Regionalne zróżnicowanie płac w Polsce - kierunki zmian

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 863. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Kazimierz Zieliński Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Regionalne zróżnicowanie płac w Polsce – kierunki zmian 1. Wprowadzenie Regionalne zróżnicowanie dochodów jest przedmiotem wielu badań, zarówno teoretycznych, jak i empirycznych1. Dochody te mierzone są zazwyczaj wartością produktu krajowego brutto lub wartością dodaną brutto. Zasadniczym celem przedstawionych w artykule rozważań jest analiza regionalnego zróżnicowania wynagrodzeń. Innymi słowy, chodzi o określenie, czy i w jakim stopniu w Polsce miała miejsce regionalna konwergencja bądź dywergencja płac, które stanowią zasadniczy element dochodów ludności. Zgodnie z wynikami badań budżetów gospodarstw domowych w 2006 r. wynagrodzenia stanowiły około 50% dochodów rozporządzalnych, a w gospodarstwach pracowników – niemal 85%. Po krótkiej prezentacji teoretycznych podstaw konwergencji dochodów zamieszczono wyniki badań empirycznych oraz wskazano rolę najważniejszych instrumentów polityki regionalnej w kształtowaniu przestrzennej struktury dochodów i wynagrodzeń. Istotą realnej konwergencji ekonomicznej są trwałe zmiany strukturalne, które pozwalają określonemu regionowi na zmniejszenie dystansu do najbardziej rozwiniętych jednostek przestrzennych. Konwergencja oznacza zatem upodabnianie się gospodarek, co powinno powodować zmniejszanie się różnic w poziomie dobrobytu, uzyskiwanych dochodów i wynagrodzeń. Jeżeli długookresowa stopa Zob. m.in. A. Rogut, S. Roszkowska, Polskie regiony na tle wybranych regionów Unii Europejskiej [w:] Zróżnicowanie rozwoju polskich regionów. Elementy teorii i próba diagnozy, red. E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 247–268; X. Sala-i-Martin, Regional Cohesion: Evidence and Theories of Regional Growth and Convergence, „European Economic Review” 1996, nr 6; P. Wójcik, Konwergencja regionów Polski w latach 1990–2001, „Gospodarka Narodowa” 2004, nr 11–12. 1.

(2) 70. Kazimierz Zieliński. wzrostu gospodarczego osiągana w zamożnych regionach będzie wyższa niż w słabo rozwiniętych, te ostatnie będą ponosić wysokie koszty w postaci wolniejszego tempa wzrostu płac oraz wyższej stopy bezrobocia. Sprzyja to intensyfikacji przepływów migracyjnych. Wyrównywanie dochodów będzie zatem wymagać coraz większych środków finansowych na działania redystrybucyjne. Przeciwko takim działaniom mogą oponować grupy społeczne w regionach najbardziej rozwiniętych gospodarczo. Wyrównywanie poziomu dochodów niezwiązane ze wzrostem wydajności pracy może także stanowić zagrożenie dla pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw, co ostatecznie prowadzi do wzrostu bezrobocia. Opinie te zyskują potwierdzenie, gdy weźmie się pod uwagę proces konwergencji płac w zachodnich i wschodnich landach Niemiec. 2. Konwergencja wynagrodzeń – podstawy teoretyczne Aby mogła zaistnieć konwergencja między regionami, krańcowa produktywność kapitału musi się zmniejszać. Jest to jedno z zasadniczych założeń leżących u podstaw neoklasycznych modeli wzrostu gospodarczego, w tym również modelu Solowa i Swana. Ponieważ w miarę wzrostu nakładów kapitału przyrosty produktu stają się coraz mniejsze, długookresowa stopa wzrostu dochodów także asymptotycznie się zmniejsza. Kapitał napływa zatem do biedniejszych regionów, ponieważ na takich terenach z reguły jego zasób w przeliczeniu na jednego pracującego jest mniejszy, co pozwala osiągnąć wyższą produktywność krańcową. Tendencja ta sprzyja wyrównywaniu poziomu technicznego uzbrojenia pracy, a zatem implikuje konwergencję wydajności pracy i wynagrodzeń. Przepływy kapitału powodują, że regiony, które w momencie wyjściowym charakteryzują się niższym poziomem dochodów, są w stanie osiągać szybsze tempo wzrostu gospodarczego. Mobilność kapitału wywołuje również zmiany strukturalne, które polegają na przenoszeniu czynników wytwórczych do efektywniejszych zastosowań. Jeżeli, przykładowo, wydajność pracy w rolnictwie jest zdecydowanie niższa niż w innych sektorach gospodarki, a biedniejsze regiony charakteryzują się wysokim udziałem rolnictwa w strukturze produktu regionalnego, przepływy siły roboczej do sektorów pozarolniczych zwiększają społeczną wydajność pracy, a pośrednio wynagrodzeń. Konwergencji regionalnej sprzyja wysoka mobilność siły roboczej, co uzupełnia, bądź nawet zastępuje, przepływy kapitału w procesie wyrównywania się krańcowej produktywności pracy. Podstawowe czynniki kształtujące przepływy siły roboczej to różnice w stawkach płac, stopie bezrobocia, warunkach pracy i życia oraz koszty migracji, a także społeczna, demograficzna i ekono-.

(3) Regionalne zróżnicowanie płac…. 71. miczna charakterystyka poszczególnych osób2. Wielu autorów wykazuje, że na rynku pracy krajów europejskich występują liczne ograniczenia mobilności siły roboczej3. System zabezpieczeń socjalnych dla bezrobotnych, ochrona stosunku pracy, zbiorowe porozumienia płacowe powodują, że płace i inne koszty pracy nie są wystarczająco szybko zmieniane, aby zmiany ekonomicznych warunków prowadzenia działalności gospodarczej znacząco wpłynęły na mobilność siły roboczej. Mała mobilność siły roboczej utrudnia skuteczną eliminację zróżnicowania poziomu wynagrodzeń i bezrobocia. Duża mobilność może jednak nie mieć pozytywnego wpływu na konwergencję wynagrodzeń. Jeżeli emigrujący pracownicy mają wysokie kwalifikacje zawodowe, mobilność oznacza drenaż mózgów, może być zatem przyczyną dywergencji. W opisanych koncepcjach rozwoju zakłada się powszechną dostępność do technologii, z których można korzystać bez ponoszenia kosztów związanych z ich adaptacją. Założenie to nie odpowiada współczesnym realiom, występuje bowiem luka technologiczna między regionami (krajami) o zróżnicowanym poziomie rozwoju. Nakłady na prace badawczo-rozwojowe w siedmiu największych uprzemysłowionych krajach (G7) stanowią 84% światowych wydatków na ten rodzaj działalności4. Konwergencja w zdecydowanie większym stopniu może zatem dokonywać się przez technologiczne naśladownictwo niż w wyniku prac badawczo-rozwojowych. Dyfuzja technologiczna nie przebiega automatycznie. Na jej tempo ma wpływ zarówno wielkość luki technologicznej, jak i zdolności absorpcyjne regionu, w którym korzysta się ze znanych rozwiązań technologicznych. Zdolności absorpcyjne są uzależnione nie tylko od jakości i efektywności działania jednostek naukowo-badawczych i instytucji edukacyjnych, ale również od środowiska menedżerskiego i politycznego. Wielu ekonomistów nie podziela poglądu o powszechności prawa malejących przychodów krańcowych5. Nie musi ono dotyczyć nakładów na sferę badawczo-rozwojową. Zasoby wiedzy, które przekładają się na specjalistyczne dobra i usługi 2 H. Amstrong, J. Taylor, Regional Economics and Policy, Blackwell Publishers, Oxford 2000, s. 152.. Zob. m.in. F. Davesi, G. Tabellini, Unemployment and Taxes: Do Taxes Affect the Rate of Unemployment, „Economic Policy” 2000, nr 30, s. 47–104; G. Grotkowska, M.W. Socha, U. Sztanderska, Ewolucja instytucji rynku pracy w Polsce i w krajach UE-15. Konwergencja czy dywergencja [w:] Polska w Unii Europejskiej. Dynamika konwergencji ekonomicznej, red. J.J. Michałek, W. Siwiński, M.W. Socha, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 126–173; S. Nickel, Unemployment and Labour Market Rigidities: Europa versus North America, „Journal of Economic Perspectives” 1997, nr 11, s. 55–74. 3. 4 W. Keller, International Technology Diffusion, „Journal of Economic Literature” 2004, vol. 24, s. 752–758.. Np. P. Krugman, Increasing Returns and Economic Geography, „Journal of Political Economy” 1991, vol. 99; A. Wojtyna, Czy tradycyjna ekonomia pozwala zrozumieć „nową gospo5.

(4) 72. Kazimierz Zieliński. (np. procesy produkcyjne, systemy zarządzania), i dotychczasowe doświadczenia w implementowaniu usprawnień technologicznych mogą powodować zwiększanie efektywności wykorzystania dodatkowych nakładów ponoszonych na wytwarzanie zarówno dóbr pośrednich, jak i produktów finalnych. Sprzyja to przenoszeniu działalności gospodarczej, a więc zachęca przedsiębiorstwa o zbliżonym profilu produkcji do ekspansji. Jest to zatem przesłanką dywergencji osiąganych dochodów i wynagrodzeń. Pesymistyczny scenariusz dotyczący możliwości konwergencji ekonomicznej zakładają na ogół zwolennicy teorii regionalnej aglomeracji. Niższe płace w biedniejszych obszarach są zachętą dla przedsiębiorców działających w regionach o wysokich kosztach pracy do zmiany lokalizacji, co prowadzi do niwelowania przestrzennego zróżnicowania dochodów. Dekoncentracja produkcji, wpływając na zmniejszenie konkurencji w zamożnych regionach, prowadzi do zwiększania zysków działających w nich przedsiębiorstw. Na dużym, a więc chłonnym rynku zbytu przedsiębiorstwa znajdują się ponadto bliżej odbiorców wytwarzanych produktów, mają możliwości nawiązania kontaktów z większą liczbą podmiotów, co pozwala osiągać korzyści skali produkcji i obniżać koszty transakcyjne, w tym również koszty transportu. Ścisłe powiązania stymulują innowacyjność, co także przyspiesza regionalną aglomerację. Wdrażanie wyników prac badawczo-rozwojowych, działalność typu learning by doing, bliskość odbiorców produktów finalnych i kooperantów oraz wyższa jakość kapitału ludzkiego powodują, że produktywność czynników wytwórczych może wpłynąć na koncentrację aktywności gospodarczej. Rosnąca produktywność krańcowa wiąże się z koncentracją kapitału i polaryzacją regionów. Dobrze prosperujące regiony mogą zatem w coraz większym stopniu wyprzedzać pozostałe. Na zintegrowanym ekonomicznie obszarze może nawet wystąpić wzmacniający się wzrost dochodów, innowacyjności i powiązań przedsiębiorstw. W rezultacie może dojść do regionalnej dywergencji osiąganych dochodów i wynagrodzeń. 3. Poziom i tempo wzrostu wynagrodzeń Badania dotyczące kierunków zmian zróżnicowania wynagrodzeń przeprowadzono na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. Analiza dotyczy kształtowania się wynagrodzeń brutto i wydajności pracy w latach 1999–2007. Okres badań został zdeterminowany dostępnością porównywalnych materiałów statystycznych. Reforma podziału administracyjnego, która weszła w życie 1 stycznia 1999 r., spowodowała, że w układzie województw bez trudnych i pracodarkę”? [w:] „Nowa gospodarka” i jej implikacje dla długookresowego wzrostu w krajach postsocjalistycznych, red. G. Kołodko, Wydawnictwo WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2001..

(5) Regionalne zróżnicowanie płac…. 73. chłonnych przeliczeń szacunkowych nie można by uzyskać porównywalnych danych liczbowych odnoszących się do wcześniejszych lat. Aby zapewnić porównywalność, płace skorygowano o wskaźnik wzrostu cen dóbr i usług konsumpcyjnych i wyrażono w cenach z 1999 r. Na rys. 1 zaprezentowano kształtowanie się zróżnicowania płac realnych brutto w latach 1999–2000 i 2006–2007. Zdecydowanie najwyższe płace charakteryzowały województwo mazowieckie. W okresie 1999–2000 były one o 30% wyższe od średniego wynagrodzenia w Polsce, a w latach 2006–2007 – o 28% . Płace przekraczające przeciętny poziom krajowy odnotowano także w województwie śląskim. Były one o 5% wyższe w latach 1999–2000 i o 3% w latach 2006–2007. W pozostałych regionach poziom płac był niższy od średniej krajowej. Najniższy zanotowano w województwach podkarpackim i warmińsko-mazurskim, gdzie w ciągu całego analizowanego okresu były one o około 14% niższe od przeciętnych w kraju. 3000 2500 2000 1500 1000. Polska. zachodniopomorskie. wielkopolskie. świętokrzyskie. śląskie. pomorskie. 2006–2007. warmińsko-mazurskie. 1999–2000. podlaskie. podkarpackie. opolskie. mazowieckie. małopolskie. łódzkie. lubuskie. lubelskie. kujawsko-pomorskie. 0. dolnośląskie. 500. Rys. 1. Płace realne brutto w latach 1999–2000 i 2006–2007 w przekroju województw (w zł) Źródło: opracowanie własne.. Przestrzenne zróżnicowanie płac jest związane ze strukturą gospodarki, wynagrodzenia w poszczególnych sektorach nie są bowiem jednakowe. W Polsce najwyższe płace odnotowuje się w pośrednictwie finansowym oraz górnictwie i kopalnictwie6. Im wyższy jest zatem odsetek pracujących w wysokopłatnych S. Roszkowska, A. Roput, Rozkład płac i kapitału ludzkiego w Polsce, „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 11–12. 6.

(6) Kazimierz Zieliński. 74. sektorach, tym wyższy jest przeciętny poziom płac w danym regionie. Wysokie płace w województwie mazowieckim w znacznym stopniu wynikają z jego pozycji jako województwa stołecznego i lokalizacji wielu firm zajmujących się pośrednictwem finansowym. W województwie śląskim związane są ze stosunkowo dużym odsetkiem osób pracujących w górnictwie i kopalnictwie. Do podstawowych czynników kształtujących wysokość płac zalicza się wydajność pracy. Kategorię tę skwantyfikowano za pomocą wyrażonej w cenach z 1990 r. wartości dodanej brutto przypadającej na jednego pracującego. Zróżnicowanie poziomu wydajności pracy w poszczególnych województwach w latach 1999–2000 i 2006–2007 zaprezentowano na rys. 2. Zarówno w okresie 1999–2000, jak i 2006–2007 najwyższą wydajność pracy osiągnięto w województwie mazowieckim: była ona wyższa od średniej krajowej o, odpowiednio, 22% i 31%. Wydajność przekraczającą przeciętny poziom krajowy odnotowano również w województwach: śląskim, dolnośląskim, zachodniopomorskim i pomorskim. W pozostałych regionach nie przekraczała średniej krajowej, najniższa była w województwie lubelskim. W okresie 1999–2000 stanowiła 71% przeciętnego poziomu osiągniętego w Polsce, a w latach 2006–2007 tylko 68%. 80 000 70 000 60 000 PLN. 50 000 40 000 30 000 20 000. Polska. zachodniopomorskie. wielkopolskie. świętokrzyskie. śląskie. pomorskie. 2006–2007. warmińsko-mazurskie. 1999–2000. podlaskie. podkarpackie. opolskie. mazowieckie. małopolskie. łódzkie. lubuskie. lubelskie. kujawsko-pomorskie. 0. dolnośląskie. 10 000. Rys. 2. Wydajność pracy w latach 1999–2000 i 2006–2007 w przekroju województw. Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS za lata 2000 i 2001, 2007 i 2008.. Zgodnie z teorią neoklasyczną zapewnienie stabilności zatrudnienia wymaga takiego samego tempa wzrostu płac realnych jak tempo wzrostu wydajności pracy..

(7) Regionalne zróżnicowanie płac…. 75. Aby zatem określić, czy tempo wzrostu płac nie było nadmierne w stosunku do zwiększającego się potencjału ekonomicznego poszczególnych regionów, porównano je z tempem wzrostu wydajności pracy. Podstawą estymacji tempa wzrostu były parametry strukturalne wykładniczej funkcji trendu. Wyniki obliczeń zamieszczono na rys. 3. 7 6 5 %. 4 3 2. Płace. Polska. zachodniopomorskie. wielkopolskie. warmińsko-mazurskie. świętokrzyskie. śląskie. pomorskie. podlaskie. podkarpackie. opolskie. mazowieckie. małopolskie. łódzkie. lubuskie. lubelskie. kujawsko-pomorskie. 0. dolnośląskie. 1. Wydajność pracy. Rys. 3. Średnioroczne tempo wzrostu płac i wydajności pracy w latach 1999–2007 w przekroju województw. Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS za lata 2000–2008.. W latach 1999–2007 średnioroczne tempo wzrostu płac wynosiło 2,34% i było znacznie zróżnicowane w układzie przestrzennym. Najwyższe osiągnięto w województwie pomorskim (2,99%), najniższe zaś w świętokrzyskim (1,83%). Wysokie wskaźniki, powyżej 2,4%, osiągnęły województwa: pomorskie, dolnośląskie, małopolskie i podkarpackie. Średnioroczne tempo wzrostu płac nieprzekraczające 2% oprócz województwa świętokrzyskiego odnotowano także w lubuskim, zachodniopomorskim, warmińsko-mazurskim i kujawsko-pomorskim. Średnioroczne tempo wzrostu wydajności pracy było ponad dwukrotnie szybsze niż płac i ukształtowało się w kraju na poziomie 5,38%. Wahało się ono od 4,75% w województwie świętokrzyskim do 6,3% w województwie mazowieckim. Oprócz świętokrzyskiego wskaźniki wzrostu wydajności pracy nieprzekraczające.

(8) Kazimierz Zieliński. 76. 5% zanotowano w województwach: lubelskim, kujawsko-pomorskim i zachodniopomorskim. Najwyższe wskaźniki charakteryzowały kolejno województwa: mazowieckie, dolnośląskie, pomorskie, podlaskie i łódzkie. W każdym województwie średnioroczne tempo wzrostu wydajności pracy było szybsze niż tempo wzrostu płac. Nie ma zatem podstaw do sformułowania wniosku, że wzrost płac był nadmierny i ograniczał popyt na pracę. Zaobserwowany w okresie analizy spadek stopy bezrobocia zapewne był w pewnej mierze związany z zaprezentowanymi relacjami między płacą a wydajnością pracy. Szybsze tempo wzrostu dochodów pracodawców niż pracowników może mieć różnorakie skutki dla procesów gospodarczych. Jeżeli dodatkowe dochody są przeznaczane na inwestycje w kraju, przyczyniają się do podniesienia poziomu konkurencyjności gospodarki na arenie międzynarodowej. Jeżeli natomiast dochody te są przeznaczane na cele konsumpcyjne bądź są transferowane za granicę, nie wpływa to korzystnie na gospodarkę, tym bardziej że mała dynamika wzrostu płac ogranicza popyt wewnętrzny. Na podstawie opisanych danych trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy w latach 1999–2007 w układzie przestrzennym miała miejsce konwergencja, czy dywergencja wynagrodzeń i wydajności pracy. Aby syntetycznie określić kierunki zmian terytorialnego zróżnicowania omawianych kategorii, posłużono się niestochastyczną miarą konwergencji, znaną jako konwergencja typu σ. Wartości liczbowe współczynnika dyspersji, który kwantyfikuje konwergencję typu σ, wyznaczono zgodnie z następującym wyrażeniem: 1. ⎡ ∑ n w ( x – x )2 ⎤ 2 t ⎣ i =1 i it ⎦ σt = , xt . gdzie: xit – wartość zmiennej x w i-tej jednostce terytorialnej w okresie t, n – liczba jednostek terytorialnych (województw), xt – wartość ważonej średniej arytmetycznej w okresie t, wi – waga (udział i-tego województwa w ogólnej liczbie pracujących).. Wartości liczbowe współczynnika dyspersji płac i wydajności pracy zamieszczono na rys. 4. W latach 1999–2007 zarówno terytorialne zróżnicowanie wynagrodzeń, jak i wydajności pracy zwiększyło się, miała zatem miejsce dywergencja typu σ. Współczynnik dyspersji przyjmował najniższe wartości w 1999 r., najwyższe zaś w 2007 r. Dywergencja nie była jednak procesem ciągłym, występowały również okresy, w których terytorialne zróżnicowanie zmniejszało się. W wypadku wynagrodzeń taka sytuacja wystąpiła w 2001 r., a w wypadku wydajności pracy – w latach 2004–2005. Terytorialne zróżnicowanie wynagrodzeń było.

(9) Regionalne zróżnicowanie płac…. 77. 0,9 0,8. Współczynnik σ. 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0. 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Płace. Wydajność pracy. Rys. 4. Konwergencja typu σ płac i wydajności pracy w Polsce w latach 1999–2007 Źródło: opracowanie własne.. zdecydowanie wyższe niż wydajności pracy. Zaobserwowane różnice w płacach były zatem wynikiem istotnego oddziaływania nie tylko wydajności pracy, ale również innych czynników. Aby określić, czy występuje konwergencja typu β, oszacowano równania regresji stopy wzrostu płac i wydajności pracy do ich teoretycznego poziomu początkowego wyznaczonego na podstawie wykładniczej funkcji trendu. Oszacowany współczynnik regresji wynosi 0,00101 i 0,00363 – odpowiednio dla płac i wydajności pracy. Współczynnik przyjmuje wartości dodatnie, nie występuje zatem konwergencja absolutna omawianych kategorii ekonomicznych. Spostrzeżenie to potwierdza wnioski sformułowane na podstawie analizy kształtowania się współczynników dyspersji. 4. Rola polityki regionalnej Czy zaobserwowane regionalne zróżnicowanie płac jest korzystne dla gospodarki? Czy też należy dążyć do zmniejszenia regionalnych różnic w poziomie płac? W świetle dotychczasowych ustaleń teoretycznych i badań empirycznych niezwykle trudno jest precyzyjnie odpowiedzieć na tak sformułowane pytania..

(10) Kazimierz Zieliński. 78. W uproszczeniu można wyodrębnić dwa podstawowe modele polityki regionalnej, a mianowicie polaryzacyjno-dyfuzyjny oraz wyrównawczy7. Zgodnie z modelem polaryzacyjno-dyfuzyjnym zasadniczym kryterium oceny realizowanej polityki regionalnej jest efektywność ekonomiczna. Polityka regionalna jest ukierunkowana na wspieranie regionów o najwyższym potencjale rozwojowym, które decydują o tendencjach wzrostowych w całej gospodarce. Wzrost gospodarczy w tych regionach oddziałuje na inne jednostki terytorialne. Zjawisko to można przyspieszyć przez eliminowanie barier dyfuzji technologii. Kształtowanie regionalnego zróżnicowania wynagrodzeń i poziomu życia nie stanowi w tym modelu priorytetu polityki regionalnej. Działania ukierunkowane na szybsze tempo wzrostu gospodarczego prowadzą zatem do dywergencji regionalnej. Realizacja modelu wyrównawczego, w którym istotne są kwestie społeczne, polega głównie na przekazywaniu środków z regionów zamożnych do biednych. Może to bezpośrednio przyczyniać się do zmniejszenia regionalnych różnic warunków bytowych, transfery te mogą więc mieć charakter socjalny. Może to także wzmacniać konkurencyjność słabiej rozwiniętych regionów, np. w wyniku rozbudowy infrastruktury. Cele polityki regionalnej prowadzonej zgodnie z modelami polaryzacyjno-dyfuzyjnymi oraz wyrównawczymi są zazwyczaj sprzeczne. Ukierunkowanie działań na ekonomiczną efektywność powoduje, że priorytetem staje się długookresowy wzrost gospodarczy całego kraju. Realizacja tego celu oznacza, że w polityce regionalnej nie przyjmuje się żadnej pożądanej struktury przestrzennej gospodarki. Polityka ta ma jedynie prowadzić do efektywnego wykorzystania potencjału poszczególnych regionów oraz sprzyjać takim zmianom strukturalnym, które zwiększają konkurencyjność całej gospodarki na arenie międzynarodowej. Jak stwierdza G. Gorzelak, „zasadniczym celem krajowej (prowadzonej przez rząd) polityki regionalnej […] powinno być wspieranie procesów rozwoju kraju, nawet za cenę (nieuniknionego zresztą) wzrostu zróżnicowań regionalnych”8. Na zintegrowanym ekonomicznie obszarze można osiągać wyższy długookresowy wzrost gospodarczy na skutek przestrzennej koncentracji działalności gospodarczej. Nie jest to jednak korzystne pod względem solidarności społecznej, nie sprzyja bowiem uzyskiwaniu przez mieszkańców wszystkich regionów zbliżonych dochodów i wyrównywaniu standardu życia. Głębokie różnice mogą nie być akceptowane społecznie, mogą także destrukcyjnie wpływać na wzrost gospodarczy, wywołując presję inflacyjną, deprecjację kapitału ludzkiego i społecznego oraz tzw. efekt przeludnienia. W okresach dobrej koniunktury 7 J. Hausner, Modele polityki regionalnej w Polsce [w:] Problemy rozwoju regionalnego, red. J. Brdulak, PTE Warszawa 2001.. G. Gorzelak, Polska polityka regionalna wobec zróżnicowań polskiej przestrzeni, „Studia Regionalne i Lokalne” 2004, nr 4, s. 64. 8.

(11) Regionalne zróżnicowanie płac…. 79. gospodarczej w regionach najwyżej rozwiniętych, które charakteryzują się niską stopą bezrobocia, występują niedobory siły roboczej, co w warunkach jej niskiej mobilności skutkuje presją płacową. W regionach słabiej rozwiniętych zazwyczaj na stosunkowo dużą skalę występuje bezrobocie strukturalne i długookresowe, m.in. z uwagi na ograniczoną mobilność siły roboczej. Rezultatem długotrwałego bezrobocia jest deprecjacja kapitału ludzkiego i konieczność ponoszenia kosztów pomocy socjalnej. Deprecjacja kapitału społecznego przejawia się m.in. zwiększoną przestępczością. Efekt przeludnienia jest związany z nadmiernym popytem na infrastrukturę społeczną. Zdaniem wielu ekonomistów, polityków i komentatorów opisane negatywne skutki polaryzacji rozwoju ekonomicznego uzasadniają konieczność prowadzenia polityki regionalnej ukierunkowanej na osiągnięcie spójności terytorialnej. Jak zatem mogą postępować podmioty prowadzące politykę w sytuacji, gdy poszczególne jednostki terytorialne charakteryzują się odmiennymi ścieżkami wzrostu, co prowadzi do nieakceptowanych społecznie różnic w poziomie wynagrodzeń? Jakie instrumenty można stosować, dążąc do wspierania konwergencji, a zwłaszcza do uniknięcia sytuacji, która destrukcyjnie wpływa na wzrost gospodarczy oraz na kapitał ludzki i społeczny? Ponieważ możliwości oddziaływania na popyt są znacznie ograniczone, dążąc do konwergencji realnej, można wpływać głównie na podaż. Wśród najczęściej stosowanych instrumentów polityki regionalnej należy wymienić: inwestycje w infrastrukturę, subsydia dla przedsiębiorstw, politykę innowacyjną oraz transfery. Zwiększenie mobilności czynników wytwórczych może przyczynić się do konwergencji sfery realnej, a więc i wynagrodzeń, ponieważ zgodnie z koncepcjami neoklasycznymi prowadzi do wyrównywania krańcowej produktywności pracy. Praca jako czynnik wytwórczy charakteryzuje się częściową, lecz na ogół niewielką mobilnością przestrzenną, a immobilnymi czynnikami produkcji są infrastruktura techniczna oraz nieodnawialne zasoby naturalne. Czy rozbudowa infrastruktury, zwłaszcza transportowej, przyczynia się do przyspieszenia wzrostu gospodarczego w określonym regionie? Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Poprawa infrastruktury transportowej, z jednej strony, zwiększa atrakcyjność określonego terytorium, co może przyspieszyć wzrost gospodarczy, z drugiej jednak strony, zwiększona dostępność transportowa naraża miejscowe przedsiębiorstwa na silniejszą konkurencję zewnętrzną, co może być przyczyną dywergencji, a więc prowadzić do niezamierzonych skutków. Poprawa stanu infrastruktury w zapóźnionym gospodarczo regionie podnosi jego atrakcyjność inwestycyjną, lecz zwiększenie jego dostępności zewnętrznej na ogół nie sprzyja konwergencji. Niższe koszty transakcyjne powodują, że część przedsiębiorstw może przenieść działalność do regionów centralnych, jest bowiem w stanie korzystać z efektów aglomeracji i zaspokajać popyt w regionie peryferyjnym. Budowa.

(12) Kazimierz Zieliński. 80. autostrady pomiędzy północną a południową częścią Włoch przyczyniła się np. do wzrostu gospodarczego w tym kraju, ale spowodowała jednocześnie zwiększenie zróżnicowania regionalnego. Subsydia dla przedsiębiorstw mają zazwyczaj formę zredukowanych obciążeń finansowych, np. obniżonych stawek podatkowych, preferencyjnych warunków udzielania kredytów, możliwości bezpłatnego uczestnictwa w kampaniach marketingowych, refundacji części wydatków ponoszonych na tworzenie nowych miejsc pracy, zmniejszenia pozapłacowych kosztów pracy. Jeżeli te formy wsparcia przyczyniają się poprzez inwestycje do zwiększenia zasobów kapitału rzeczowego, wówczas w danym regionie rzeczywiście można oczekiwać szybszego tempa wzrostu gospodarczego. Korzyści mogą okazać się iluzoryczne, jeżeli dodatkowy zysk osiągnięty przez obniżenie kosztów działalności nie zostanie przeznaczony na inwestycje w regionie peryferyjnym. Do tej grupy instrumentów polityki regionalnej należy także zaliczyć specjalne strefy ekonomiczne, w których właściwie przedsiębiorstwom udzielane są różnorakie subsydia. Strefy przyczyniają się do wzrostu gospodarczego, jeżeli umożliwiają realizację inwestycji, które w innej sytuacji nie zostałyby zrealizowane w kraju. Niekiedy jednak wpływ stref może zostać uznany za niekorzystny. Dzieje się tak, gdy przedsiębiorstwo rezygnuje z działalności na innym obszarze kraju – inwestycja zostałaby zrealizowana, nawet gdyby nie utworzono strefy – oraz gdy przedsiębiorstwa spoza strefy są zmuszone do ograniczenia produkcji. Specjalne strefy ekonomiczne mogą zatem przyczyniać się zarówno do konwergencji, jak i dywergencji regionalnej. Jeżeli dobrze funkcjonująca strefa jest zlokalizowana w regionie peryferyjnym, wówczas przyczynia się do konwergencji wynagrodzeń i dochodów. W przeciwnym razie międzyregionalne różnice będą się pogłębiać. Działania wspierające dyfuzję osiągnięć naukowo-badawczych i zmierzające do obniżenia kosztów wdrażania innowacji to również instrumenty polityki regionalnej, które mogą sprzyjać konwergencji realnej sfery gospodarowania, a pośrednio – wynagrodzeń i dochodów. Względnie trwałą pozycję konkurencyjną mogą osiągnąć tylko te jednostki terytorialne, które wykazują wysoką innowacyjność. Właściwa polityka innowacyjna może być więc istotnym czynnikiem kształtującym wysokość długookresowej stopy wzrostu gospodarczego. Wysoką dynamikę wzrostu wydajności pracy zapewnia bowiem przede wszystkim rozwój sektora nowych technologii. Dyfuzja technologii sprzyja konwergencji, ale tempo wzrostu tego procesu jest uzależnione od jakości zaplecza naukowo-badawczego, struktury kapitału ludzkiego oraz od instytucjonalnej struktury gospodarki. Wielu autorów twierdzi, że jest to najskuteczniejsza grupa instrumentów wykorzystywanych w ramach polityki spójności9. Doświadczenia krajów Unii Europejskiej Zob. m.in. R. Andersson, The Efficiency of Swedish Policy, „The Annals of Regional Science” 2005, nr 4; J. Lackenbauer, Catching up: Regional Policies and EU Cohesian Policy. 9.

(13) Regionalne zróżnicowanie płac…. 81. potwierdzają tę opinię. Finlandia i Irlandia, w których polityce gospodarczej położono większy nacisk na wspieranie innowacyjności, osiągnęły wyższą długookresową stopę wzrostu gospodarczego niż Grecja i Hiszpania, gdzie koncentrowano się na rozwoju infrastruktury transportowej, a zwłaszcza na połączeniach drogowych i kolejowych. Transfery należą do popularnych instrumentów oddziałujących na spójność ekonomiczną, społeczną i terytorialną. Zazwyczaj są wynikiem presji politycznej wywieranej w celu osiągnięcia równego wzrostu dochodów. Wpływ transferów na konwergencję realną jest najczęściej przeceniany. Powodując wzrost dochodów uboższych warstw społecznych, transfery rzeczywiście zmniejszają różnice w sile nabywczej w poszczególnych regionach. Mimo zwiększania potencjału lokalnego rynku, nie muszą się one jednak przyczyniać do znacznego podniesienia stopy wzrostu gospodarczego na obszarach peryferyjnych – np. gdy większość dodatkowych dochodów jest przeznaczana na zakup dóbr i usług wytwarzanych przez przedsiębiorstwa z bogatych regionów. W systemie bankowym część zaoszczędzonych dochodów jest ponadto przekazywana do regionów centralnych10. 5. Uwagi końcowe W jakim kierunku i z jakim natężeniem będzie się zmieniać regionalne zróżnicowanie płac? W teoriach rozwoju regionalnego prezentuje się wiele scenariuszy, nie są one zatem wystarczająco pewną podstawą do sformułowania precyzyjnej odpowiedzi. Z przeprowadzonych badań wynika, że w latach 1999–2007 w Polsce miała miejsce dywergencja wynagrodzeń. Coraz większe przestrzenne zróżnicowanie płac ma zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje dla gospodarki i społeczeństwa. Trudno jednak precyzyjnie określić, jakie zróżnicowanie jest optymalne, tym bardziej że cele dotyczące efektywności ekonomicznej i cele społeczne niekiedy są sprzeczne. Jeżeli jednak terytorialne zróżnicowanie jest nie do zaakceptowania z powodów społeczno-ekonomicznych, wówczas istotną rolę zaczynają odgrywać instrumenty polityki regionalnej. Ponieważ w europejskich warunkach możliwości stosowania przez podmioty krajowe odmiennej polityki monetarnej i fiskalnej są znacznie ograniczone, aby wspierać konwergencję, kraje i regiony muszą stosować inne instrumenty. Szczególnie istotne jest wspieranie środowiska innowacyjnego. Bez sprawnego funkcjonowania sfery innowacji regiony słabo rozwinięte nie mają dużych szans na zmniejszenie luki rozwojowej. Fundusze strukturalne mogą w znacznym stopniu The Case of Hungary: Managing Global Transitions, „International Research Journal” 2004, nr 2. G. Myrdal, Economic Theory and Underdevelopment Regions, Duckworth, London 1957.. 10.

(14) Kazimierz Zieliński. 82. przyczynić się do wzrostu gospodarczego regionów słabo rozwiniętych, ale tylko gdy instytucjonalna struktura gospodarki pozwoli na ich pełne wykorzystanie oraz gdy ich znaczna część będzie powiązana z działalnością innowacyjną. W wielu pracach badawczych wskazuje się na nieefektywność polityki regionalnej, szczególnie tej realizowanej w Unii Europejskiej. Polityka ta ma niewielki związek tempem wzrostu gospodarczego11 – fundusze strukturalne nie powodują trwałego rozwoju regionów słabo rozwiniętych12. Wprawdzie nie wszyscy analitycy podzielają takie opinie, ale coraz częściej podważa się skuteczność działań podejmowanych w celu osiągnięcia konwergencji realnej. Nie pozostaje to bez wpływu na propozycje reform unijnej polityki regionalnej. Polityka regionalna może wspomagać rozwiązania strukturalne, które są niezbędne do osiągnięcia konwergencji w realnej sferze gospodarowania i podwyższenia długookresowej stopy wzrostu gospodarczego. Aby mogło to nastąpić, środki działania muszą być wkomponowane w różne rodzaje polityki, ponieważ w przeciwnym razie utworzenie stabilnych podstaw wzrostu gospodarczego nie będzie możliwe. Literatura Amstrong H., Taylor J., Regional Economics and Policy, Blackwell Publishers, Oxford 2000. Andersson R., The Efficiency of Swedish Policy, „The Annals of Regional Science” 2005, nr 4. Boldrin M., Inequality and Convergence in Europe’s Regions Reconsidering European Regionals Policies, „Economic Policy” 2001, nr 32. Davesi F., Tabellini G., Unemployment and Taxes: Do Taxes Affect the Rate of Unemployment, „Economic Policy” 2000, nr 30. Gorzelak G., Polska polityka regionalna wobec zróżnicowań polskiej przestrzeni, „Studia Regionalne i Lokalne” 2004, nr 4. Grotkowska G., Socha M.W., Sztanderska U., Ewolucja instytucji rynku pracy w Polsce i w krajach UE-15. Konwergencja czy dywergencja [w:] Polska w Unii Europejskiej. Dynamika konwergencji ekonomicznej, red. J.J. Michałek, W. Siwiński, M.W. Socha, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Hausner J., Modele polityki regionalnej w Polsce [w:] Problemy rozwoju regionalnego, red. J. Brdulak, PTE, Warszawa 2001. Keller W., International Technology Diffusion, „Journal of Economic Literature” 2004, vol. 24. 11 M. Boldrin, Inequality and Convergence in Europe’s Regions Reconsidering European Regionals Policies, „Economic Policy” 2001, nr 32, s. 205–253.. A. Rodriguez-Pose, U. Fratesi, Między rozwojem a polityką społeczną – europejskie fundusze strukturalne w regionach celu 1, „Studia Regionalne i Lokalne” 2004, nr 3. 12.

(15) Regionalne zróżnicowanie płac…. 83. Krugman P., Increasing Returns and Economic Geography, „Journal of Political Economy” 1991, vol. 99. Lackenbauer J., Catching up: Regional Policies and EU Cohesian Policy. The Case of Hungary: Managing Global Transitions, „International Research Journal” 2004, nr 2. Myrdal G., Economic Theory and Underdevelopment Regions, Duckworth, London 1957. Nickel S., Unemployment and Labour Market Rigidities: Europa versus North America, „Journal of Economic Perspectives” 1997, nr 11. Rodriguez-Pose A., Fratesi U., Między rozwojem a polityką społeczną – europejskie fundusze strukturalne w regionach Celu 1, „Studia Regionalne i Lokalne” 2004, nr 3. Rogut A., Roszkowska S., Polskie regiony na tle wybranych regionów Unii Europejskiej [w:] Zróżnicowanie rozwoju polskich regionów. Elementy teorii i próba diagnozy, red. E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008. Roszkowska S., Roput A., Rozkład płac i kapitału ludzkiego w Polsce, „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 11–12. Sala-i-Martin X., Regional Cohesion: Evidence and Theories of Regional Growth and Convergence, „European Economic Review” 1996, nr 6. Wojtyna A., Czy tradycyjna ekonomia pozwala zrozumieć „nową gospodarkę”? [w:] „Nowa gospodarka” i jej implikacje dla długookresowego wzrostu w krajach postsocjalistycznych, red. G. Kołodko, Wydawnictwo WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2001. Wójcik P., Konwergencja regionów Polski w latach 1990–2001, „Gospodarka Narodowa” 2004, nr 11–12. The Regional Differentiation of Salaries in Poland – Change Trends The considerations focus on the dynamism of changes in salary differentiation. The dispersion and growth rate of salaries as well as work efficiency were evaluated following a synthetic theoretical presentation of the foundations of salary differentiation. The analysis illustrates that in Poland the process of divergence of the real economic sphere is occurring. The final part of the article looks at the possibilities for shaping the spatial structure of salaries and work efficiency by using the most important regional policy instruments..

(16)