kontakt z drugim człowiekiem. Wchodz ˛ac w relacje z róz˙ny-mi osobaróz˙ny-mi i gruparóz˙ny-mi społecznyróz˙ny-mi, powinien opierac´ je na zasadach i nor-mach etycznych, gwarantuj ˛acych poszanowanie godnos´ci oraz praw jednostek i grup. Ma obowi ˛azek chronic´ interesy osób, które s ˛a wł ˛aczone w jego prace˛, lub osób, których ta praca dotyczy. Wi ˛az˙e sie˛ to ze znajomos´ci ˛a i respekto-waniem obowi ˛azuj ˛acych przepisów prawa, zwłaszcza tych, które mog ˛a miec´ wpływ na przebieg badan´, rozpowszechnianie i przechowywanie danych, publikowanie wyników, a takz˙e dotycz ˛acych prawa badanych, sponsorów, pracodawców i innych osób12.
Socjolog prowadz ˛acy badania powinien uwzgle˛dniac´ konsekwencje, jakie jego praca lub niewłas´ciwe wykorzystanie jej wyników niesie dla badanych lub zainteresowanych stron. Stanie sie˛ to moz˙liwe, jes´li be˛dzie odpowiedzial-nie wykorzystywał zgromadzone przez siebie dane oraz starał sie˛ przewidziec´ skutki rozpowszechniania wyników swoich badan´. Z obowi ˛azku tego nie zwalnia socjologa zaistnienie trudnych sytuacji, a zwłaszcza konfliktów spo-łecznych, konkurencyjnych interesów społecznych czy tez˙ nieprzewidzianego, niewłas´ciwego wykorzystania badan´ i ich wyników przez strony trzecie13.
Podstawow ˛a powinnos´ci ˛a badacza jest niekrzywdzenie badanych, a wie˛c ochrona ich praw, interesów, wraz˙liwos´ci i prywatnos´ci. Be˛dzie to moz˙liwe do zrealizowania, jes´li socjolog w sposób przyste˛pny i zrozumiały zapozna badanych z celem i przedmiotem badan´, ujawni podmiot, który je wykonuje, oraz wyjas´ni, w jaki sposób wykorzystane i upowszechnione zostan ˛a ich wyniki. Realizowanie badan´ jest zazwyczaj zwi ˛azane z ingerencj ˛a socjologa
11R. DYONIZIAK, Sondaz˙e a manipulowanie społeczen´stwem, s. 11. 12Kodeks Etyki Socjologa, pkt 4.
w z˙ycie prywatne respondenta. Zalez˙nie od problematyki badawczej socjolog moz˙e oczekiwac´ od badanej osoby informacji prywatnych, nieraz intymnych i wraz˙liwych, które nie s ˛a znane nawet najbliz˙szym. Respondent znajduje sie˛ wówczas w trudnej sytuacji, poniewaz˙ ma ujawnic´ swoje przekonania, opinie czy wartos´ci osobie zupełnie nieznanej. Bez wzgle˛du na rodzaj prowadzonych badan´ socjolog zawsze powinien poinformowac´ badanego, z˙e ma on prawo odmówic´ uczestnictwa w badaniach lub zrezygnowac´ na kaz˙dym etapie ich trwania bez wskazania przyczyny. Jes´li respondent wyrazi dobrowoln ˛a i s´wia-dom ˛a zgode˛ na udział w badaniach, socjolog powinien poste˛powac´ wobec niego uczciwie, w sposób bezstronny, odpowiedzialny i wzbudzaj ˛acy zaufa-nie. Obowi ˛azkiem badacza jest przewidywanie i zabezpieczanie uczestników badan´ przed szkodliwymi dla nich konsekwencjami. W sposób szczególny nalez˙y odnies´c´ sie˛ do sytuacji badania dzieci, osób starszych, niepełnospraw-nych, chorych psychicznie14.
Socjolog ma obowi ˛azek zagwarantowac´ badanym najwyz˙szy moz˙liwy stopien´ prywatnos´ci, poufnos´ci lub anonimowos´ci. Zasada anonimowos´ci jest zachowana, gdy nie tylko osoby zapoznaj ˛ace sie˛ z wynikami badan´, ale rów-niez˙ sam badacz nie ma moz˙liwos´ci identyfikacji autorów poszczególnych wypowiedzi. Natomiast w przypadku gwarancji poufnos´ci socjolog moz˙e zidentyfikowac´ respondenta, ale obiecuje nie ujawniac´ okres´lonych informacji lub nie wykazywac´ ich zwi ˛azku z badan ˛a osob ˛a. Dlatego dane pozwalaj ˛ace ustalic´ toz˙samos´c´ badanych oraz zgromadzony materiał empiryczny, a zwła-szcza dane wraz˙liwe, powinny byc´ bezpiecznie przechowywane, aby nie miały do nich doste˛pu osoby niepowołane. Wskazane jest stosowanie technik ochro-ny anonimowos´ci, uniemoz˙liwiaj ˛acych ustalenie zwi ˛azku mie˛dzy daochro-nymi a osobami, które na ich podstawie mog ˛a zostac´ zidentyfikowane. Wymogi dotycz ˛ace gwarancji prywatnos´ci lub poufnos´ci s ˛a mniejsze w przypadku organizacji publicznych, organów administracji, urze˛dników lub agencji. Jes´li jednak udzielono takich gwarancji, nalez˙y je uszanowac´, chyba z˙e za odst ˛a-pieniem od nich przemawia oczywisty i istotny interes publiczny. Specyficzn ˛a przestrzeni ˛a dociekan´ naukowych jest Internet, dlatego socjolog prowadz ˛acy badania w ogólnos´wiatowej sieci komputerowej powinien zapoznac´ sie˛ rów-niez˙ z zasadami etyki badan´ internetowych15.
14 Kodeks Etyki Socjologa, pkt 7-16. Zob. E. BABBIE, Badania społeczne w praktyce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2004, s. 515-516; Dobre obyczaje w nauce, s. 11. 15Kodeks Etyki Socjologa, pkt 19-23; E. BABBIE, Badania społeczne w praktyce, s. 518-520; Dobre obyczaje w nauce, s. 11.
Istotne problemy etyczne i prawne sprawiaj ˛a zazwyczaj badania niejawne, poniewaz˙ s ˛a one realizowane bez wiedzy i zgody badanych. Metody te pozo-staj ˛a w sprzecznos´ci z zasadami s´wiadomej zgody i mog ˛a naruszac´ prywat-nos´c´ badanych. Niekiedy jednak ich przeprowadzenie jest uzasadnione ze wzgle˛du na duz˙e znaczenie naukowe badanego zjawiska społecznego, którego nie da sie˛ poznac´ w inny sposób. Socjolog moz˙e napotkac´ powaz˙ne trudnos´ci z oficjalnym dotarciem do okres´lonych s´rodowisk czy sfer z˙ycia społecznego, poniewaz˙ z róz˙nych przyczyn pozostaj ˛a one dla niego niedoste˛pne. Przepro-wadzenie badan´ niejawnych jest wskazane równiez˙ w sytuacji, gdy socjolog ma uzasadnione przypuszczenie, z˙e uczestnicy wiedz ˛ac, iz˙ s ˛a badani, zmieni ˛a swoje zachowanie. Natomiast osoby poddane ukrytej obserwacji zachowuj ˛a sie˛ naturalnie i nie staraj ˛a sie˛ dostosowac´ swojego zachowania do oczekiwan´ obserwatora. Kodeks Etyki Socjologa dopuszcza stosowanie badan´ niejawnych pod naste˛puj ˛acymi warunkami: „Do obserwacji uczestnicz ˛acej i nieuczestni-cz ˛acej w sferze niepublinieuczestni-cznej bez wiedzy badanych, oraz do podejmowania badan´ eksperymentalnych z ukryciem przed badanymi ich prawdziwego celu naukowego, nalez˙y uciekac´ sie˛ wył ˛acznie wtedy, gdy inne metody nie wystar-czaj ˛a do pozyskania podstawowych danych […]. W tego typu badaniach nalez˙y chronic´ anonimowos´c´ uczestników”16.
AUTONOMIA SOCJOLOGA
W WYTWARZANIU I PROPAGOWANIU WIEDZY
Socjolog prowadz ˛acy badania naukowe ma obowi ˛azek realizowac´ je w spo-sób, który nie be˛dzie budził zastrzez˙en´ ani podejrzen´ o stronniczos´c´ czy tendencyjnos´c´. Przygotowywane przez niego narze˛dzie badawcze powinno spełniac´ okres´lone standardy naukowe. Pytania stawiane respondentom musz ˛a byc´ zrozumiałe i nie mog ˛a sugerowac´ odpowiedzi. Sposób formułowania pytan´, dobór ich tres´ci pod k ˛atem utajonej krytyki lub aprobaty badanego faktu społecznego, a takz˙e ich miejsce w kwestionariuszu odgrywaj ˛a waz˙n ˛a
16 Kodeks Etyki Socjologa, pkt 17-18. Zob. B. ROGOWSKA, Etyczne problemy zawodu socjologa. Obserwacja uczestnicz ˛aca ukryta a wybrane problemy etyczne zawodu socjologa, http://www.eioba.pl/a/2mah/etyczne-problemy-zawodu-socjologa. Według E. Babbiego (Badania społeczne w praktyce, s. 520) „nawet w sytuacjach, gdy badacz musi ukryc´ swoj ˛a toz˙samos´c´, powinien pamie˛tac´ o tym, z˙e musi to miec´ powaz˙ne naukowe lub organizacyjne uzasadnienie, które zreszt ˛a i tak zawsze moz˙e byc´ kwestionowane: wprowadzanie ludzi w bł ˛ad samo w sobie jest nieetyczne”.
role˛ w procesie badawczym. Obowi ˛azkiem badacza jest dobór reprezentatyw-nej dla przedmiotu badan´ próby badawczej. Jes´li warunek ten nie zostanie spełniony, to moz˙na domniemywac´, z˙e wykorzystana metoda zawiera w sobie element tendencyjnos´ci lub jest przejawem braku profesjonalizmu. Na wynik badan´ socjologicznych istotny wpływ moz˙e miec´ równiez˙ oddziaływanie ankietera, którym zazwyczaj jest socjolog prowadz ˛acy własne lub zlecone badania. Zdarza sie˛ jednak, z˙e obowi ˛azki ankietera s ˛a powierzane osobom przypadkowym, zupełnie nieprzygotowanym do realizacji zadania badawcze-go. A przeciez˙ ankieter moz˙e dokonywac´ selekcji respondentów, aranz˙owac´ wywiady, decydowac´ o sposobie zadawania pytan´ i zapisywaniu odpowiedzi. Jego obowi ˛azkiem jest zachowanie bezstronnos´ci i niewpływanie na odpowie-dzi uodpowie-dzielane przez respondentów. Jes´li jednak ankieter, uwzgle˛dniaj ˛ac ocze-kiwania i nastawienia os´rodków badawczych lub podmiotów zlecaj ˛acych badania, sugeruje respondentom odpowiedzi, to wówczas w sposób ewidentny narusza zasady etyki. Jeszcze powaz˙niejszym złamaniem obowi ˛azuj ˛acych norm etycznych jest wpisywanie innych odpowiedzi, aniz˙eli udzielone przez badanych, gdyz˙ oznacza to ewidentne fałszowanie badan´ w celu uzyskania z góry załoz˙onych wyników. Proceder polegaj ˛acy na wpływaniu na rezultaty badan´ sondaz˙owych jest bardzo trudny do wykrycia ze wzgle˛du na ich anoni-mowos´c´17.
Zasadnos´c´ obaw dotycz ˛acych obiektywnos´ci i bezstronnos´ci prowadzonych przez ankieterów sondaz˙y niew ˛atpliwie potwierdza przykład z niezbyt odległej przeszłos´ci przywołany przez Antoniego Sułka. Badacz ten przypomina fakty zwi ˛azane z powstaniem i funkcjonowaniem w latach osiemdziesi ˛atych XX w. Centrum Badan´ Opinii Społecznej (CBOS). Os´rodek ten powstał w stanie wojennym (1982), a siec´ jego instruktorów terenowych utworzono opieraj ˛ac sie˛ na pracownikach wojskowych pracowni psychologicznych. Zdecydowana wie˛kszos´c´ ankieterów pracowała zawodowo, a 34% z nich nalez˙ało w roku 1986 do PZPR. „Sondaz˙ownia”, w której znaczn ˛a cze˛s´c´ pracowników stano-wili ludzie wmontowani w totalitarny system komunistyczny, mogła wie˛c
17A. SUŁEK, W terenie, w archiwum i w laboratorium. Studia nad warsztatem socjologa, Warszawa 1990, s. 51-59; A. SUŁEK, Ogród metodologii socjologicznej, wyd. I, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR 2002, s. 55-61; S. KRIMSKY, Nauka skorumpowana? O niejasnych zwi ˛azkach nauki i biznesu, Warszawa: Pan´stwowy Instytut Wydawniczy 2006, s. 216; R. DYONIZIAK, Sondaz˙e a manipulowanie społeczen´stwem, s. 28-29, 102-104; W. JE -DYNAK, S´wiat sondaz˙owych manipulacji, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego”, 2010, nr 62 (Socjologia, nr 7), s. 15.
budzic´ uzasadnione w ˛atpliwos´ci, co do bezstronnos´ci w realizowaniu badan´ socjologicznych18.
Nie ulega w ˛atpliwos´ci, z˙e równiez˙ obecnie istniej ˛a powi ˛azania pomie˛dzy biznesem, polityk ˛a, ideologi ˛a a nauk ˛a. Od zalez˙nos´ci tych nie s ˛a wolne insty-tucje naukowo-badawcze, a takz˙e pracuj ˛ace w nich osoby. Preferencje poli-tyczne badaczy, w tym ankieterów, oraz aprobowany przez nich system war-tos´ci etycznych lub jego brak w róz˙nym stopniu mog ˛a wpływac´ na prowadzo-ne badania. Stronnicze oddziaływanie ankieterów na wyniki sondaz˙y moz˙e wyste˛powac´ zwłaszcza w mniejszych badaniach, w których badacz nie korzy-sta z istniej ˛acych sieci ankieterskich, ale sam dobiera sobie ankieterów. Cze˛-sto s ˛a to jego koledzy, znajomi, studenci czy pracownicy, których opinie i przekonania s ˛a podobne. Zazwyczaj sympatie i kre˛gi towarzyskie kształtuj ˛a sie˛ na bazie wspólnych wartos´ci, pogl ˛adów oraz orientacji politycznych. W niewielkiej grupie badawczej łatwo o ukierunkowanie badan´ zgodnie z do-minuj ˛acymi tam przekonaniami, np. politycznymi czy ideologicznymi19.
Socjolog prowadz ˛acy badania powinien pamie˛tac´, z˙e jego obowi ˛azkiem jest zachowanie bezstronnos´ci przy równoczesnym całkowitym zaangaz˙owaniu sie˛ w poszukiwanie prawdy zgodnie z przyje˛tymi metodami badan´. Niestety, rzeczywistos´c´ nie jest pod tym wzgle˛dem juz˙ tak jednoznaczna, poniewaz˙ niektórzy badacze sprzeniewierzaj ˛a sie˛ ogólnie przyje˛tym zasadom uprawiania nauki. Próbuj ˛a ł ˛aczyc´ prace˛ naukow ˛a z osi ˛aganiem korzys´ci finansowych dla siebie lub dla jednostki, w której pracuj ˛a. W rzeczywistos´ci che˛c´ zarabiania pienie˛dzy na komercjalizacji wiedzy nie przyczynia sie˛ do rozwoju nauki, ale raczej hamuje jej rozwój, a nawet kompromituje. Stronniczos´c´ wynikaj ˛aca z che˛ci zadowolenia sponsora czy podmiotu zlecaj ˛acego badania jest ukryta i dlatego stanowi wielkie niebezpieczen´stwo dla nauki. Sheldon Krimsky uwa-z˙a, z˙e niejasne zwi ˛azki istniej ˛ace mie˛dzy nauk ˛a a biznesem przeszkadzaj ˛a w d ˛az˙eniu do prawdy i stanowi ˛a zagroz˙enie dla autonomii nauki: „Nauka finansowana z kieszeni prywatnej nie jest przejrzysta. Nie wszystkie projekty i plany s ˛a jawne. Wielu naukowców, których badania zasilane s ˛a z kasy spółek prywatnych, wie doskonale, jakie wyniki zadowol ˛a sponsorów i wpły-n ˛a pozytywwpły-nie wpły-na ich zyski. Jes´li wpły-naukowiec chodzi wpły-na pasku jakiejs´ firmy,
18A. SUŁEK, W terenie, w archiwum i w laboratorium, s. 52-53; A. SUŁEK, Ogród metodo-logii socjologicznej, s. 55-56.
19A. SUŁEK, W terenie, w archiwum i w laboratorium, s. 53-54; A. SUŁEK, Ogród metodo-logii socjologicznej, s. 56; W.J. GOODE, P.K. HATT, Czynnos´ci ankietera i problemy zwi ˛azane
z przeprowadzeniem wywiadu, w: S. NOWAK(oprac.), Metody badan´ socjologicznych, Warsza-wa: PWN 1965, s. 69-70.
to wyniki jego badan´ zapewne be˛d ˛a sie˛ tej firmie podobały, a on z kolei be˛dzie czerpał korzys´ci z naste˛pnych dotacji. Nie jest wszak rzecz ˛a rzadk ˛a, by naukowiec przyswoił sobie interesy spółki i uznał je za własne”20.
Na istotny dla nauki problem wpływu komercjalizacji na postawy i zacho-wania badaczy zwraca uwage˛ równiez˙ Janusz Sztumski. Według niego bez wzgle˛du na to, czy sponsorem badan´ jest pan´stwo, czy instytucja prywatna, mog ˛a pojawiac´ sie˛ mniej lub bardziej wyartykułowane postulaty lub nawet z˙ ˛adania skierowane pod adresem badaczy. Poniewaz˙ nie wszyscy sponsorzy bywaj ˛a bezinteresownymi fundatorami badan´, dlatego niektórzy wymagaj ˛a, by badania były prowadzone z uwzgle˛dnieniem ich interesów. S´wiadomos´c´ takich nacisków powoduje, z˙e badacze realizuj ˛acy sponsorowane, a zwłaszcza zleco-ne, badania staraj ˛a sie˛ cze˛sto zadowolic´ swoich sponsorów lub zleceniodaw-ców, dostarczaj ˛ac im wyniki badan´ zgodne z oczekiwaniami21. W podobnej sytuacji moz˙e znalez´c´ sie˛ uczony-ekspert, którego pozycja – według Jana Szczepan´skiego – jest okres´lona dwoma stosunkami: do zleceniodawcy oraz do róz˙nych grup społecznych zainteresowanych rozwi ˛azaniem danego proble-mu ze wzgle˛du na ich własne interesy. Jes´li naukowiec zechce sie˛ przypodo-bac´ tylko podmiotowi zlecaj ˛acemu mu przygotowanie ekspertyzy lub ulegnie jego naciskom, to stanie sie˛ jakby „parawanem osłaniaj ˛acym działania zlece-niodawcy”. Niekiedy zleceniodawca dla uwiarygodnienia swoich racji powołuje jedynie takich „ekspertów, co do których ma pewnos´c´, z˙e ich orzeczenie be˛-dzie potwierdzeniem jego zamierzen´ i tylko nada im pozory naukowego uza-sadnienia”. Wtedy – zdaniem J. Szczepan´skiego – mog ˛a pojawic´ sie˛ słuszne „oskarz˙enia, z˙e uczeni staj ˛a sie˛ dworakami wydaj ˛acymi usłuz˙ne opinie”22.
W Polsce od kilku juz˙ lat szczególn ˛a nieufnos´c´, a nawet podejrzliwos´c´ opinii publicznej wzbudzaj ˛a wyniki badan´ sondaz˙owych dotycz ˛ace poparcia polityków czy partii politycznych. Polacy staj ˛a sie˛ coraz bardziej zdystanso-wani wobec prognoz wyborczych, poniewaz˙ wielokrotnie dos´wiadczyli zadzi-wiaj ˛acych rozbiez˙nos´ci mie˛dzy rzekomym poparciem społecznym zapowiada-nym przez „sondaz˙ownie” a rzeczywistymi wynikami wyborów parlamentar-nych czy prezydenckich. „Pomyłki” niektórych prognoz wyborczych sie˛gały
20S. KRIMSKY, Nauka skorumpowana?, s. 218.
21J. SZTUMSKI, Wste˛p do metod i technik badan´ społecznych, s. 30. Zob. D. SILVERMAN, Interpretacja danych jakos´ciowych. Metody analizy rozmowy, tekstu i interakcji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2008, s. 283.
22J. SZCZEPAN´SKI, Uczony i społeczen´stwo, w: J. GOC´KOWSKI, K. PIGON (red.), Etyka zawodowa ludzi nauki, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum–Polska Akademia Nauk 1991, s. 238.
nawet 30%, przez co stały sie˛ powodem uzasadnionej krytyki. Wiele badan´ sondaz˙owych dotycz ˛acych preferencji politycznych obywateli jest zamawia-nych przez róz˙ne podmioty. Cze˛sto s ˛a to partie polityczne, a takz˙e media, które w róz˙nym stopniu sympatyzuj ˛a z okres´lonymi opcjami politycznymi lub nawet wspieraj ˛a je wizerunkowo. W takiej sytuacji z´ródłem naduz˙yc´ moz˙e stawac´ sie˛ na przykład korzystanie z usług tylko jednego os´rodka badan´ opi-nii publicznej, co przy braku porównan´ z wynikami badan´ prowadzonych przez inne „sondaz˙ownie” pozwala odpowiednio ukierunkowywac´ uzyskane informacje. Sondaz˙e nie tylko maj ˛a charakter informacyjny, ale równiez˙ kreu-j ˛a okres´lone zachowania społeczne wpływakreu-j ˛ac na s´wiadomos´c´ odbiorców. Kiedy wyniki badan´ sondaz˙owych zostaj ˛a upublicznione na przykład w me-diach, społeczen´stwo nie tylko dowiaduje sie˛ o sobie samym, ale wiadomos´ci te wpływaj ˛a tez˙ na opinie˛ publiczn ˛a. Informacja, z˙e wie˛kszos´c´ wyborców popiera konkretn ˛a partie˛ czy jej kandydatów, moz˙e stac´ sie˛ dla poszczegól-nych obywateli wystarczaj ˛acym powodem zmiany własnej opinii na ten temat. Dlatego nierzadko róz˙nym podmiotom zlecaj ˛acym i finansuj ˛acym badania zalez˙y na tym, by badacz uwzgle˛dnił ich niesformalizowane oczekiwania, dotycz ˛ace konkretnych celów marketingu politycznego. W takiej sytuacji istnieje realne niebezpieczen´stwo, z˙e „sondaz˙ownie” w mys´l powiedzenia: „nie nalez˙y k ˛asac´ re˛ki, która nas karmi”, be˛d ˛a zabiegac´ o przychylnos´c´ zlece-niobiorców, by w przyszłos´ci otrzymywac´ od nich kolejne zamówienia. Efek-tem szkodliwej dla nauki i społeczen´stwa kooperacji mog ˛a byc´ działania, które ukierunkuj ˛a wyniki badan´ zgodnie z oczekiwaniami finansuj ˛acych je podmiotów. Cze˛sto w jednym tygodniu media przedstawiaj ˛a po kilka prognoz wyborczych znacznie róz˙ni ˛acych sie˛ mie˛dzy sob ˛a, mimo iz˙ odpowiadaj ˛a na to samo pytanie. Wartos´c´ naukowa takich badan´ budzi uzasadnione w ˛atpli-wos´ci, a sondaz˙owy, czyli równiez˙ naukowy chaos grozi kompromitacj ˛a ba-dan´ socjologicznych23.
Doskonałym przykładem ilustruj ˛acym chaos sondaz˙owy była wyj ˛atkowo intensywna krytyka jakos´ci i wiarygodnos´ci badan´ przeprowadzonych przed wyborami prezydenckimi w roku 2010. Przedmiotem krytycznych ocen stała sie˛ przede wszystkim praca firm, które realizuj ˛ac badania w tym samym czasie i na ten sam temat, uzyskiwały bardzo róz˙ni ˛ace sie˛ wyniki sondaz˙y
przed-23R. DYONIZIAK, Sondaz˙e a manipulowanie społeczen´stwem, s. 10, 18, 30-35; S. KRIM -SKY, Nauka skorumpowana?, s. 218. A. Sułek (W terenie, w archiwum i w laboratorium, s. 34) pisze, z˙e w politycznie podzielonym społeczen´stwie polskim, strony konfliktu uz˙ywaj ˛a wyni-ków badan´ sondaz˙owych „jako argumentów w sporach politycznych i amunicji w wojnie propagandowej”.
wyborczych. Kontrowersje wzbudzała trafnos´ci prognoz wyborczych formuło-wanych na podstawie tych badan´ w stosunku do faktycznego wyniku głosowa-nia. W celu oceny pracy firm badawczych i wyjas´nienia przyczyn spornych rozbiez˙nos´ci wyników sondaz˙y powołano specjalny zespół naukowców24.
Socjologowie udoste˛pniaj ˛acy wyniki swoich badan´ róz˙nym instytucjom, w tym mediom, w celu upowszechnienia, powinni miec´ s´wiadomos´c´ niebez-pieczen´stw wynikaj ˛acych ze zniekształcen´, uproszczen´ i manipulacji, które z róz˙nych powodów mog ˛a wyst ˛apic´ na etapie prezentowania ich opinii pu-blicznej. Jes´li takie negatywne zjawiska zostan ˛a dostrzez˙one, badacze maj ˛a obowi ˛azek podj ˛ac´ działania zmierzaj ˛ace do sprostowania nieporozumien´ i zniekształcen´ spowodowanych niewłas´ciwym uz˙yciem wyników badan´25.
Relacje socjologa z podmiotami finansuj ˛acymi badania i sponsorami okre-s´la Kodeks Etyki Socjologa. Juz˙ w pierwszym zdaniu odnosz ˛acym sie˛ do tej kwestii zapisano, z˙e wspólnym interesem kooperuj ˛acych podmiotów maj ˛a byc´ przede wszystkim dociekania socjologiczne zmierzaj ˛ace do rozwoju wiedzy. D ˛az˙enie do zapewnienia najwyz˙szych standardów zawodowych powinno w sposób oczywisty wykluczac´ osi ˛aganie nieformalnych korzys´ci i powstawa-nie wzajemnych zobowi ˛azan´. Socjologowie powstawa-nie mog ˛a składac´ obietnic oraz przyjmowac´ warunków, które naruszałyby ich etyke˛ zawodow ˛a i zobowi ˛azania badawcze. W z˙adnym przypadku nie powinni akceptowac´ zapisów umowy, które uzalez˙nione s ˛a od uzyskanych wyników i rezultatów zamawianych badan´. Istotne znaczenie dla ustalenia stanu zjawiska społecznego ma dobór optymalnej metody badawczej. Jest to zadanie socjologa, który posiada odpo-wiednie ku temu kwalifikacje zawodowe. Prawidłowo dobrana metoda badaw-cza ułatwia dotarcie do prawdy i pozwala na ukazanie rzeczywistej skali i formy badanego zjawiska. Natomiast w przypadku badan´ tendencyjnych moz˙e zostac´ s´wiadomie wybrana metoda (np. wskazana przez pomiot finansu-j ˛acy), która nie zapewni rzetelnych wyników. Metody i procedury uz˙yte do wytworzenia danych opublikowanych nie mog ˛a byc´ ukrywane. Socjolog ma obowi ˛azek prezentowania swojego warsztatu naukowego i udoste˛pnienia spo-łecznos´ci badaczy opisu procedur i materiałów z´ródłowych, na których oparł swoje ustalenia. Zasada maksymalnej otwartos´ci – mimo ewentualnego
kon-24Ocena metodologii i rezultatów badan´ poprzedzaj ˛acych pierwsz ˛a i drug ˛a ture˛ wyborów prezydenckich w 2010 roku, wyd. I, Warszawa: Organizacja Firm Badania Opinii i Rynku 2010, s. 5-69.
fliktu interesów – dotyczy równiez˙ ukazania z´ródeł finansowania realizowa-nych badan´ socjologiczrealizowa-nych26.
Kolejnym powaz˙nym problemem etycznym, dotycz ˛acym szeroko rozumia-nej pracy socjologa, jest jego oddziaływanie opiniotwórcze. Wielu socjologów z nieukrywan ˛a satysfakcj ˛a wyste˛puje w mediach, gdzie prezentuje swoje opinie i komentarze dotycz ˛ace róz˙nych faktów społecznych. Jednak w niektó-rych przypadkach trudno mówic´ o bezstronnos´ci i obiektywnos´ci dokonywa-nych przez nich analiz. Mass media zazwyczaj che˛tnie korzystaj ˛a z usług kilku stałych, zaprzyjaz´nionych z nimi socjologów-ekspertów, otwieraj ˛ac im pole do róz˙nych naduz˙yc´ interpretacyjnych. Jes´li socjolog permanentnie utoz˙-samia sie˛ z okres´lonym s´rodowiskiem politycznym oraz z wybranym syste-mem ideologicznym, to trudno uwierzyc´ w jego niezalez˙nos´c´ naukowo-ba-dawcz ˛a. Komentarze niektórych socjologów dotycz ˛ace faktów społecznych da sie˛ przewidziec´ z góry, zanim jeszcze udziel ˛a wywiadów, odzwierciedlaj ˛a one bowiem ich przekonania polityczne i s´wiatopogl ˛adowe. Ludzie ci tendencyjnie wybieraj ˛a fakty lub dane statystyczne, a naste˛pnie interpretuj ˛a je zgodnie z przyje˛tymi przez siebie załoz˙eniami. W przypadku badan´ sondaz˙owych wypowiedzi takie zalez˙nie od sytuacji uwiarygodniaj ˛a i wzmacniaj ˛a wyniki sondaz˙y lub podwaz˙aj ˛a i osłabiaj ˛a ich wartos´c´. Trudno oprzec´ sie˛ wraz˙eniu, z˙e cze˛sto niektórzy socjolodzy staraj ˛a sie˛ zaspokoic´ oczekiwania zapraszaj ˛a-cych ich redaktorów mediów lub po prostu nie maj ˛a odwagi „wychylic´ sie˛” poza dobrze widzian ˛a tzw. poprawnos´c´ polityczn ˛a, co wynika z ich postaw konformistycznych albo oportunistycznych. W ten sposób kreuj ˛a oni subiek-tywne przekonania kształtuj ˛ace opinie, pogl ˛ady, wartos´ci i zachowania odbior-ców. St ˛ad zasadny wydaje sie˛ postulat, by zdecydowanie rozdzielic´ funkcje ludzi, którzy „zajmuj ˛a sie˛ na uczelni produkcj ˛a wiedzy, oraz tych, którzy w tej wiedzy lokuj ˛a swoje osobiste interesy finansowe”27.
Brak autonomii w działalnos´ci socjologa pozostaje w ewidentnej sprzecz-nos´ci z jego etyk ˛a zawodow ˛a, poniewaz˙ istotnym warunkiem wpływaj ˛acym na bezstronnos´c´ i obiektywnos´c´ prowadzonych badan´ jest neutralny stosunek do badanych, opisywanych i analizowanych tres´ci. Dlatego socjolog powinien jasno okres´lic´ stopien´ swojego osobistego zaangaz˙owania w dziedzine˛ be˛d ˛ac ˛a przedmiotem jego dociekan´ naukowych, aby własne pogl ˛ady, system wartos´ci,
26Kodeks Etyki Socjologa, pkt 24-33, 38; Dobre obyczaje w nauce, s. 11.
27S. KRIMSKY, Nauka skorumpowana?, s. 217; J. SZTUMSKI, Wste˛p do metod i technik badan´ społecznych, s. 29. Zob. M. FUDALEJ, Techniki i typy kłamstwa w nauce, w: J. GOC´KOW -SKI, K. PIGON (red.), Etyka zawodowa ludzi nauki, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossoli-neum–Polska Akademia Nauk 1991, s. 85-94.
przekonania i opinie nie miały wpływu na jakos´c´, a zwłaszcza bezstronnos´c´ prowadzonych oraz interpretowanych przez niego badan´. Ponadto powinien on przestrzegac´ zasady otwartos´ci, krytycyzmu i szacunku wobec innych pogl ˛a-dów, przekonan´ i perspektyw naukowych. Okazywanie z˙yczliwos´ci oraz umie-je˛tnos´c´ cierpliwego wysłuchania róz˙nych opinii jest przejawem tolerancji oraz warunkiem twórczej polemiki. Nie do przyje˛cia jest zachowanie badacza, cze˛sto posiadaj ˛acego stopien´ lub tytuł naukowy, który uwaz˙a, z˙e posiadł przy-wilej nieomylnos´ci, a jego pogl ˛ady s ˛a jedynie słuszne. W publicznych wypo-wiedziach socjolog ma kierowac´ sie˛ odpowiedzialnos´ci ˛a za prezentowane przez niego opinie. Stanowczos´c´ wygłaszanych s ˛adów powinna byc´ uzalez˙niona przede wszystkim od stopnia ich uzasadnienia. Obowi ˛azkiem socjologa jest ujawnianie wszelkich w ˛atpliwos´ci odnosz ˛acych sie˛ do omawianych tres´ci. Nie-dopuszczalne jest wypowiadanie własnych przypuszczen´ i osobistych opinii w sposób sugeruj ˛acy, z˙e maj ˛a one uzasadnienie w wiedzy socjologicznej i wy-nikach badan´ społecznych. Ponadto socjologowie nie powinni uczestniczyc´ w inicjatywach publicznych, które z róz˙nych wzgle˛dów mog ˛a zostac´ uznane za tendencyjne lub niezgodne z zasadami rzetelnos´ci naukowej. Jes´li stwierdz ˛a, z˙e ich osi ˛agnie˛cia naukowe s ˛a przez niektóre podmioty wykorzystywane nie-zgodnie z zasadami etyki, powinni zdecydowanie odmawiac´ z nimi współpra-cy, a takz˙e przestrzegac´ opinie˛ publiczn ˛a, a zwłaszcza s´rodowiska naukowe, przed próbami niewłas´ciwego wykorzystywania badan´ naukowych28.
Szczególn ˛a ostroz˙nos´c´ powinien zachowac´ socjolog w wypowiedziach dotycz ˛acych kwestii politycznych, by swoim autorytetem naukowym nie wspierac´ okres´lonych osób, partii czy s´rodowisk politycznych, uwaz˙aj ˛ac je za jedynie słuszne i „opatrznos´ciowe” dla społeczen´stwa. Socjolog nie moz˙e stawac´ sie˛ bezkrytycznym apologet ˛a okres´lonych s´rodowisk władzy czy grup interesów. Kodeks Etyki Socjologa wyraz´nie zabrania badaczowi wykorzysty-wania pozycji naukowej do propagowykorzysty-wania okres´lonych pogl ˛adów politycz-nych: „W swoich wypowiedziach wykraczaj ˛acych poza obszar ich kompe-tencji merytorycznej socjologowie powinni unikac´ uz˙ywania tytułów i stopni naukowych oraz oddzielac´ swoje opinie naukowe od innych s ˛adów, a zwła-szcza od ocen politycznych. Socjologowie powinni zachowac´ szczególn ˛a ostroz˙nos´c´ w wyraz˙aniu pogl ˛adów w biez˙ ˛acych sprawach politycznych, gdyz˙
28Kodeks Etyki Socjologa, pkt 3, 34-35, 39, 44-45; Dobre obyczaje w nauce, s. 15-17; J. KULPIN´SKA, Uczony jako ekspert, w: J. GOC´KOWSKI, K. PIGON(red.), Etyka zawodowa ludzi nauki, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum–Polska Akademia Nauk 1991, s. 269-273.
wpływ własnych preferencji społecznych na wygłaszane opinie moz˙e byc´ silny”29.
Powszechn ˛a w s´rodowisku socjologów opinie˛, która jednak cze˛sto pozosta-je w sferze niezrealizowanych ideałów, przedstawia Earl Babbie. Przypomina on, z˙e osobiste pogl ˛ady polityczne socjologów nie powinny miec´ wpływu na prowadzone przez nich badania. Ponadto niedopuszczalne jest, aby badacze prowadzili badania niezgodnie z zasadami sztuki czy dopuszczali sie˛ nies´ci-słego lub fałszywego przedstawiania wyników badan´ w celu forsowana wła-snych pogl ˛adów politycznych. E. Babbie realistycznie zakłada, iz˙ „zasady prowadzenia działalnos´ci naukowej nie mog ˛a zmusic´ badaczy do porzucenia osobistych systemów wartos´ci”. Jednak intersubiektywny charakter nauki powinien gwarantowac´, iz˙ „nie zostan ˛a uznane za «naukowe» wyniki be˛d ˛ace jedynie projekcj ˛a indywidualnych obci ˛az˙en´”30.
Bezstronnos´c´ w analizie faktów społecznych, wynikaj ˛aca z uczciwos´ci zawodowej, jest wyznacznikiem wiarygodnos´ci i rzetelnos´ci socjologa. Za-wsze powinien on pamie˛tac´, z˙e celem jego działalnos´ci jest przede wszystkim poznawanie i przekazywanie prawdy, a takz˙e praca na rzecz dobra wspólnego. W ten sposób zmierza do osi ˛agnie˛cia profesjonalizmu i najwyz˙szych standar-dów uprawiania zawodu. Socjolog bez wzgle˛du na okolicznos´ci, nawet mimo zewne˛trznych nacisków, w swojej działalnos´ci powinien kierowac´ sie˛ zasada-mi uczciwos´ci i odpowiedzialnos´ci. W ten sposób dba o dobro i pozytywny wizerunek swojej dyscypliny31.
Kodeks Etyki Socjologa zwraca szczególn ˛a uwage˛ na potrzebe˛ etycznej formacji młodego pokolenia socjologów, które od starszych przedstawicieli zawodu powinno otrzymywac´ nie tylko wiedze˛ i praktyczne umieje˛tnos´ci, ale równiez˙ dobry przykład. Socjolog przygotowuj ˛ac studentów do zawodu, ma obowi ˛azek przykładem własnego poste˛powania ukazywac´ i przekazywac´ na-czelne wartos´ci etyczne swojej profesji. Wykorzystuj ˛ac konkretne przykłady, powinien rozwijac´ wraz˙liwos´c´ etyczn ˛a przyszłych socjologów „i ich umieje˛t-nos´ci rozstrzygania kwestii etycznych towarzysz ˛acych wykonywaniu
czyn-29Kodeks Etyki Socjologa, pkt 40.
30E. BABBIE, Badania społeczne w praktyce, s. 534.
31 Kodeks Etyki Socjologa, pkt 1-3; W.J.H. KUNICKI-GOLDFINGER, Problemy moralne poznania naukowego i zastosowan´ nauki, w: J. GOC´KOWSKI, K. PIGON(red.), Etyka zawodowa ludzi nauki, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum–Polska Akademia Nauk 1991, s. 96; Do-bre obyczaje w nauce, s. 17.
nos´ci zawodowych oraz pokazywac´ i przybliz˙ac´ studentom wzorce etycznego poste˛powania w sprawach zawodowych”32.
*
Socjolog, którego głównym celem działalnos´ci zawodowej jest badanie społeczen´stwa, powinien byc´ postrzegany przez obywateli jako osoba zaufania publicznego. Wówczas wyniki jego badan´ naukowych, komentarze czy dia-gnozy społeczne be˛d ˛a traktowane powaz˙nie, a on sam stanie sie˛ cenionym autorytetem w zakresie własnej specjalnos´ci. Waz˙nym czynnikiem wspieraj ˛a-cym działalnos´c´ badawcz ˛a socjologa s ˛a normy etyki zawodowej, które poma-gaj ˛a w podejmowaniu trudnych decyzji oraz w rozwi ˛azywaniu problemów, zwłaszcza obci ˛az˙onych dylematami moralnymi. Przestrzeganie zalecen´ kodek-su etyki zawodowej przyczyni sie˛ do podniesienia standardów wykonywanej profesji, a takz˙e umoz˙liwi poprawne relacje socjologa z badanymi, współpra-cownikami oraz podmiotami sponsoruj ˛acymi czy zlecaj ˛acymi badania. Ponad-to pozwoli unikn ˛ac´ sytuacji generuj ˛acych konflikty oraz ograniczy oskarz˙enia o stronniczos´c´ i nieuczciwos´c´.
BIBLIOGRAFIA
BABBIE E., Badania społeczne w praktyce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2004. BABBIE E., Istota socjologii. Krytyczne eseje o krytycznej nauce, Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN 2007.
DYONIZIAK R., Sondaz˙e a manipulowanie społeczen´stwem, Torun´: Wydawnictwo ADAM
MARSZAŁEK 2004.
FUDALEJ M., Techniki i typy kłamstwa w nauce, w: J. GOC´KOWSKI, K. PIGON (red.), Etyka
zawodowa ludzi nauki, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum–Polska Akademia Nauk 1991, s. 85-94.
GALEWICZ W., W sprawie odre˛bnos´ci etyk zawodowych, w: W. GALEWICZ(red.), Moralnos´c´ i profesjonalizm. Spór o pozycje˛ etyk zawodowych, wyd. elektroniczne, Kraków 2010, s. 9-123, http://www.publio.pl/files/samples/5f/ee/73/48903/Moralnosc_i_profesjona-lizm_demo.pdf
GOODE W.J., HATTP.K., Czynnos´ci ankietera i problemy zwi ˛azane z przeprowadzeniem
wy-wiadu, w: S. NOWAK (oprac.), Metody badan´ socjologicznych, Warszawa: PWN 1965, s. 69-88.
GOODMAN N., Wste˛p do socjologii, wyd. I, Poznan´: Wydawnictwo Zysk i S-ka 2001. JEDYNAKW., S´wiat sondaz˙owych manipulacji, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Rzeszowskie-go”, 2010, nr 62 (Socjologia, nr 7), s. 11-26.
Kodeks Etyki Socjologa, http://www.pts.org.pl/public/upload/kodeks.pdf
Komitet Etyki w Nauce przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych, Warszawa 1994.
KRIMSKY S., Nauka skorumpowana? O niejasnych zwi ˛azkach nauki i biznesu, Warszawa: Pan´stwowy Instytut Wydawniczy 2006.
KULPIN´SKAJ., Uczony jako ekspert, w: J. GOC´KOWSKI, K. PIGON(red.), Etyka zawodowa ludzi nauki, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum–Polska Akademia Nauk 1991, s. 265-274. KUNICKI-GOLDFINGERW.J.H., Problemy moralne poznania naukowego i zastosowan´ nauki, w: J. GOC´KOWSKI, K. PIGON(red.), Etyka zawodowa ludzi nauki,
Wrocław–Warszawa–Kra-ków: Ossolineum–Polska Akademia Nauk 1991, s. 95-106.
LAZARI-PAWŁOWSKAI., Etyki zawodowe jako role społeczne, w: A. SARAPATA (red.), Etyka
zawodowa, Warszawa: Ksi ˛az˙ka i Wiedza 1971, s. 33-73.
MYSŁEKW., Etyka zawodowa. Uwarunkowania, konteksty, zastosowania, Olsztyn: Wydawnic-two Uczelniane Wyz˙szej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP 2010.
Ocena metodologii i rezultatów badan´ poprzedzaj ˛acych pierwsz ˛a i drug ˛a ture˛ wyborów prezy-denckich w 2010 roku, wyd. I, Warszawa: Organizacja Firm Badania Opinii i Rynku 2010. OLECHM., Ija Lazari-Pawłowska w obronie etyki zawodowej, „Słupskie Studia Filozoficzne”,
2005, nr 5, s. 67-78.
ROGOWSKAB., Etyczne problemy zawodu socjologa. Obserwacja uczestnicz ˛aca ukryta a wybra-ne problemy etyczwybra-ne zawodu socjologa, http://www.eioba.pl/a/2mah/etyczwybra-ne-problemy- http://www.eioba.pl/a/2mah/etyczne-problemy-zawodu-socjologa
SILVERMAND., Interpretacja danych jakos´ciowych. Metody analizy rozmowy, tekstu i
interak-cji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2008.
SUŁEK A., Ogród metodologii socjologicznej, wyd. I, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR 2002.
SUŁEKA., W terenie, w archiwum i w laboratorium. Studia nad warsztatem socjologa,
Warsza-wa 1990.
SUŁEK M., S´WINIARSKI J., Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego, Warszawa:
Dom Wydawniczy BELLONA 2001.
SZACKA B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa 2003.
SZCZEPAN´SKIJ., Uczony i społeczen´stwo, w: J. GOC´KOWSKI, K. PIGON(red.), Etyka zawodowa
ludzi nauki, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum–Polska Akademia Nauk 1991, s. 233-244.
SZTOMPKA P., Socjologia. Analiza społeczen´stwa, Kraków: Wydawnictwo ZNAK 2004. SZTUMSKIJ., Wste˛p do metod i technik badan´ społecznych, wyd. VI zmienione i uzupełnione,
Katowice: Wydawnictwo Naukowe S´L ˛ASK 2005.
TEICHMANJ., Etyka społeczna, Warszawa: Oficyna Naukowa 2002.
TURNERJ.H., Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, wyd. I, Poznan´: Wydawnictwo Zysk i S-ka Poznan´ 1998.
WYBRANE ZAGADNIENIA ETYKI ZAWODOWEJ SOCJOLOGA
S t r e s z c z e n i e
Skodyfikowana etyka zawodu socjologa jest prób ˛a okres´lenia norm moralnych działalnos´ci zawodowej, które wynikaj ˛a z etyki ogólnej i s ˛a jej uszczegółowieniem. Odnosz ˛ac sie˛ do kon-kretnych, wzorcowych sytuacji, daje podstawy do okres´lenia reguł funkcjonowania socjologa w sytuacji wynikaj ˛acej z jego roli zawodowej. Pokazuje, jak socjolog ma sie˛ zachowywac´, a jak nie powinien poste˛powac´. Ustalenie norm etyki zawodowej socjologa nie tylko jest podyk-towane trosk ˛a o dobro przedstawicieli tego zawodu, ale i ma na celu dobro społeczen´stwa, które przez socjologów jest badane, a takz˙e korzysta z wyników ich badan´. Społeczen´stwo oczekuje od socjologów, by posiadali wysokie kwalifikacje zawodowe, stale doskonalili własne umieje˛tnos´ci i podnosili poziom fachowej wiedzy, a takz˙e zachowywali wysokie standardy etyczne. Jedynie solidne badania realizowane przez uczciwych socjologów be˛d ˛a zasługiwały na uznanie, a jes´li ich opinie be˛d ˛a bezstronne, zostan ˛a przez społeczen´stwo przyje˛te i pozytyw-nie ocenione.
Słowa kluczowe: nauki społeczne, socjolog, badania empiryczne, etyka zawodowa, kodeks
etyczny socjologa.
SELECTED PROBLEMS
OF PROFESSIONAL ETHICS IN SOCIOLOGY S u m m a r y
The code of professional ethics for sociologists attempts to define moral standards of sociologists' professional activity, derived from general ethics being particularized. Professional ethics in sociology, through reference to specific model situations, gives the grounds for esta-blishing rules of sociologists professional functioning. It indicates how a sociologist should and should not act. Observing moral standards is an expression of care not only for sociologists' common good, but also for the society's common good, as the society is examined by sociolo-gists, and uses and benefits from the research results. The society expects that sociologists will be highly qualified, will perfect their skills and improve their expertise as well as keep high ethical standards. Only solid research conducted by reliable sociologists deserves to be acknow-ledged, and if sociologists’ opinions are unbiased, they will be accepted and positively ap-praised.
Key words: social sciences, sociologist, empirical research, professional ethics, code of
