AGNIEŠKA JUZEFOVI *
FENOMEN ZWROTU WIZUALNEGO
WE WSPÓ CZESNEJ KULTURZE
– TRE POJCIA A ISTOTA ZJAWISKA
WSTP
Jak rol w kulturze XXI wieku odgrywaj wizualno i studia wizualne? Dlaczego i w jaki sposób obraz coraz bardziej zyskuje na znaczeniu we wspóczesnej kulturze, a teoria obrazu staje si wci popularniejsza w dzie-dzinie nauk humanistycznych i spoecznych? O czym wiadczy fenomen zwrotu wizualnego? Jak w atmosferze zwrotu wizualnego rozwijaj si studia wizualne i inne dyscypliny akademickie, mniej lub bardziej powizane z te-matyk wizualnoci? Odpowiedzi na postawione wyej i pokrewne pytania bdziemy szuka, opierajc si na badaniach gównych teoretyków dziedziny wizualnoci, takich jak William J.T. Mittchel, Martin Jay i Villem Flusser, oraz przygldajc si rzeczywistoci akademickiej we wspóczesnej Litwie. O aktualnoci studiów wizualnych wiadczy w kulturze modernizmu, a zwa-szcza postmodernizmu mocna tendencja, by wszystko estetyzowa, informa-cj przekazywa drog wizualn, coraz bardziej koncentrowa uwag na problematyce obrazu, coraz mielej opiera si na teorii obrazu. Dlatego rodowisko codziennoci i przestrze spoeczna, jak twierdzi znany teoretyk kultury postmodernizmu F. Jameson, s nasycone obrazami, dziki którym wszystko staje si dostpne dla wzroku, wyglda zwyczajnie i znajomo1.
Dr AGNIEŠKA JUZEFOVI – Filosofijos ir politologijos katedra (Katedra Filozofii i Politologii), Krybini industrij fakultetas (Wydzia Bran Kreatywnych), Vilniaus Gedimino technikos universitetas (Wileski Uniwersytet Techniczny im. Gedymina); adres do korespondencji: Filo-sofijos ir politologijos katedra, Vilniaus Gedimino Technikos Universitetas, Saultekio al. 11, LT–10223 Vilnius, Lithuania; e-mail: agnieska.juzefovic@vgtu.lt
1
F. J a m e s o n. The Cultural Turn: The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern, 1983-1998. London–Brooklyn, NY: Verso 1999 s. 109-115
Wizualno z powodzeniem umocowuje si nie tylko w samej kulturze, lecz równie w kulturoznawstwie, filozofii i socjologii, które dziki obrazowi staj si coraz cilej ze sob powizane. Nie powinno wic dziwi, e w tekstach znanych filozofów oraz teoretyków kultury, takich jak J.-P. Sartre, M. Heidegger, J. Ortega y Gasset, M. Merleau-Ponty, M. Dufrenne. R. Rorty, M. Foucault, J. Baudrillard, J. Derrida, G. Deleuze oraz S. iek, sporo uwagi powica si rónym aspektom problematyki wizualnoci, a dziedzina ich bada akademickich czsto przesuwa si na pogranicze filo-zofii, socjologii i kulturoznawstwa. W dzieach tych autorów dogbnie ana-lizowana jest definicja wizualnoci, róne metafory uywane do wyraania fenomenów widzialnoci, ontologia wzroku oraz widzenia, problematyka granicy midzy widzialnym i niewidzialnym, problematyka obrazu, refleksja teoretycznych waciwoci obrazu w fotografii, kinematografii, mediach, urbanistyce, wpyw obrazu na psychik i fenomen przeycia estetycznego, jak równie problematyka manipulacji za pomoc obrazu, tajemnica wy-obra ni i inne kwestie bezporednio lub porednio zwizane z problematyk wizualnoci. Spróbujmy wyjani, dlaczego we wspóczesnej kulturze obraz oraz teoria obrazu odgrywaj tak istotn rol.
FENOMEN ZWROTU WIZUALNEGO W KULTURZE ZACHODNIEJ XXI WIEKU
Przenikanie problematyki wizualnoci do filozofii i teorii kultury oraz rozpowszechnienie si obrazów w samej kulturze bywa okrelane mianem „zwrotu wizualnego” (czasem nazywanego równie „zwrotem obrazowym” lub „zwrotem ikonicznym”) (ang. pictural turn), który wprowadzi jeden z najwybitniejszych teoretyków mediów i kultury wizualnej W.J.T. Mitchell w swym gonym dziele Picture Theory („Teoria obrazu”)2. Termin „zwrot wizualny” nawizuje do „zwrotu lingwistycznego”, do którego doszo w filozofii poowy XX wieku i w którego wyniku centralnym problemem filozofii sta si jzyk, jego moliwoci, granice oraz status. Odpowiednio podstawowym przesaniem zwrotu wizualnego jest twierdzenie, e centralne miejsce zajmuje obraz i teoria obrazu, staje si on punktem wyjcia, pierwot-nym modelem percepcji. Wspóczesny czowiek, jak to metaforycznie
wy-2
W.J.Th. M i t c h e l l. Picture Theory: Essays on Verbal and Visual Representation. Chicago– London: University of Chicago Press 1995 s. 11-34.
razi Horst Bredekamp, „znajduje si niby w kokonie zbudowanym z obra-zów”3. Zwrot wizualny uwiadamia, e dzisiejsza kultura jest zdominowana przez obraz. Za pomoc tego terminu problem wizualnoci zosta podnie-siony do rangi nowej filozofemy, zosta stworzony fundament dla studiów wizualnych – nowej dyscypliny akademickiej, która zajmuje si analiz i krytyk fenomenów wizualnych. W ten sposób rozpocz si nowy okres nauk humanistycznych – od zwykych spostrzee, stwierdzajcych, e yje-my w epoce zdominowanej przez obraz, przechodzi si do teoretycznej kon-ceptualizacji tego fenomenu. Zwrot wizualny wpyn na sposób tworzenia i prezentacji obrazu, zmusza do przemylenia, jakie miejsce w naszym co-dziennym yciu zajmuje wizualno, obraz, widzenie, wygld itd.
Zwrot wizualny jest cile powizany z uprzywilejowan pozycj zmysu wzroku, tez, e wzrok jest najistotniejszym orodkiem postrzegania, czyli tak zwanym wzrokocentryzmem (ang. ocularcentrism), czasem nazywanym okocentryzmem lub po prostu hegemoni widzialnego. Korzenie epistemo-logicznego uprzywilejowania wzroku sigaj jeszcze kultury antycznej, szczególnie wyra ne s w alegorii platoskiej jaskini. Z tej alegorii pynie wniosek, e idee (a wanie one symbolizuj prawd) mog by zobaczone. Platon opowiada o wi niach, którzy znajduj si gboko w jaskini i s przykuci w taki sposób, e nie mog odwróci gowy, patrz wic tylko w jednym kierunku – do przodu, gdzie przed ich oczyma odbywa si swoisty teatr cieni, rzucanych przez postacie poruszajce si daleko za ich plecami. Wi niowie, którzy nigdy nie widzieli nic innego, przekonani s, e cienie s prawdziw rzeczywistoci. Kiedy jednak pewnego dnia jeden z wi niów zostaje wyzwolony i wycignity z jaskini na wiato dzienne, wkrótce przy-zwyczaja si do nowej sytuacji i zaczyna dostrzega róne rzeczy, a nawet odwaa si spojrze na samo soce4. Postawa filozofa jest przy tym dwu-znaczna, gdy ma on na myli „widzenie rozumowe”, które pomaga dostrzec prawd. Platosk alegori jaskini M. Jay wykorzystuje do ilustracji kon-cepcji wzrokocentryzmu, a dwuznaczna postawa Platona skania go do wnio-sku, e wizualno w zachodniej kulturze zawsze miaa taki wanie, dwu-znaczny status5. Chodzi o to, e wzrok mona pojmowa na dwa sposoby: jako czysty, nieomylny ogld rozumowy lub jako dalek od doskonaoci
3
H. B r e d e k a m p. Theorie des Bildakts. Frankfurt: Suhrkamp Verlag 2010 s. 13.
4
P l a t o n. Pastwo. Kty: Antyk 2003 s. 220-224.
5
M. J a y. Downcast Eyes: The Denigration of Thought in Twentieth-Century French Thought. Berkley–Los Angeles–London: University of California Press 1994 s. 27-29.
funkcj dwojga oczu. Gdy odrzucana bywaa jedna interpretacja, jej miejsce automatycznie zajmowaa druga, w kadym bd razie i w jednym, i w dru-gim wypadku wzrok uzyskiwa status najszlachetniejszego i najbardziej nie-zawodnego zmysu. W epoce rewolucji naukowej oraz modernizmu, wraz z utwierdzeniem si kartezjaskiego perspektywizmu, priorytet zmysu wzroku sta si jeszcze bardziej bezwzgldny6, a samego Kartezjusza M. Jay nieprzypadkowo nazwa „zasadniczo wizualnym filozofem7”. W taki sposób, w wyniku ugruntowania si wzrokocentryzmu, wszystko, co wczeniej byo ukryte i niewidzialne, raptem stao si widzialne, wrcz cakowicie przejrzy-ste, a przestrzenie publiczne przyjy struktur panoptykonu – miejsca, w którym wszechwadny obserwator moe ledzi (gr
.
ªae[\¨_
[optikon] – widoczny, widzialny) wszystkich oraz wszystko (gr.a _ [
pan] – wszytko,wszystek), samemu pozostajc niezauwaalnym. Wspaniaym przykadem takiego obserwatora jest wszechwadny Wielki Brat z antyutopii G. Orwella
Rok 1984 – pozostajc niewidocznym, by moe nawet w ogóle nie istniejc,
potrafi ledzi wszelkie poczynania, a nawet myli i pragnienia obywateli swego totalitarnego pastwa8. Taka wizja permanentnie kontrolowanego spo-eczestwa w pewnym sensie staje si rzeczywistoci. Ju nikogo nie dziwi monitoring w centrach handlowych lub kamery na ulicach i placach miejskich. Autorzy badajcy t problematyk zastrzegaj, e utrwalenie si modelu panoptykonu zasadniczo wpyno na zmiany w komunikacji wizualnej9.
Wzrokocentryzm sta si nieodcznym elementem zwrotu wizualnego i – jak zauwaa V. ilinskait – w ostatnich dziesicioleciach zaj wane miej-sce w naukach humanistycznych i spoecznych10. Taka tendencja nie jest czym niespodziewanym lub nowym, gdy – jak ju stwierdzilimy – zmys wzroku w kulturze zachodniej od najdawniejszych czasów zajmowa miejsce centralne. wiadczy o tym, poza wzrokocentryzmem, etymologia sów – w rónych jzykach indoeuropejskich – uywanych do nazwania wiedzy lub moliwoci, które czsto bywaj fonetycznie powizane ze sowem
ozna-6
Por. M. J a y. Nowoczesne wadze wzroku. W: Przestrze, filozofia i architektura. Osiem rozmów o poznawaniu, produkowaniu i konsumowaniu przestrzeni. Red. E. Rewers. Pozna: Wy-dawnictwo Fundacji Humaniora 1999 s. 77.
7
T e n e. Scopic Regimes of Modernity. W: Vision and Visuality. Ed. H. Foster. Seattle: Bay Press 1988 s. 3-23.
8
G. O r w e l l. Nineteen Eighty-four. London: Secker and Warburg 1949.
9
Zob. J. B a r e v i i t . Klasikin panoptikumo samprata: vizualinis-komunikacinis aspek-tas. „Filosofija. Sociologija” 21 (1) : 2010 s. 37-44.
10
V. Ž i l i n s k a i t . Vaizdo link: okuliarcentrizmas ir jo tyrimo metodologija. „Filosofija. Sociologija” 21(1) : 2010, s. 3-10.
czajcym widzenie, które jakby poszerza wiedz oraz zdolnoci. Na przykad francuskie sowa savoir (wiedzie) oraz pouvoir (móc) pozostaj w zwizku ze sowem voir (widzie)11. W jzyku rosyjskim wskazuje nie tylko na zobaczenie, lecz równie na zrozumienie. Fonetycznie spokrew-nione s równie rosyjskie sowa (widzie) oraz (wie-dzie)12. Równie w jzyku polskim sowa widzie i wiedzie brzmi bardzo podobnie. Std moemy wysnu wniosek, e wzrok (niezalenie od tego, czy mowa o wzroku rozumu, czy o empirycznym zmyle) uznawany jest za naj-szlachetniejszy zmys, który potrafi odsoni prawd i prowadzi do wiedzy.
Fenomen zwrotu wizualnego bywa okrelany i interpretowany niejedno-znacznie, gdy wieloznaczna i nieokrelona jest trajektoria zmiany para-dygmatu i sens tego, na co wskazuje koncepcja zwrotu. Dlatego, chocia badacze zgadzaj si, e obraz coraz bardziej utrwala si we wspóczesnej kulturze, nie ma jednomylnoci, co i jak si zmienia w rezultacie napywu obrazów oraz jak bardzo nowe podejcie i nowa rzeczywisto róni si od tego, co byo. Brakuje te jednolitej opinii na temat, czy zwrot wizualny powinien by kojarzony z metodologicznymi transformacjami, zachodzcy-mi w dziedzinie nauk humanistycznych i spoecznych, czy raczej ze zzachodzcy-mia- zmia-nami zachodzcymi w samej rzeczywistoci, w otoczeniu spoecznym. Na przykad Vilém Flusser twierdzi, e zwrot wizualny wyraa zmiany zacho-dzce nie w dyscyplinach akademickich, lecz raczej w samej rzeczywistoci socjo-kulturowej, dlatego rzeczywisto naley nie tyle interpretowa i tu-maczy, co j tworzy, coraz bardziej nasyca ponadhistorycznymi, nie-odcznymi od wyobra ni oraz twórczoci autora obrazami nowej gene-racji13. Teoria obrazu stworzona przez Flussera uwaana jest za klasyczn ilustracj zwrotu wizualnego. Doda jednak trzeba, e krytycy zarzucaj temu autorowi, i wnioski, do jakich dochodzi, opieraj si wycznie na podejciu spekulatywnym, dialektycznym14. Mimo e teoria Flussera nie jest koncepcj oryginaln, potrafi on z powodzeniem dostosowa klasyczn metodologi do analizy problemu wizualnoci we wspóczesnej socjo--kulturowej rzeczywistoci.
11
F. G o d e f r o y. Dictionnaire de l’ancienne langue française et de tous ses dialectes du IXe au XVe siècle. Edition de Paris 1881 s. 284-285.
12
http://www.bravica.ws/ru/search/
13
V. F l u s s e r. Writings. Minneapolis: University of Minnesota Press 2002 s. 110.
14
Por. K. K i r t i k l i s. Kai vizualinis poskis suka atgal: V. Flusserio medij istoriosofija. „Filosofija. Sociologija” 21(1) : 2010 s. 27.
Flusser, Mitchell i inni teoretycy wizualnoci twierdz, e zwrot wizualny jest nieodczny od nowoczesnych technologii, które daj moliwo szyb-kiego i niezwykle efektownego generowania i rozprzestrzeniania obrazów. Wraz ze wzrastajcym znaczeniem mediów wizualnych fotografia, kinemato-grafia, telewizja i ogromne plakaty reklamowe (bilbordy) utrwalaj si w co-dziennym yciu czowieka, zdobywaj i przeksztacaj wci nowe publicz-ne przestrzenie miasta. Niektórzy interpretatorzy narzekaj, e takie obrazy nie maj w sobie nic twórczego, oryginalnego i s niczym innym jak zwyk-ymi mechanicznymi kopiami. Inni natomiast na odwrót – obrazy wype-niajce wspóczesn kultur uwaaj za dynamiczne, cile powizane z twórcz wiadomoci autora.
Kwestia ta jest poruszana w teorii symulakrów – hiperrealno, która jest pozbawiona oparcia w rzeczywistoci, generuje symulacj, która staje si ekstaz rzeczywistoci i maskuje fakt, e rzeczywisto jako taka w ogóle zanika. Teoria symulakrów wskazuje, e zanikaj ekwiwalencje, referencyj-no midzy wizualnymi transpozycjami a wiatem rzeczywistym. Reklama na przykad, jako jeden z najintensywniej rozwijajcych si dziedzin wiata wizualnego, „nie jest tym, co upiksza czy przyozdabia mury, lecz tym, co je zaciera, wymazuje ulice, fasady i wszelk architektur, zaciera wszelkie podoe i wszelk gbi”15.
Jak zatem winnimy rozumie zwrot wizualny? By moe zwrot wizualny nie jest niczym wicej ni powrotem do naladowania, kopiowania rzeczy-wistoci – mimesis? Pojcie mimesis (gr.
^^Zd[g
) wywodzi si z filozofii antycznej i okrela nietwórcze, mechaniczne naladowanie rzeczywistoci, chocia oparte na okrelonych zasadach. Teori sztuki jako naladowania rzeczywistoci sformuowa Platon, a w szczegóach opracowa j jego ucze – Arystoteles. Filozofowie ci twierdzili, e dla artysty nie jest potrzebna inspiracja, wystarczy, e potrafi naladowa i dokadnie kopiowa rzeczy-wisto. Platon wnioskuje zatem, e rze biarz czy malarz nie s praw-dziwymi twórcami, bo tylko naladuj, wic najlepiej, by ich nazwa na-ladowcami tego, czego inni s wykonawcami16. W utopii idealnego pastwa Platona nie ma miejsca dla takich malarzy i faszywych poetów, tylko nala-dujcych rzeczywisto. Arystoteles równie uwaa, e poeci i malarze jedynie kopiuj rzeczywisto17. Jak widzimy, w filozofii antycznej utrwali15
J. B a u d r i l l a r d. Symulakry i symulacja. T. S. Królak. Warszawa: Wyd. Sic! 2005 s. 117.
16
Por. P l a t o n. Pastwo s. 311.
17
si negatywny stosunek do artystów i przekonanie, e ich dziea nie s twórcze. Niektórzy badacze kultury wspóczesnej równie zastanawiaj si, czy wspóczesny obraz, bdcy produktem masowym, powinien by trakto-wany jako dzieo twórcze.
W przeciwiestwie jednak do antycznej estetyki i teorii obrazu wikszo wspóczesnych teoretyków utrzymuje, e wspóczesny obraz jest zbyt skom-plikowanym zjawiskiem, aby mona go byo wyjani za pomoc teorii
mimesis. Na przykad Mitchell twierdzi, e obrazy, które po zwrocie
wizual-nym dominuj w rzeczywistoci, s nieodczne od wyobra ni, inspiracji twórczych oraz teoretycznej koncepcji ich autorów, nie powinny wic by tumaczone w oparciu o antyczn teori mimesis18. Niezalenie od tego, jak bymy pojli ambiwalentne i wieloznaczne zjawisko zwrotu wizualnego, raczej moemy si zgodzi, e rodzi ono obrazy, które nie s li tylko pasywnym kopiowaniem rzeczywistoci, lecz raczej fenomenem twórczym i refleksyjnym, czym, co – jak mówi Mitchell – „jest nie panaceum, lecz raczej sposobem formuowania problemowego podejcia”19.
STUDIA WIZUALNE NA LITWIE
(PUBLIKACJE, KONFERENCJE, PROGRAMY STUDIÓW)
Wraz ze zwrotem wizualnym na przeomie tysicleci szybko wzrasta liczba nowych dziedzin akademickich powizanych z analiz obrazu i teori obrazu, komunikacj audiowizualn, problematyk mediów wizualnych itd. Studia wizualne s zasadniczo zjawiskiem interdyscyplinarnym, w którym dochodzi do poczenia z rónymi naukami humanistycznymi i spoecznymi, takimi jak historia i teoria sztuki, estetyka, filozofia kultury, kulturoznaw-stwo, antropologia, etnografia, socjologia, psychologia, dziennikarstwo itd.20 czno rónych studiów wizualnych z takimi kierunkami jak estetyka, kulturoznawstwo czy historia sztuki nie jest przypadkowa. Chodzi o to, e w granicach tych dziedzin humanistycznych od zawsze byy stawiane i roz-strzygane podobne kwestie, badana pokrewna tematyka i stosowane podobne metody, a obraz tradycyjnie zajmowa w nich wane lub nawet, jak w histo-rii i teohisto-rii sztuki, zasadnicze miejsce. Z tego powodu cz teoretyków
uto-18
M i t c h e l l. Picture Theory s. 191.
19
Tame s. 31.
20
Por. T e n e. Showing Seeing: a Critique of Visual Culture. „Journal of Visual Culture” 1 (2) : 2002 s. 165.
samia studia wizualne z histori i teori sztuki21. Nie milkn dyskusje, czy studia wizualne ju zdoay si ukonstytuowa jako samodzielna dyscyp-lina22, czy te pozostaj z zasady interdyscyplinarnym fenomenem. Te za-gadnienia podejmuje Mieke Bal w tekcie pt. Visual Essentialism and the
Object of Visual Culture („Essencjalizm wizualny i przedmiot kultury
wizual-nej”)23. Koneksje midzy studiami wizualnymi a rónymi dziedzinami nauk humanistycznych omawia Martin Jay, ukazujc miejsce studiów wizualnych w kontekcie innych nauk humanistycznych, podobiestwa i rónice midzy studiami wizualnymi a dziedzinami pokrewnymi, omawiajc rónice midzy wspóczesn oraz dawniejsz teori wizualnoci24.
Teoretycy litewscy skonni s uznawa, e studia wizualne s samodzieln dyscyplin akademick, cho majc status bardziej studyjny ni li naukowy25. Autorka tej publikacji równie jest zdania, e studia wizualne mog by uwaane za samodzieln dyscyplin akademick. Na korzy takiej opinii przemawiaby elementarny fakt, e studia takie mog by i bywaj wie-czone dyplomem licencjata lub magistra. Pocztki studiów wizualnych jako oddzielnej dyscypliny akademickiej datuj si prawdopodobnie na czas pub-likacji dziea Vision and Visuality („Wizja i wizualno”) pod redakcj Hala Fostera26. Wszelako jest to wci dyscyplina bardzo moda, w której, jak zauwaaj badacze, nadal brakuje podrczników uczcych jzyka czytania obrazów27.
Gwoli egzemplifikacji przedstawionych rozwaa teoretycznych omówio-na zostanie problematyka studiów wizualnych omówio-na Litwie. Powstanie i szybki rozwój studiów wizualnych na Litwie w sposób przekonujcy ilustruje ten-dencje w caej wspóczesnej kulturze, pojmowanej jako produkt zwrotu wizualnego. Na Litwie przedstawiciele nauk humanistycznych i spoecznych w ostatnim dziesicioleciu przejawiaj ywe zainteresowanie problematyk studiów wizualnych. Dziki wizualizacji nauki humanistyczne i spoeczne
21
N. M i r z o e f f. An Introduction to Visual Culture. London: Routledge 1999 s. 12
22
Wanie tej problematyce jest powicony jeden z numerów „Journal of Visual Culture” – 2 (1) : 2003).
23
M. B a l. Visual Essentialism and the Object of Visual Culture. „Journal of Visual Culture” 2 (1) : 2003 s. 5-32.
24
Zob. M. J a y, Downcast Eyes: The Denigration of Thought in Twentieth-Century French Thought. Berkley–Los Angeles–London : University of California Press 1994.
25
Zob. V. M i c h e l k e v i i u s. vadas medij studijas. W: Medij kultros balsai. Teorijos ir praktikos. Ed. V. Michelkeviius. Vilnius: Mene 2009 s. 27.
26
Zob. Vision and Visuality. Ed. H. Foster. Seattle, WA: Bay View Press 1988.
27
coraz bardziej si do siebie zbliaj – coraz czciej opieraj si na pokrew-nych metodach i badaj pokrewne obiekty (te same obrazy)28. Wzrasta liczba artykuów i monografii powiconych problematyce rozwoju teorii obrazu, analizie porównawczej rónych teorii wizualnoci, definicji terminów stoso-wanych w studiach wizualnych29. Tematyka wizualnoci omawiana bywa na rónych krajowych i midzynarodowych kongresach i konferencjach, regu-larnie organizowanych przez przedstawicieli nauk humanistycznych i spo-ecznych. Przede wszystkim warto wspomnie midzynarodow konferencj „Vizualumas” („Wizualno”), któr od jakiego czasu raz do roku lub co dwa lata na wiosn organizuje Katedra Filozofii i Politologii Uniwersytetu Technicznego im. Gedymina w Wilnie. Problematyka konferencji za kadym razem jest nieco inna, lecz zawsze powizana z tematyk wizualnoci: „Wizualno: wzajemne oddziaywania midzy kulturami” (2009); „Wizual-no: obraz i tosamo w kulturze mediów” (2010); „Wizual„Wizual-no: wza-jemne oddziaywania midzy obrazem a twórczoci” (2011); „Wizualno: polityka, ideologia, media” (2013). Obecni na tych konferencjach filozo-fowie, kulturoznawcy, historycy sztuki, socjologowie i teoretycy komuni-kacji z rónych krajów (np. w konferencji w 2011 r., powiconej tematyce obrazu i twórczoci, uczestniczyli przedstawiciele ponad pitnastu krajów) przyczyniaj si do ywej interdyscyplinarnej dyskusji akademickiej na temat wizualnoci w sztuce, mass mediach, przemyle rozrywkowym oraz codzien-nym yciu czowieka. Materiay pokonferencyjne s publikowane w czaso-pismach akademickich30, a informacje s dostpne na stronie internetowej powiconej tym wydarzeniom oraz w popularnonaukowych publikacjach, zapoznajcych z treci przemówie i dyskusji31.
O popularnoci studiów wizualnych bodaj najbardziej wyrazicie wiad-cz róne nowe programy studiów zwizanych z tematyk wizualnoci. Taka tendencja jest zrozumiaa, gdy – jak zauwaaj badacze – o ile chcemy przygotowa studentów do sprawnego poruszania si we wspóczesnym
28
Zob. A. J u z e f o v i . Vaizdo vaidmuo siejant komunikacines strategijas filosofijoje ir sociologijoje. „Filosofija. Sociologija” 24 (3) : 2013 s. 131-139.
29
Zob. E. O b c a r s k a i t . vadas vizualumo studijas. W: Medij kultros balsai. Teorijos ir praktikos s. 57-70; K. K i r t i k l i s. Kai vizualinis poskis suka atgal: V. Flusserio medij istorio-sofija. „Filoistorio-sofija. Sociologija” 21 (1) : 2010.
30
Przede wszystkim w takich czasopismach jak „Filosofija. Sociologija” (wydawanym przez Litewsk Akademi Nauk) oraz „Santalka” i „LIMES” (wydawanych przez Wileski Uniwersytet Techniczny im. Gedymina).
31
Zob. R. R e i m e r i s. Vizualumo studijos Lietuvoje. „Filosofija. Sociologija” 22 (1) : 2011 s. 3-11. Informacja o konferencjach jest dostpna pod adresem http://www.vizualumas.lt
wiecie, dzi wrcz niezbdne s dla nich zajcia z komunikacji wizualnej. Nie yjemy ju w dobie logokracji, sowa coraz czciej s tylko medium odsyajcym do obrazu. O ile przez wieki obraz tylko uzupenia sowo, to dzi na odwrót – sowo jedynie uzupenia przekaz wizualny. Dlatego wspó-czesny czowiek musi uczy si rozumienia i tworzenia przekazów ikonicz-nych, ich specyficznej gramatyki i syntaktyki, kompozycji i przekazu32. Na wikszoci uniwersytetów i wyszych szkó litewskich tworzone s programy studiów licencjackich i magisterskich powizanych z problema-tyk wizualnoci. Na przykad na Uniwersytecie Technicznym im. Gedymina w Wilnie powsta nowy wydzia pod nazw Krybini industrij fakultetas, czyli dosownie „Wydzia Przemysów (Bran) Kreatywnych”, na którym od 2008 r. istniej popularne studia licencjackie „Przemys (industrie) twór-czy”, a od 2013 r. realizowane s studia licencjackie „Przemys (industrie) rozrywkowy”, w ramach których od tradycyjnego zarzdzania biznesem prze-chodzi si do problematyki mediów, zarzdzania sztuk, reklam, organizo-wania wydarze kulturalnych i rozrywki, a dziedziny sztuki, kultury wizualnej oraz biznesu s cile ze sob powizane. Od 2011 r. prowadzone s studia magisterskie „Komunikacja w spoeczestwie twórczym”, w których szcze-gólnie wiele uwagi powica si rónym aspektom komunikacji wizualnej. Studenci ksztaceni na tym kierunku przygotowywani s do pracy w dzie-dzinie public relations, reklamy, wydawnictw, multimediów i telewizji.
Problematyce wizualnoci duo uwagi powica si w programie studiów licencjackich „Filozofia mediów” na Kowieskim Uniwersytecie Technicz-nym, co jest wietnym przykadem, e tak klasyczna dyscyplina jak filozofia potrafi oderwa si od papirusów i starych ksig, a skupi na stronach inter-netowych, zabawach komputerowych, kinematografii, sztukach wizualnych i rónych aspektach wspóczesnej komunikacji audiowizualnej. W ramach tego nowego kierunku studiów filozofia wspódziaa z kulturoznawstwem i teori mediów, teori komunikacji, otwiera si na dziedzin wizualnoci (kinematografii, animacji, fotografii) tak z punktu widzenia teoretycznego (analiza, interpretacja), jak i praktycznego (monta, produkcja obrazu). Na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie od 2009 r. dziaa kie-runek „Sztuka wspóczesnych mediów”, którego celem jest przygotowy-wanie specjalistów do pracy ze wspóczesnymi mediami i w dziedzinie bran twórczych. W ramach tych studiów szczególn uwag cieszy si
problema-32
S. F o s s, M. K a n e n g i e t e r. Visual Communication in the Basic Course. „Communication Education” 41 : 1992 s. 314-326.
tyka wizualnoci – wykadane s takie przedmioty jak: sztuka wideo, fotogra-fia, grafika komputerowa, kultura audiowizualna, komunikacja wizualna itd. Wzrastajca popularno rónych dziedzin akademickich zwizanych z tematyk wizualnoci widoczna jest nie tylko na litewskich uniwersy-tetach, lecz take na innych wyszych uczelniach, czego wymownym przy-kadem mógby by cieszcy si du popularnoci program „Komunikacji Wizualnej”, realizowany w Midzynarodowej Wyszej Szkole Biznesu i Pra-wa w Wilnie. W ramach studiów komunikacji wizualnej studenci zapozna-wani s z podstawami komunikacji oraz wizualnoci, moliwociami komu-nikacji wizualnej i jej zastosowaniem we wspóczesnej kulturze i ekonomii, ucz si sztuki mediów, tworz i analizuj róne projekty audiowizualne, ucz si stosowania projektów wizualnych we wspóczesnym przemyle roz-rywkowym.
Wymienione programy studiów oczywicie nie wyczerpuj zagadnienia studiów wizualnych i kierunków akademickich cile powizanych z prob-lematyk wizualnoci, które powstay w ostatnim dziesicioleciu na litew-skich uniwersytetach i wyszych uczelniach. Prawdopodobnie z kadym rokiem liczba tego rodzaju programów ramach studiów uniwersyteckich i pozauniwersyteckich (bakalarskich i magisterskich) bdzie na Litwie wzra-sta. Popularnoci takich kierunków sprzyja szybko rosnce zapotrzebowa-nie na dyplomowanych specjalistów, potraficych tworzy i realizowa róne projekty wizualne, pracowa w dziedzinie mass mediów, public
rela-tions, przemysu rozrywkowego itd.
METODOLOGIA INTERDYSCYPLINARNYCH STUDIÓW WIZUALNYCH
Mimo rosncej popularnoci rónych kierunków akademickich w dzie-dzinie studiów wizualnych wci nie ma jednomylnoci co do tego, jak powinna by podstawa metodologiczna tych nowych dziedzin akademickich – czy powinny dominowa metody jakociowe (opisowe w paradygmacie interpretacyjnym i konstruktywistycznym), czy te raczej metody prak-tyczne, ilociowe. Tam, gdzie nowe studia wizualne wyrosy na bazie socjo-logii i innych nauk spoecznych, dominuj metody ilociowe, natomiast w tych katedrach, gdzie podstaw utworzenia nowych kierunków stay si filozofia, kulturoznawstwo lub historia i teoria sztuki, dominuj metody jakociowe.
Nie ma zgody nawet co do teoretycznych podstaw nowych dyscyplin – jedni teoretycy wol si opiera na metodach analitycznych, inni na podejciu fenomenologicznym lub hermeneutycznym. S równie tacy, którzy twierdz, e ani tradycyjne metody jakociowe, ani ilociowe nie s adekwatne do nowoczesnych studiów wizualnych, które powinny si opiera na zupenie nowych interdyscyplinarnych metodach badawczych. Nie budzi wtpliwoci tylko to, e przedmiot studiów wizualnych nie powinien by analizowany w granicach paradygmatu adnej tradycyjnej dziedziny akademickiej.
Nieokrelony do koca pozostaje równie przedmiot bada. Teoretycy zgadzaj si tylko co do tego, e w ramach studiów wizualnych, inaczej ni na przykad w historii sztuki czy tradycyjnym kulturoznawstwie, równo-warty jest kady rodzaj informacji wizualnej. Dla badacza kultury wizualnej jednakowo cennym ródem informacji i przedmiotem bada mog by rze ba antyczna i malarstwo renesansowe, film fabularny i film dokumental-ny, reporta i fotografia artystyczna, turystyczna, rodzinna lub pornogra-ficzna, wykresy, mapy, tatuae na ludzkim ciele oraz graffiti na murach miejskich, rysunek dziecicy, ilustracja z podrcznika, zabawki, biuteria lub jakikolwiek inny materia wizualny. Wanie odrzucenie jakociowej dy-ferencjacji midzy najróniejszego rodzaju materiaem wizualnym jest pod-stawow cech rónicujc studia wizualne od tak pokrewnej im dziedziny jak historia sztuki.
Niezalenie od tego, jakimi metodami operuj i jak traktuj sam fenomen przedmiotu wizualnego, studia wizualne potrafi generowa teorie, które s pomocne w zrozumieniu tego, jak obraz funkcjonuje w sferze kultury, a za-tem s one zorientowane nie tylko na dostrzeenie i zrozumienie samego obrazu, lecz równie na zrozumienie tego, w jaki sposób i dlaczego te obra-zy si pojawiaj i funkcjonuj, jak równie na to, co pozostaje poza grani-cami obrazu, a wic jest niewidzialne. Popularno studiów wizualnych, ich rónorodno i dynamizm s cile powizane z ugruntowaniem si tematyki wizualnoci w kulturze wspóczesnej.
WNIOSKI
Wizualno zajmuje coraz waniejsze miejsce we wspóczesnej kulturze, a take wypenia rodki masowego przekazu, Internet i najróniejsze pub-liczne przestrzenie miasta. Owo rozpowszechnienie si i ugruntowanie obra-zu i teorii obraobra-zu okrelane bywa mianem zwrotu wiobra-zualnego. Zwrot
wizualny jest naturalnym nastpstwem wzrokocentryzmu, czyli epistemo-logicznego uprzywilejowania wzroku, który w kulturze zachodniej ju w czasach antycznych traktowany by jako najszlachetniejszy ze zmysów, widzenie za utwierdzio si jako nieodczne od mdroci, wiedzy oraz moliwoci. Obraz, który konstytuuje si w rezultacie zwrotu wizualnego, mimo e zazwyczaj ma charakter masowy i uytkowy, nie powinien by redukowany do antycznej teorii mimesis jako nietwórczego kopiowania rze-czywistoci, lecz powinien by traktowany raczej jako produkt dziaalnoci twórczej, powizanej z wyobra ni i koncepcj autora, wywierajcy wpyw na uytkownika, nierzadko równie interaktywny, wic w rezultacie wspó-dziaania z uytkownikiem potraficy transformowa si oraz odtwarza si. W rezultacie zwrotu wizualnego powstaj coraz to nowe programy studiów wizualnych, nowe kierunki akademickie, cile powizane z wizualnoci, twórczoci lub komunikacj wizualn. Celem takich studiów jest przygoto-wanie specjalistów, którzy potrafiliby realizowa siebie w tak przepenio-nych wizualizowaniem dziedzinach, jak mass media czy przemys rozryw-kowy, organizacja widowisk, reklama itd. Zjawiska studiów wizualnych, zwrotu wizualnego, transformacji wizualnoci i obrazu we wspóczesnej kul-turze zachodniej budzi róne, czasem sprzeczne interpretacje. Wszelako, ma-jc na uwadze swoisty relatywizm waciwy kulturze postmodernizmu, nie mona powiedzie, e jedne z tych interpretacji s suszne i dokadne, inne za bdne i nieuzasadnione.
BIBLIOGRAFIA
A r y s t o t e l e s. Poetyka. Wrocaw: Ossolineum 1989.
B a l Mieke: Visual essentialism and the object of visual culture. „Journal of Visual Culture” 2(1) : 2003 s. 5-32.
B a r e v i i t Jovil: Klasikin panoptikumo samprata: vizualinis-komunikacinis aspektas. „Filosofija. Sociologija” 21(1) : 2010 s. 37-44.
B a u d r i l l a r d Jean: Symulakry i symulacja.T. S. Królak. Warszawa: Wyd. Sic! 2005. B r e d e k a m p Horst: Theorie des Bildakts, Frankfurt: Suhrkamp Verlag 2010.
F l u s s e r Vilém. Writings. Minneapolis: University of Minnesota Press 2002.
F o s s Sonja, K a n e n g i e t e r Maria: Visual Communication in the Basic Course. „Com-munication Education” 41 : 1992 s. 314-326.
Vision and Visuality. Ed. H. Foster. Seattle: Bay Press 1988.
G o d e f r o y Frédéric: Dictionnaire de l’ancienne langue française et de tous ses dialectes du IXe
au XVe siècle. Édition de Paris 1881.
H o w e l l s Richard: Visual Culture. Cambridge: Polity Press 2008.
J a m e s o n Friedrich: The Cultural Turn. London–Brooklyn, NY:Verso 1999.
J a y Martin: Scopic Regimes of Modernity. W: Vision and Visuality. Ed. H. Foster. Seattle: Bay Press 1988 s. 3-23.
J a y Martin: Downcast Eyes: The Denigration of Thought in Twentieth-Century French Thought. Berkley–Los Angeles–London: University of California Press 1994.
J a y Martin: Nowoczesne wadze wzroku. W: Przestrze, filozofia i architektura. Osiem rozmów o poznawaniu, produkowaniu i konsumowaniu przestrzeni. Red. E. Rewers. Pozna: Wyd. Fundacji Humaniora 1999.
J u z e f o v i Agnieška: „Vaizdo vaidmuo siejant komunikacines strategijas filosofijoje ir socio-logijoje. „Filosofija. Sociologija” 24 (3) : 2013 s. 131-139.
K i r t i k l i s Kstas: Kai vizualinis poskis suka atgal: V. Flusserio medij istoriosofija. „Filosofija. Sociologija” 21(1) : 2010.
Medij kultros balsai. Teorijos ir praktikos. Ed. Vytautas Michelkeviius). Vilnius: Mene 2009. M i r z o e f f Nicholas: An Introduction to Visual Culture. London: Routledge 1999.
M i t c h e l l Thomas W.J.: Picture Theory: Essays on Verbal and Visual Representation. Chicago–London: The University of Chicago Press 1995.
M i t c h e l l Thomas W.J.: Showing seeing: a critique of visual culture. „Journal of Visual Culture” 1 (2) : 2002.
O r w e l l George: Nineteen Eighty-four. London: Secker and Warburg 1949. P l a t o n: Pastwo. Prze. W. Witwicki. Kty: Antyk 2003.
R e i m e r i s Ramojus: Vizualumo studijos Lietuvoje. „Filosofija. Sociologija” 22(1) : 2011 s. 3-11. Ž i l i n s k a i t Viktorija: Vaizdo link: okuliarcentrizmas ir jo tyrimo metodologija. „Filosofija.
Sociologija” 21(1) : 2010 s. 3-10.
FENOMEN ZWROTU WIZUALNEGO WE WSPÓ CZESNEJ KULTURZE – TRE POJCIA A ISTOTA ZJAWISKA
S u m m a r y
Opierajc si na badaniach tak znanych interpretatorów wizualnoci jak W.J.T. Mittchel, M. Jay i V. Flusser, autorka analizuje problematyk „zwrotu wizualnego”, pokazuje, dlaczego filozofowie i badacze kultury zainteresowali si tematyk wizualnoci oraz w jaki sposób zachodzi wizualizacja rónych dziedzin wspóczesnego wiata. Autorka omawia powizania midzy wizualnym zwrotem (wzrokocentryzmem) i uprzywilejowan pozycj, jak zajmuje zmys wzroku. Poprzez argumentacj tezy, e dominacji wizualnoci nie naley postrzega jako powrotu do mechanicznego kopiowania rzeczywistoci, pokazana jest rónica midzy antyczn teori mimesis i wspóczesn wizualnoci, która symbolizuje raczej nie zwyke kopiowanie prototypu, lecz postlingwistyczny obraz, zrodzony z wyobra ni, wzajemnego oddziaywania midzy koncepcj twórcy, aktem twórczym i otaczajc rzeczywistoci. Badajc powizania midzy studiami wizualnymi a pokrewnymi naukami humanistycznymi i spoecznymi, autorka ukazuje przedmiot bada i metody stosowane w tych dziedzinach akademickich. Uzasadniana jest teza, e zainteresowanie badaczy studiami wizualnymi oraz powstawanie nowych programów tego rodzaju studiów na rónych uniwersytetach i wyszych uczelniach jest powizane ze zwrotem wizualnym i ugruntowaniem si wizualnoci we wszystkich dziedzinach wspóczesnego ycia, a co za tym idzie – z szybko wzrastajcym zapotrzebowaniem na wykwalifikowanych specjalistów z dziedziny wizualnoci. Autorka uwaa, e studia wizualne s z zasady fenomenem interdyscyplinarnym, aczkolwiek mona je traktowa jako samodzieln dyscyplin, majc raczej charakter studyjny ni naukowy. Celem takiej dyscypliny jest tworzenie i rozwijanie teorii, które pomogyby zrozumie, w jaki sposób obraz funkcjonuje we wspóczesnej kulturze.
A PHENOMENON OF VISUAL TURN AND VISUAL STUDIES IN CONTEMPORARY CULTURE
S u m m a r y
With references to such well known scholars of visual culture as T. Mittchel, M. Jay and V. Flusser, the author examines the phenomenon of visual turn—shows how and why twentieth century philosophers and scholars are interested in visual culture and how visuality conquered various socio-cultural spaces. Interfaces between pictorial turn and privileging of vision over the other senses (ocularcentrism) and new technologies are analyzed. The author argues that visual turn should not be understood as a mechanical copying of reality or an act without creativity, therefore it is different from ancient theory of mimesis. Thus this paper disclose concept of visual, which represents not a return to traditional theory of adequacy, but rather it represents a re-discovered post-linguistic image created by interaction of imagination, conceptual creative process and visible reality. Interfaces among popular visual studies and various social sciences and humanities are analyzed; their testing problems and methods are highlighted. Conclude that scholar’s attention focused toward visual studies and rousing of new visual studies programs at various universities and high schools is connected with domination of visual aspect in contem-porary culture and rapidly growing need for specialists who could work in various fields of visual culture. The author argues that visual studies are interdisciplinary phenomenon, but they could be treated as a separate discipline, even if having rather studio than scientific nature. The aim of visual studies is to create and present theories to help understand how images function in the wider cultural sphere. By analyzing development of visual studies in contemporary Lithuania the author conclude that it is very dynamic and popular field.
Summarised by Agnieška Juzefovi
Sowa kluczowe: zwrot wizualny, obraz, wzrokocentryzm, mimesis, studia wizualne,
interdys-cyplinarno.
Key words:visual turn, image, ocularcentrism, mimesis, visual studies, interdisciplinary.
