Recenzje
231
Kultura elit w XVII! w. Acta Universitatis Lodziensis. „Folia Historica" 22. Ł ó d ź 1985 ss. 134
O d b y t a jeszcze w k o ń c u 1982 r. d w u d n i o w a k o n f e r e n c j a n a u k o w a w Instytucie Historii Uniwersytetu Łódzkiego na t e m a t elit oświeceniowych w Europie, ich kryteriów i w z a j e m n e g o przenikania kultury elit z kulturą m a s o w ą z a o w o c o w a ł a kilkoma a r t y k u ł a m i i k o m u n i k a t a m i , k t ó r e wypełniły w y d a n y w 1985 r. zeszyt 22 „ F o l i a H i s t o r i c a " Uniwersytetu Łódzkiego. F a k t ten zasługuje na uwagę z racji prezentowania przez w s p ó ł a u t o r ó w zeszytu własnych b a d a ń ź r ó d ł o w y c h i podjęcia p r o b l e m a t y k i m a ł o jeszcze r o z p r a c o w a n e j w naszej historiografii. Odnosi się t o d o niektórych a s p e k t ó w Oświecenia europejskiego i a m e r y k a ń s k i e g o , d o wpływów ideologii oświeceniowej w peryferyjnej Gruzji oraz d o kwestii polskiej k u l t u r y umysłowej i politycznej tego wieku — nader filozoficznego. R e c e n z o w a n y t o m jest niewątpliwym w k ł a d e m ś r o d o w i s k a łódzkiego d o p o z n a n i a dziejów kultury epoki, k t ó r a stała się w y r a ź n y m p r z e ł o m e m dla umysłowości europejskiej, w tym — oczywiście — i polskiej. Z poczynionych przez Zofię Libiszowską, inspi-r a t o inspi-r a konfeinspi-rencji i inspi-r e d a k t o inspi-r a t o m u , u w a g wstępnych wynika, że w łódzkim s y m p o z j u m wzięli udział taże przedstawiciele środowiska historycznego T o r u n i a , W a r s z a w y i B u d a p e s z t u , których p o n o ć ciekawe i wnikliwe wypowiedzi (np. na t e m a t kryteriów p o w s t a w a n i a elit) nie znalazły odbicia w a r t y k u ł a c h — poza j e d n y m w y j ą t k i e m (Jerzy Wojtowicz, T o r u ń ) . Otrzymaliśmy ostatecznie t o m wypełniony dziesięcioma pozycjami pióra różnych a u t o r ó w o d u -żym rozrzucie tematycznym, różnej ważkości i dojrzałości erudycyjnej.
Otwierający zeszyt artykuł Jerzego Wojtowicza na temat elit epoki Oświecenia i systemów k o m u n i k a c j i społecznej stanowi r o d z a j syntezy p o d j ę t e j tematyki, co sugeruje już p o d t y t u ł — „zarys p r o b l e m a t y k i " . A u t o r o w i chodziło o przedstawienie procesu tworzenia własnych s t r u k t u r i n f o r m a c y j n y c h przez elity oświeceniowe w skali europejskiej, s t r u k t u r d e t e r m i n u j ą c y c h procesy k u l t u r o t w ó r c z e epoki. J. Wojtowicz podzielił s t r u k t u r y i n f o r m a c y j n e elit wieku X V I I I na nie-f o r m a l n e (salony towarzyskie, i n nie-f o r m a c j a księgarska, p o d r ó ż e , k o r e s p o n d e n c j a p r y w a t n a itd.) oraz na stowarzyszenia f o r m a l n e , z własnym statusem, „ z a t w i e r d z a n e i u z n a w a n e oficjalnie" i m a j ą c e akceptację instytucji państwowych (np. akademie). A u t o r zwrócił uwagę na r o z w ó j nowych f o r m informacji społecznej „wieku świateł", słusznie a k c e n t u j ą c rolę europejskich księgarzy-wydawców w procesie k o m u n i k a c y j n o - k u l t u r o t w ó r c z y m (s. 9). P o d a n e p r z y k ł a d y życia n a u k o w e g o oświeconej E u r o p y , ujętego w k a r b y organizacyjne, zwrócenie uwagi na rolę w o l n o m u l a r s t w a w życiu k u l t u r a l n y m i ideologicznym epoki, mają p o d t r z y m y w a ć tezę A u t o r a 0 mnogości f o r m i n f o r m a c y j n y c h oświeconych elit. A r t y k u ł Wojtowicza jest z g r a b n y m zeb-raniem i s k o m e n t o w a n i e m dość znanych f a k t ó w , p o d b u d o w u j ą c y c h p o s t a w i o n y przez A u t o r a w tytule problem.
Kwestię p r o b l e m a t y c z n ą , aczkolwiek inspirującą intelektualnie, jest widzenie przez Wojciecha Szczygielskiego dwóch p r z e ł o m ó w w polskiej kulturze politycznej okresu Oświecenia (Przełomy
oświeceniowe w polskiej kulturze politycznej w drugiej polowie XVIII w.). Z d a n i e m tegoż A u t o r a
owym pierwszym przełomem była działalność r e f o r m a t o r s k a króla i „całego zastępu oświeco-nych m a g n a t ó w " (s. 21), k t ó r a zaczęła się w latach sześćdziesiątych i zakończyła się „wyczepaniem możliwości r e f o r m a t o r s k i c h " na sejmie w r o k u 1780, o d r z u c a j ą c y m K o d e k s A n d r z e j a Z a m o y s k i e g o (s. 30). W kulturze politycznej Rzeczypospolitej nastąpił przełom drugi, wówczas, kiedy d o głosu doszły elity oświeceniowe „ z w i ą z a n e z tendencjami średnioszlacheckimi 1 a n t y m a g n a c k i m i " (s. 30). U p a d e k państwowości polskiej w wyniku r o z b i o r ó w położył kres myśleniu politycznemu tego etapu. R o z w a ż a n i a Wojciecha Szczygielskiego o polskich przeło-m a c h oświeceniowych i zwiększonej aktywizacji politycznej średniej szlachty w procesie r e f o r przeło-m oraz konstatacja a u t o r a o popularności króla w kołach szlacheckich (s. 28) budzą pewne wątpliwości. W y d a j e się, iż A u t o r o w i z a b r a k ł o przede wszystkim miejsca dla erudycznej p o d -b u d o w y swoich ciekawych spostrzeżeń, chociaż — o d n o t u j m y — esej jego jest najo-bszerniejszy (23 strony).
Problemowi elity władzy Polski stanisławowskiej poświęcony jest artykuł A n d r z e j a S t r o y n o w -kiego (Rola elity ir życiu parlamentarnym epoki stanisławowskiej). A u t o r d o k o n a ł analizy
232
Recenzjeskładu izby poselskiej poszczególnych kadencji sejmowych, w y k o r z y s t u j ą c m.in. diariusze sejmo-we. Podział sejmujących pod względem aktywności p a r l a m e n t a r n e j na „ c h ó r " , „ w i r t u o z ó w " i „ d y r y g e n t ó w " jest nie tylko podziałem na s p o s ó b „literacki, jak t o określa a u t o r (s. 46), ale f a k t e m ewidentym w każdej zbiorowości ludzkiej. N a t u r a l n i e sam A u t o r p r ó b u j e z a j ą ć się przede wszystkim „drygentami akcji p a r l a m e n t a r n e j " (s. 47), w y k o r z y s t u j ą c literaturę przedm i o t u . P o d a j e szereg szczegółów, przedm o ż n a by rzec, w d u ż y przedm stopniu „ p e r s o n i f i k u j e " w s p o przedm -nianą już dyrygenturę p a r l a m e n t a r n ą . S p o s ó b ujęcia o m a w i a n e g o okresu Sejmu Wielkigo i jego działalności legislacyjnej z d a j e się p r z y p o m i n a ć pionierskie s t u d i u m B. K r a k o w s k i e g o
(Oratorstwo polityczne na forum Sejmu Czteroletniego. Rekonesans. G d a ń s k 1968).
Dwie kolejne pozycje o m a w i a n e g o t o m u stanowią krótkie (zbyt krótkie!) k o m u n i k a t y Lesława Gruszczyńskiego ( K a z n o d z i e j e polskiego Oświecenia jako elita intelektualna) i Franciszka Bronowskiego ( W p ł y w „oświeconych" elit na rozwój polskiej świadomości historycznej u' XVIII iv.). O b y d w a szkice wykazują pewne p o d o b i e ń s t w o — odnoszą się d o k u l t u r y umysłowej epoki, p o d n o s z ą c m.in. p r o b l e m przepływu k u l t u r y elit i ich świadomości d o k u l t u r y m a s o w e j (kazania). W okresie polskiego Oświecenia istniała prężna, wysoce wykształcona g r u p a kaznodziejów katolickich, stanowiąca jedną z wpływowych elit intelektualnych k r a j u o dużej emanacji spo-łecznej. Rzecz w tym, aby ów p r o b l e m został dostrzeżony w historiografii.
Kwesii s t o s u n k u opinii publicznej okresu stanisławowskiego d o postaci J a n a III Sobieskiego, króla — w o j o w n i k a oraz tracącej na znaczeniu Turcji poświęcone są również dwa artykuły. M a ł g o r z a t a i Zbigniew Anusikowie wykorzystali rocznicę wiktorii wiedeńskiej, aby — o p i e r a j ą c się na publicystycznych materiałach epoki oraz niektórych o p r a c o w a n i a c h zasygnalizowanego już zagadnienia ( J a n III Sobieski w tradycji historycznej czasów stanisławowskich) — przedstawić p o s t a ć króla — w o j o w n i k a utrwaloną w tradycji ludowej oraz w świadomości oświeconej części społeczeństwa. Przypomnieli z a r ó w n o z n a n e uroczystości z 1783 r o k u — p r z y g o t o w a n e z inicja-tywy Komisji Edukacji N a r o d o w e j , j a k i karuzel warszawski z r o k u 1788, m a j ą c y a s p e k t polityczny (liczenie na zawarcie przymierza antytureckiego Rosji z Rzecząpospolitą). Przed-stawienie przez A u t o r ó w literatury okolicznościowej, zwłaszcza poezji, jest — niestety — prze-ważnie zwykłym jej wyliczeniem.
A r t y k u ł M a r i a n a Bałczewskiego (Zmiany w ocenie Turcji w opinii polskiej XVIII w.) powstał na marginesie jego p r z y g o t o w a ń d o r o z p r a w y doktorskiej. O m ó w i e n i e przez a u t o r a s t o s u n k ó w polsko-tureckich w okresie saskim ne jest ani oryginalne, ani ciekawe. N a t o m i a s t interesująca jest k o n s t a t a c j a Bałczewskiego, iż w okresie Oświecenia „został ostatecznie prze-wartościowany d a w n y stereotyp Turcji j a k o niebezpiecznego sąsiada i ideologicznego wroga Rzeczypospolitej" (s. 97). W y d a j e mi się j e d n a k , że A u t o r dał za m a ł o przykładów, wska-z u j ą c y c h na ewolucję opinii polskiej w tej ważnej kwestii politycwska-znej. Z a w a r t a w artykule f a k t o g r a f i a , świadcząca o zainteresowaniu się p r o b l e m a t y k ą turecką i w ogóle zagadnieniem O r i e n t u w Polsce stanisławowskiej, odznacza się — niestety — pewną chaotycznością, jeśli nie p r z y p a d k o w o ś c i ą . O m ó w i o n y szkic zasługuje j e d n a k na uwagę z racji słabo rozwiniętych b a d a ń n a d k o m p l e k s e m s t o s u n k ó w Rzeczypospolite z p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i m sąsiadem w k o ń c u X V I I I wieku.
Recenzowany t o m kończą trzy k r ó t k e artykuły, w p r o w a d z a j ą c e nas w k r ą g Oświecenia gruzińskiego i amerykańskiego. B o h d a n Baranowski w zwięzłym szkicu właściwie tylko zasygnali-zował „gruzińskie Oświecenie", p r z y p o m i n a j ą c d r a m a t y z m dziejowy tego chrześcijańskiego, z a k a u k a s k i e g o k r a j u . A u t o r p r z y p o m i n a ł sporną kwestię, czy Oświecenie występowało również w G r u z j i . W i a d o m o , iż na ten k r a j od stuleci wywierały wpływy kultury orientalne, zwłaszcza perska. W wieku X V I I I rozwinęły w Gruzji w z m o ż o n ą działalność misje katolickie, k t ó r e mogły być nosicielami nowych idei; wzrosła też z n a j o m o ś ć języków europejskich wśród inteli-gencji gruzińskiej i tym s a m y m d o s t ę p d o literatury oświeceniowej. D r o g a d o recepcji myśli oświeceniowej w Gruzji wiodła także poprzez Oświecenie rosyjskie, co wiązało się z ekspansją terytorialną Petersburga w k i e r u n k u p o ł u d n i o w y m . A u t o r d a j e nieliczne przykłady, które mogą świadczyć o przenikaniu d o Gruzji w końcu X V I I I wieku myśli oświecenia; k o n s t a t u j e
Recenzje
233
przede wszystkim brak „odpowiednich materiałów źródłowych" (s. 112) i w istocie relatywizu-je postawiony w tytule problem.
Jerzy Grobis przybliżył sylwetkę Johna Adamsa, jednego z przywódców rewolucji amerykań-skiej, współtwórcy Deklaracji Niepodległości z roku 1776, opierając się na obszernej spuściźnie A d a m s a — głównie kilkutomowych diariuszach i na autobiografii. Jest to właściwie ukazanie purytańsko-oświeceniowej mentalności Johna Adamsa (Anglia XVIII wieku widziana okiem Johna
Adamsa). A u t o r zarysował intelektualny portret Johna A d a m s a , p o d d a j ą c analizie wzmianki
zawarte w Dziennikach, a odnoszące się d o zagadnień prawnych Anglii, jej ustroju i konstytucji. Została przedstawiona wizja Albionu urobiona przez farmera, prawnika z Kolonii
Massachu-setts na podstawie jego lektur importowanych z Europy i doniesień prasowych, docierających d o amerykańskiego zaścianka. Widzenie oświeconej Europy, w tym także Anglii, przez J o h n a A d a m s a j a k o dojrzałego męża stanu oraz podróżnika (w Europie Zachodniej przebywał w sumie ponad jedenaście lat), nie zostało w tym artykule jeszcze ukazane.
1 wreszcie króciutki szkic także o tematyce amerykanistycznej Jolanty Czarnockiej, zamyka-jący recenzowany zeszyt (Jeffersoniańska koncepcja uniwersytetu). A u t o r k a wymieniła prace
legislacyjne Tomasza Jeffersona o zasięgu ogólnoamerykańskim, jak i bardziej lokalne, odnoszące się d o stanu Wirginia. D o nie zrealizowanych pomysłów Jeffersona należy projekt ustawy 0 powszechnej edukacji, p r o p o n u j ą c y trzystopniową strukturę systemu oświaty. Jeffersoniańskie uwagi o oświacie i wychowaniu, wzorowane na koncepcjach europejskich, znalazły swoje najpełniejsze odbicie w paryskim wydaniu książkowym (1785). Edukacyjna utopia Jeffersona została omówiona przez A u t o r k ę pobieżnie, choć wskazała ona na podobieństwo koncepcji Jeffersona z założeniami naszej Komisji Edukacji N a r o d o w e j . W dalszej części szkicu przedstawio-ne zostały losy powstania uniwersytetu w Wirginii, którego pierwszym r e k t o r e m został T o m a s z Jefferson (1825). Zdaniem Jolanty Czarnockiej uczelnia ta stała się urzeczywistnieniem jefferso-niańskiej wizji uniwersytetu, wizji oświeceniowej, laickiej.
Lesław Gruszczyński
(Łódź)
A d a m S i u d a : Estanislaco Konarski. Salamanca 1984. Ediciones Calasancias, 47 ss., map.
Postać Stanisława Konarskiego — organizatora Collegium Nobilium — doczekała się wielu opracowań w polskej historiografii. Wystarczy przypomnieć na przykład obszerną m o n o g r a f i ę W. Konopczyńskiego pt. Stanisław Konarski (wydaną w 1926 r.) czy z nowszych p r a c — Łukasza K u r d y b a c h y : Działalność pedagogiczną Stanisława Konarskiego (z 1957 r.). W opracowaniach zajmujących się reformą oświaty i edukacji narodowej w XVIII w., prezentuje się również szeroko postać Konarskiego.
Niedawno — w 1984 r. ukazała się w języku hiszpańskim niewielka książka pióra A d a m a Siudy pt. Estanisłao Konarski nakładem oficyny wydawniczej zakonu pijarów w Salamance, znanej m.in. z wydawania Encyklopedii pijarów1. W a r t o w tym miejscu wspomnieć, iż r ó w n o
-cześnie z wydaniem hiszpańskim opublikowano włoską wersję tej pracy w Rzymie.
Praca A. Siudy nie jest pozycją opartą o nieznane źródła i wnoszącą istotne, nowe wartości w ocenę postaci Stanisława Konarskiego. Takiego celu zapewne nie stawiał sobie jej A u t o r . P o m i m o to niniejsze opracowanie zasługuje na odnotowanie ze względu na przybliżenie hiszpańskiemu i włoskiemu czytelnikowi postaci naszego wybitnego pijara — i takich właśnie popularyzujących wartości należy szukać w tej książce. Składa się ona z dwunastu rozdziałów oraz bibliografii podstawowych prac, dotyczących tematu. Układ jej m a charakter schematyczny 1 typowy dla tego rodzaju opracowań, lecz jak sądzę - logiczny i konieczny, aby w pełni
1 „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" R. X X I X 1984 nr 3—4 s. 708—709; R . X X X I
