Znakowanie ekologiczne żywności

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 644. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Stanis∏aw Popek Katedra Towaroznawstwa ˚ywnoÊci. Aleksandra Filip Katedra Technologii i Ekologii Wyrobów. Marcin Koterwa Katedra Technologii i Ekologii Wyrobów. Znakowanie ekologiczne ˝ywnoÊci 1. Wprowadzenie ˚ywnoÊç wyprodukowana w gospodarstwach i zak∏adach przetwórczych metodami ekologicznymi, nazywana ˝ywnoÊcià ekologicznà, biologicznà, organicznà oraz biodynamicznà, uznawana jest za gwarantujàcà wysokà jakoÊç ˝ywieniowà i wa˝ny element profilaktyki zdrowotnej spo∏eczeƒstwa [6, s. 70; 8]. Podstawà produkcji ˝ywnoÊci ekologicznej jest rolnictwo ekologiczne, które stanowi zrównowa˝ony pod wzgl´dem ekologicznym i spo∏ecznym system gospodarowania, uwzgl´dniajàcy ca∏kowite dostosowanie producentów ˝ywnoÊci do wymogów przyrody [5, s. 198]. Cechami charakterystycznymi tego rolnictwa jest [8]: – wykluczenie Êrodków chemii rolnej (w produkcji) i spo˝ywczej (w przetwórstwie), – stworzenie Êrodowiska, które zaspokaja naturalne potrzeby zwierzàt hodowlanych, – stosowanie metod uprawy, pozostajàcych w harmonii z przyrodà, – minimalizacja niszczenia Êrodowiska, – stosowanie d∏ugoterminowego nawo˝enia gruntów, – stworzenie maksymalnej recyrkulacji substancji od˝ywczych, – wymóg kontroli gospodarstw na zgodnoÊç z kryteriami produkcji ekologicznej, – dà˝enie do utrzymania bogactwa naturalnego roÊlin i zwierzàt, tak˝e dziko ˝yjàcych w obr´bie gospodarstwa..

(2) 18. Stanis∏aw Popek, Aleksandra Filip, Marcin Koterwa. W rolnictwie ekologicznym gospodarstwo traktowane jest jak organizm, który aby prawid∏owo funkcjonowaç, musi charakteryzowaç si´ maksymalnie zamkni´tym obiegiem materii. Zasada ta jest realizowana poprzez zrównowa˝enie produkcji roÊlinnej i zwierzćej [12, s. 87]. Ze wzgl´du na fakt, ˝e ˝ywnoÊç ocenia si´ obecnie nie tylko pod wzgl´dem wartoÊci od˝ywczej, ale tak˝e pod kàtem zawartoÊci sk∏adników nie b´dàcych sk∏adnikami od˝ywczymi, ale majàcych wp∏yw na zdrowie cz∏owieka (dotyczy to obecnoÊci substancji dodatkowych oraz zanieczyszczeƒ ˝ywnoÊci czynnikami chemicznymi, biologicznymi czy fizycznymi), coraz wi´kszego znaczenia nabiera produkcja wolnych lub prawie wolnych od ska˝eƒ produktów ˝ywnoÊciowych, która odbywa si´ w gospodarstwach ekologicznych [9]. Podstawà prawnà dzia∏alnoÊci gospodarstw ekologicznych jest Rozporzàdzenie Rady EWG z 24 VI 1991 r. w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz znakowania jego produktów i Êrodków, które obowiàzuje od 1 I 1993 r. we wszystkich krajach cz∏onkowskich Unii Europejskiej. W rozporzàdzeniu tym mowa jest tak˝e o systemie kontroli jako warunku uzyskania prawa specjalnego oznakowania Êrodków spo˝ywczych [7]. Produkty rolnictwa ekologicznego cechujà m.in. [2]: – ni˝sza zawartoÊç azotanów (V), gdy˝ w rolnictwie ekologicznym na ogó∏ nie stosuje si´ nawozów sztucznych, – wy˝sza zawartoÊç witamin, gdy˝ u˝ycie nawozów sztucznych zwi´ksza plony, ale obni˝a zawartoÊç sk∏adników stanowiàcych o jakoÊci produktu, – lepsza zdolnoÊç przechowalnicza, – wi´ksza wartoÊç od˝ywcza, – wy˝sza zawartoÊç suchej masy, – ni˝sza zawartoÊç zanieczyszczeƒ, gdy˝ eliminacja nawozów sztucznych, Êrodków ochrony roÊlin oraz chemicznych dodatków do ˝ywnoÊci znacznie obni˝a ich poziom, – wy˝sze walory smakowe, gdy˝ najwa˝niejsze dla wielu konsumentów kryteria jakoÊci – smak i aromat – tak˝e dowodzà wy˝szoÊci tych produktów.. 2. Znakowanie ekologiczne produktów ˝ywnoÊciowych Z konsumenckiego punktu widzenia bardzo wa˝nym zagadnieniem jest znakowanie ekologiczne produktów ˝ywnoÊciowych. Znaki bowiem sà noÊnikiem informacji, za pomocà których producent informuje odbiorc´. Znakowanie ekologiczne jest dobrowolne i tylko dzi´ki wyborowi konsumentów, którzy kupujà je ch´tniej, producentom zale˝y na uzyskaniu tych znaków. SpoÊród kryteriów podzia∏u znaków ekologicznych wyró˝niç mo˝na wymiar geograficzny (zasi´g mi´dzynarodowy, krajowy, regionalny). Organizacjà dzia∏ajàcà w przestrzeni mi´dzynarodowej jest IFOAM – International Federation of Organic Agriculure Movements (Mi´dzynarodowa Federacja Rolnictwa Ekologicznego), która zrzesza i kontroluje ekologicznych pro-.

(3) Znakowanie ekologiczne ˝ywnoÊci. 19. ducentów z ok. 100 krajów. Pe∏noprawnymi cz∏onkami IFOAM sà organizacje producentów, przetwórców, handlowców, instruktorów i inspektorów w zakresie ekologicznej produkcji rolniczej, organizacje konsumenckie, jak równie˝ instytucje badawcze i szkoleniowe zajmujàce si´ rolnictwem ekologicznym. Cz∏onkiem IFOAM mo˝e zostaç równie˝ osoba prywatna, która dzia∏a na rzecz upowszechniania rolnictwa ekologicznego [www.agoel.de]. Kryteria organizacji rolnictwa ekologicznego we wszystkich paƒstwach, a tak˝e regulacje paƒstwowe wywodzà si´ z podstaw kryteriów rolnictwa ekologicznego IFOAM. W trosce o wysoki poziom programów certyfikacji ekologicznych metod produkcji w poszczególnych paƒstwach, Federacja wypracowa∏a mi´dzynarodowy program akredytacji jako gwarancj´ ich wiarygodnoÊci. Do nielicznych nale˝à znaki firmowane przez organizacje paƒstwowe, majàce wymiar ogólnokrajowy. Zaliczyç do nich mo˝na znaki ekologiczne przyznawane przez Francj´ – znak Agriculture biologique (podczas komercjalizacji ca∏a produkcja rolnictwa ekologicznego musi byç kontrolowana, certyfikowana przez odpowiednie organy, zgodnie z wytycznymi obowiàzujàcymi na terytorium kraju dla produkcji zwierzćej i europejskimi dla produkcji roÊlinnej) oraz Dani´ – znak Statskontrolleret Nkologisk (w wypadku tego znaku decydujàcà rol´ odgrywa przestrzeganie przepisów prawnych kraju odnoszàce si´ do upraw ekologicznych; obejmuje on artyku∏y pochodzenia roÊlinnego i zwierzćego) (rys. 1) [6, s. 70].. AGRICULTURE BIOLOGIQUE. Rys. 1. Ogólnokrajowe znaki ekologiczne przyznawane przez Francj´ i Dani´. Najbardziej rozbudowany system znakowania ekologicznego funkcjonuje w Niemczech. Istniejà tam dwie organizacje o porównywalnym zakresie dzia∏ania, ale ró˝nych warunkach funkcjonowania. Pierwszà z nich jest AGÖL (Arbeitsgemeinschaft Ökologischer Landbau) – organizacja niepaƒstwowa, ale majàca wymiar ogólnokrajowy. Zrzesza ona kilka organizacji przyznajàcych w∏asne znaki ekologiczne (m.in. Naturland, Biokreis, Anog, Ecovin, Gäa, Ökosiegel – rys. 2). Instytucja nadrz´dna, czyli AGÖL, wyznacza ogólne wytyczne, jakim powinna odpowiadaç ˝ywnoÊç oznaczona znakiem ekologicznym. Wymagania szczegó∏owe sà natomiast ustalane wewnàtrz ka˝dej z organizacji podrz´dnych. Organizacje te coraz cz´Êciej wychodzà równie˝ poza obszar.

(4) 20. Stanis∏aw Popek, Aleksandra Filip, Marcin Koterwa. Niemiec i przyznajà znaki producentom zagranicznym (Naturland – znakiem tym obj´te sà tylko produkty pochodzenia roÊlinnego; Gäa) [www.agoel.de], [www.naturland.de], [www.gaea.de].. ANOG. Rys. 2. Znaki ekologiczne stosowane w ramach organizacji AGÖL. Drugà z omawianych organizacji jest Bioland. W odró˝nieniu od AGÖL charakteryzuje jà inna forma organizacyjna; stosowany jest tutaj jeden znak ekologiczny (rys. 3). Wymagania dotyczàce upraw ekologicznych sà takie same dla wszystkich producentów [www.bioland.de].. Rys. 3. Znak ekologiczny stosowany przez organizacj´ Bioland Ökologischer Landbau. Znak ten stosuje si´ do upraw organiczno-ekologicznych, zasada zaÊ obowiàzujàca w gospodarstwach obj´tych tym znakowaniem sprowadza si´ g∏ównie do niestosowania nawozów sztucznych i Êrodków ochrony roÊlin [6, s. 70]. Jednym z najstarszych znaków ekologicznych w Niemczech jest Demeter (rys. 4). Demeter jest jedynym stowarzyszeniem ekologicznym, dzia∏ajàcym na podstawie sieci indywidualnie certyfikowanych organizacji na ca∏ym Êwiecie..

(5) Znakowanie ekologiczne ˝ywnoÊci. 21. Znak ten przyznaje si´ produktom spe∏niajàcym warunki uprawy biologiczno-dynamicznej, której specyfika polega na wykorzystaniu niekonwencjonalnego oddzia∏ywania na uprawy poprzez stosowanie np. mieszanek kompostu z wyciàgami z zió∏, czy te˝ wykorzystaniu terminów siewu i piel´gnacji okreÊlonych przez np. oddzia∏ywanie Ksi´˝yca [6, s. 70].. Rys. 4. Znak ekologiczny przyznawany przez organizacj´ Demeter. Paƒstwem o du˝ych tradycjach w uprawach ekologicznych jest Austria, którà charakteryzuje du˝a ró˝norodnoÊç ekoznaków [www.ksa.at]. Najpopularniejszym znakiem stosowanym w Austrii jest nadawany przez Organizacj´ AMA (Agrarmarkt Austria Marketing GmbH) znak Bio (rys. 5). Znakiem czerwonym mogà byç oznaczane produkty wytworzone z komponentów pochodzàcych wy∏àcznie z gospodarstw austriackich, a znakiem czarno-bia∏ym produkty, które zawierajà w przewa˝ajàcej cz´Êci sk∏adniki pochodzàce z takich gospodarstw [www.kaesehof.at].. Rys. 5. Znak ekologiczny Bio-czerwony i Bio-czarny. Oprócz zaleceƒ obowiàzujàcych we wszystkich krajach Unii Europejskiej (Dyrektywa 2092/91 oraz 1804/99) stosowane sà wymagania dodatkowe, które obejmujà np. dwuletni okres przejÊciowy na gospodarowanie systemem biologiczno-dynamicznym, wymogi dotyczàce minimalnej liczby dni wypasu byd∏a.

(6) 22. Stanis∏aw Popek, Aleksandra Filip, Marcin Koterwa. i stosowanej paszy (powinna pochodziç z jednego gospodarstwa i byç wytworzona bez stosowania Êrodków chemicznych) [www.fleisch-teilstuecke.at]. Innym popularnym znakiem w Austrii jest Bio-Ernte (rys. 6) i dotyczy gospodarstw opierajàcych si´ na modelu biologiczno-dynamicznym. Tak˝e w wypadku tego znaku oprócz wymagaƒ stawianych przez dyrektywy europejskie funkcjonujà wewn´trzne wymogi (ogólne i w odniesieniu do poszczególnych grup produktów) [www.bio-ernte.at].. Rys. 6. Znak ekologiczny Bio-Ernte. D∏ugoletni rozwój upraw ekologicznych w Austrii spowodowa∏, ˝e ich udzia∏ w stosunku do powierzchni kraju jest najwi´kszy w Unii Europejskiej. W zwiàzku z tym istnieje wiele innych znaków ekologicznych (rys. 7) [6, s. 70]. SKAL (Certificatien Organic Production) jest prawnym dysponentem symbolu ekojakoÊci w Holandii (rys. 8). Celem SKAL jest zapewnienie konsumentów, ˝e produkt oznaczony tym znakiem rzeczywiÊcie pochodzi z procesu produkcji organicznej. SKAL realizuje to poprzez niezale˝ne badania producentów (inspekcja, certyfikacja) [6, s. 70]. BioAgriCert jest markà jakoÊci produktów ekologicznych we W∏oszech. Jest to znak certyfikowany przez organizacj´ Bioagrocoop, która poprzez kontrol´ technicznà i certyfikacj´ produkcji ekologicznej, a tak˝e produktów powsta∏ych na drodze tej produkcji, przyznaje atest (rys. 9). Program certyfikacji Bioagrocoop by∏ pierwszym akredytowanym przez IFOAM na ca∏ym pó∏wyspie Êródziemnomorskim [6, s. 70]. Soil Association Organic Standard jest najbardziej rozpoznawalnym znakiem towarowym dla produkcji ekologicznej w Wielkiej Brytanii (rys. 10). Symbolem tym oznakowane jest ponad 70% ca∏ej produkcji organicznej Wielkiej Brytanii. Znak ten gwarantuje, ˝e oznakowane nim produkty posiadajà certyfikat najwy˝szych standardów ekologicznych. Soil Association Certification Ltd narzuca standardy przez certyfikacj´ i regularne kontrole producentów, procesów i dostawców [6, s. 70]..

(7) Znakowanie ekologiczne ˝ywnoÊci. R. Natürlich.. Rys. 7. Inne znaki stosowane w Austrii. 23.

(8) 24. Stanis∏aw Popek, Aleksandra Filip, Marcin Koterwa. Rys. 8. Znak ekologiczny stosowany w Holandii. Rys. 9. BioAgriCert – znak ekologiczny ˝ywnoÊci we W∏oszech. Rys. 10. Znak ekologiczny stosowany w Wielkiej Brytanii. Rys. 11. Europejski znak eko˝ywnoÊci.

(9) Znakowanie ekologiczne ˝ywnoÊci. 25. Rys. 12. Znak polskiej atestacji rolnictwa ekologicznego. Logo europejskie (rys. 11) od kwietnia 2000 r. mo˝e byç umieszczane na produktach i sk∏adnikach skomponowanych co najmniej z 95% surowców pochodzàcych z produkcji ekologicznej, wynikajàcej z prawodawstwa europejskiego i pochodzàcych jedynie z terytorium Unii Europejskiej [6, s. 70]. W Polsce atesty potwierdzajàce ekologiczny charakter ˝ywnoÊci przyznawane sà przez Stowarzyszenie Producentów ˚ywnoÊci Metodami Ekologicznymi Ekoland na podstawie protoko∏u z kontroli gospodarstwa przez Komisj´ Atestacji Stowarzyszenia Ekoland (rys. 12). Proces certyfikacji, a tak˝e kontrole gospodarstw przeprowadzane sà równie˝ przez niezale˝ne organizacje, tj.: Agrobiotest sp. z o.o., Bioekspert s.c. oraz Stowarzyszenie Polskie Towarzystwo Rolnictwa Ekologicznego. Atest wa˝ny jest przez jeden rok, przy czym mogà go otrzymaç gospodarstwa dopiero po up∏ywie dwuletniego okresu przestawienia na rolnictwo ekologiczne. Po podpisaniu umowy o korzystaniu ze znaku Stowarzyszenia Ekoland, rolnik mo˝e sprzedawaç swoje produkty ze znakiem Ekoland, w opakowaniach jednostkowych prawid∏owo oznakowanych, zgodnie z Rozporzàdzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki ˚ywnoÊciowej (informacja na podstawie [6, s. 70]). Literatura [1] Bary∏ko-Pikielna N., Analiza sensoryczna w zapewnieniu jakoÊci ˝ywnoÊci, „Przemys∏ Spo˝ywczy” 1998, nr 12. [2] Binder F., JakoÊç ˝ywnoÊci. Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki, Stowarzyszenie Ekoland, Warszawa 1993. [3] Filip A., Koterwa M., Popek S., Kryteria oceny jakoÊci ˝ywnoÊci ekologicznej [w:] JakoÊç wyrobów w gospodarce i us∏ugach, Materia∏y konferencji naukowej, Akademia Morska, Gdynia–Go∏uƒ Kaszubski 2002. [4] Gibaszewska A., Ekologiczne aspekty jakoÊci produkcji rolniczej. Ekologia wyrobów, Materia∏y konferencji naukowej, AE w Krakowie, Kraków 2000. [5] Janicki A., Bary∏ko-Pikielna N., JakoÊç sensoryczna a akceptacja ˝ywnoÊci przez konsumentów, „Przemys∏ Spo˝ywczy” 1997, nr 6..

(10) 26. Stanis∏aw Popek, Aleksandra Filip, Marcin Koterwa. [6] Mikusiƒska-Ozdobiƒska B., ˚ywnoÊç ekologiczna, „Handel” 1998, nr 3. [7] Rozporzàdzenie Rady EWG nr 2092/91 z 24 VI 1991 r. w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz oznakowania jego produktów i Êrodków spo˝ywczych. [8] So∏tysiak U., Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki, Stowarzyszenie Ekoland, Warszawa 1993. [9] So∏tysiak U., Rolnictwo ekologiczne. Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacyjna, Warszawa 1998. [10] Szczepanik Z.R., JakoÊç i standaryzacja produktów ˝ywnoÊciowych, Wydawnictwo SGH, Warszawa 1996. [11] Âwiderski F., Towaroznawstwo ˝ywnoÊci przetworzonej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. [12] ˚uchowski J., Mirowska E., Zdrowsza ˝ywnoÊç w aspektach rolnictwa proekologicznego [w:] Ekologia wyrobów, Materia∏y konferencji naukowej, AE w Krakowie, Kraków 2000.. Marking of Ecological Food The paper deals with the problems pertaining to ecological food, a group of products that are steadily gaining in popularity. Characterization of ecological food is provided and problems of its marking are presented. From consumers’ point of view marks are very important as they are a carrier of information through which a producer gets at a buyer..

(11)