197 RECENZJE–SPRAWOZDANIA
Dariusz Pakalski (rec.): Immanuel Kant, Dzieła zebrane, t. VI, Pisma po roku 1781, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2012, s. 508.
VIII tom Kants Werke Akademie Ausgabe, zawierający tak zwane „drobne” rozprawy Kanta z okresu krytycznego, w polskiej edy-cji pism królewieckiego fi lozofa redagowa-nej przez Mirosława Żelaznego, ukazuje się jako tom VI. Słowo „drobne”, napisane tu zostało w cudzysłowie, bo nie wszystkie za-warte w tomie rozprawy można uznać za pisma niewielkie objętościowo. Niektóre liczą sobie do siedemdziesięciu stron. Nie należy też w żadnym wypadku ulegać suge-stii, iż mogłoby tu chodzić o prace przy-czynkarskie, mające mniejsze znaczenie gdy idzie o prezentację zasadniczego wątku fi lo-zofi i krytycznej.
Immanuel Kant nigdy na przykład nie stworzył historiozofi i, uważając, że nauka taka musiałaby się wiązać ze zdolnością do przewidywania przyszłego biegu dziejów, co jest niemożliwe. Tym niemniej rozprawy o problematyce historiozofi cznej oraz doty-czącej fi lozofi i polityki odgrywały w pano-ramie całokształtu jego twórczości bardzo istotną rolę, choć najczęściej ukazywały się one nie jako odrębne publikacje, lecz jako artykuły zamieszczane w „Berlinische Mo-natschrift ”. Współcześnie rozprawy te, od-powiednio dobrane tematycznie, publiko-wane są w osobnych edycjach jako tak zwa-ny wybór historiozoficzzwa-nych prac Kanta. Toruńskie translatorium fi lozofi i niemiec-kiej wydało już kiedyś taki zbiór. Obecnie jednak, tak jak ma to miejsce w VIII tomie
Akademie Ausgabe, wszystkie tzw. drobne rozprawy Kanta opublikowane zostały w porządku chronologii wydania, a nie te-matycznym. Napotykamy tu zarówno prace mniej istotne, np. deklaracje okolicznościo-we lub recenzje, jak i rozprawy ważne, w tym słynny traktat Ku wieczystemu poko-jowi, będący najczęściej wydawanym i tłu-maczonym dziełem Kanta.
Jak zaznaczyłem, wydanie toruńskie wzorowane jest na edycji Akademie Ausga-be z dwoma wyjątkami. Otóż traktat Ku wie-czystemu pokojowi oraz O porzekadle to mo-że być słuszne w teorii ale nic nie jest warte w praktyce opatrzone zostały nowym posło-wiem oraz nowymi wyjaśnieniami rzeczo-wymi autorstwa jednego z najwybitniej-szych znawców praktycznej fi lozofi i Kanta, profesora Heinera Klemme z Moguncji, od lat współpracującego z zespołem toruńskim.
We wstępie do recenzowanego tomu czytamy, że propozycję, aby Kantowskiemu traktatowi o pokoju nadać tytuł Ku wieczy-stemu pokojowi, a nie jak dotychczas Do wiecznego pokoju, wysunął jeden z najwybitniejszych tłumaczy polskiej literatury fi -lozofi cznej, Jan Garewicz. W przygotowa-niu edycji uczestniczyli też inni wybitni, zmarli i żyjący fi lozofowie polscy i niemiec-cy. W stylistycznej redakcji dwóch drob-nych tekstów brał udział ks. prof. Józef Ti-schner, zaś dwie wspomniane rozprawki opatrzone w przypisy Heinera Klemme Mirosław Żelazny tłumaczył, współpracując bezpośrednio z tym ostatnim filozofem. Tłumaczenie innych prac konsultowane by-ło z profesorem Wernerem Starkiem z Mar-burga, a także ze specjalistami polskimi:
198 RECENZJE–SPRAWOZDANIA profesorem Zbigniewem Kuderowiczem
oraz profesor Marią Szyszkowską.
Jak wspomniano powyżej, edycja Aka-demie Ausgabe prezentuje wspomniane rozprawy Kanta w porządku chronologicz-nym. Umożliwia to spojrzenie na zawarte tu teksty z zakresu fi lozofi i dziejów z krytycz-nej perspektywy, podczas gdy praktykowa-ne wcześniej umieszczanie ich w jednym tomie zgodnie z kryterium tematycznym mogłoby sprawiać wrażenie, jakoby chodzi-ło tu o jakąś jednolitą rozprawę Kanta pisa-ną w odcinkach. Rdzeń prezentacji owej historiozofi cznej i politologicznej koncep-cji, o ile o jednolitej koncepcji można tu w ogóle mówić, stanowią dwie znane więk-sze rozprawy: właśnie Ku wieczystemu po-kojowi oraz obszerna recenzja odnoszącą się do historiozofi cznej teorii Herdera (re-cenzja Myśli o fi lozofi i dziejów).
Czytając tę ostatnią pracę, nie należy zapominać, że jest ona właśnie recenzją, za-warte w nim poglądy Kanta mają więc spe-cyfi czny, polityczny, dostosowany do po-trzeb chwili, charakter. Chodzi tu zatem nie bezpośrednio o myśli Kanta, ale o myśl Kanta użytą jako narzędzie interpretacyjne poglądów Herdera. Wzmiankowany pro-blem jeszcze wyraźniej uwidacznia się w skierowanej przeciwko Benjaminowi Constantowi rozprawie Kanta O domnie-manym prawie do kłamstwa z pobudek mo-ralnych. W recenzji tej Kanta polemizuje z przedstawionym przez Constanta stano-wiskiem, że prawo do kłamstwa pod wpły-wem tzw. wyższej konieczności można uza-sadnić teoretycznie. Współcześnie bardzo często zapomina się, jaki charakter miała
wzmiankowana rozprawka i traktuje się ją jako po prostu wykładnię poglądów Kanta we wzmiankowanej kwestii, imputując kró-lewieckiemu filozofowi, że miał jakoby twierdzić, iż głoszenie nieprawdy jest nie-dopuszczalne nawet wówczas, gdy za cenę małego kłamstwa możemy uratować czyjeś życie. Interpretacja taka sprowadza oczywi-ście w tym punkcie moralną myśl króle-wieckiego fi lozofa do absurdu, zaś jej wadli-wość polega właśnie na tym, że dokonuje się niedopuszczalnego uogólnienia konkretnej argumentacji teoretycznej, skierowanej przeciwko konkretnemu stanowisku, które stało się przedmiotem polemiki.
Jeśli chodzi o zawarte w tomie rozpraw-ki dotyczące problematyrozpraw-ki historiozofi cz-nej, znajdziemy tu nowe tłumaczenia arty-kułu Idee powszechnej historii w aspekcie kosmopolitycznym, Co to jest oświecenie oraz O daremności wszelkich fi lozofi cznych prób w teodycei. Te nowe przekłady umożli-wiają utrzymanie prezentacji myśli Kanta w języku polskim w konsekwentnym ukła-dzie terminologicznym.
Większość zawartych w tomie rozprawek tłumaczona jest jednak na język polski po raz pierwszy. Przekładu dokonali członkowie translatorium fi lozofi i niemieckiej IF UMK, w niektórych zaś wypadkach uczestnicy ana-logicznego translatorium prowadzonego również przez Mirosława Żelaznego na Uni-wersytecie Warmińsko-Mazurskim.
Na szczególną uwagę zasługuje tu nie-zwykle trudna w przekładzie, ale bardzo ważna w dorobku Kanta, późna rozprawa O odkryciu, po którym wszelka nowa kryty-ka czystego rozumu jest zbędna ze względu
199 RECENZJE–SPRAWOZDANIA
na istnienie wcześniejsze. Rozprawa ta jest w dorobku Kanta pozycją unikalną w tym sensie, że stanowi bodaj jedyną znaną próbę odpowiedzi królewieckiego myśliciela na krytykę jego fi lozofi i. Owa odpowiedź do-tyczy zarzutów wysuwanych przez Johanna Augusta Eberharda. Filozof ten usiłował bronić tradycyjnie pojmowanej metafi zyki przed wysuwanymi pod jej adresem w Kry-tyce czystego rozumu zarzutami, twierdząc, że poznanie na drodze czysto rozumowej obiektów nieosiągalnych dla zwykłego oglą-du jest możliwe, czego przykładem może być matematyczne obliczenia dotyczące własności np. tysiącokąta czy innych fi gur geometrycznych, dających się poznać mate-matycznie, ale nie ogarnąć oglądem. Kant odpiera te zarzuty, twierdząc, że zarówno tysiącokąt, jak i każda inna fi gura geome-tryczna tylko w sensie praktycznym nie mo-że być obiektem empirycznego oglądu, na-tomiast obiektem takim zawsze może być w sensie potencjalnym. Żadnego przedmio-tu, który nie może być obiektem bezpośred-niego oglądu, wyłącznie z powodu swej wielkości ilościowej, nie wolno natomiast utożsamiać z rzeczą samą w sobie, zaś kla-syczna metafi zyka miała przecież faktycznie sięgać do takich właśnie rzeczy.
Uwadze czytelnika warto byłoby jeszcze polecić niewielki artykulik Posłowie do Christiana Gottlieba Mielikesa słownika li-tewsko-niemieckiego i niemiecko-litewskiego. W tej maleńkiej właściwie notatce Kant, podkreślając wagę praktycznych badań nad obcymi językami bliskimi w swej formie mowie naturalnej, wypowiada się również w obronie języka polskiego, twierdząc, że
bezwzględnie powinien być on używany w obrzędach kościelnych tam, gdzie dla większości parafi an stanowi język ojczysty. Przypomnijmy, że notatka ta ukazała się w czasie, gdy po III rozbiorze olbrzymią część mieszkańców Królestwa Pruskiego stanowili właśnie Polacy. Stanowi więc ona jeszcze jeden, bardzo ważny przyczynek do znanego faktu, że królewiecki filozof był przeciwnikiem rozbiorów Polski, czemu dał wyraz w piątym preliminarnym artykule zawartym w rozprawie Ku wieczystemu po-kojowi.
Waga recenzowanego tomu edycji Dzieł zebranych Kanta polega na tym, że wraz z tomem I, gdzie zawarte są pisma przedkry-tyczne, oferuje on czytelnikowi polskiemu wszystkie właściwie rozprawy Immanuela Kanta, które nie ukazały się jeszcze w na-szym języku. W chwili obecnej, gdy idzie o prace napisane i wydane przez samego fi -lozofa, po polsku nie ukazała się jeszcze tyl-ko rozprawa Metafi zyczne podstawy przyro-doznawstwa, ale praca ta jest już przełożona na język polski przez Tomasza Kupsia i naj-prawdopodobniej jeszcze w bieżącym, 2012, roku ukaże się w kolejnym, zgodnie z nume-racją toruńskiej edycji, III tomie Dzieł Ze-branych. Już w chwili obecnej można więc stwierdzić, że dzięki wysiłkowi uczestników translatorium fi lozofi i niemieckiej IF UMK w języku polskim stały się dostępne wszyst-kie dzieła Kanta wydane za jego życia. Do wydania pozostały jeszcze dwie duże Kryty-ki – Krytyka czystego rozumu oraz Krytyka władzy sądzenia. Dzieła te są co prawda do-stępne w przekładach polskich, jednak dla potrzeb wspomniane edycji, w celu
utrzy-200 RECENZJE–SPRAWOZDANIA mania jednolitej konwencji
terminologicz-nej i redakcyjterminologicz-nej przewidywane jest dokona-nie ich nowych przekładów.
Dariusz Pakalski
Arkadiusz Karwacki: Współczesne pro-blemy polityki społecznej w Polsce – kon-tekst zjazdu Polskiego Towarzystwa Poli-tyki Społecznej
W tekście, który przed kilkoma tygodniami ukazał się drukiem, poświęconym progno-zowanym scenariuszom dotyczącym przy-szłej kondycji ekonomii społecznej w Polsce wskazywaliśmy z Markiem Rymszą wyraź-ne podobieństwa między Wielkim Kryzy-sem z lat 1929–1933 a tym współcześnie doświadczanym. Podkreślaliśmy w nim, że „brak dostatecznych regulacji doprowadził do narastającej spekulacji na giełdzie. Po-tem spowolnieniu gospodarczemu towarzy-szyło bardzo głębokie załamanie rynku ak-cji, a w konsekwencji – wskutek utraty ma-jątku przez wielu inwestorów – drastyczny spadek konsumpcji, przez przedsiębiorców zinterpretowany jako trwały. Brak inter-wencji państwa w pierwszym roku kryzysu doprowadził do spirali bankructw, zwol-nień, spadku produkcji i pogłębiania się zjawisk recesyjnych i depresyjnych w go-spodarce”1. „Po okresie rozwoju […] nastą-1 P. Koryś, Kryzys gospodarczy, ekonomia
i wolny rynek. Doświadczenie historyczne, stan obecny i prognozy na przyszłość,
http://krakow- skie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_con-tent&view=article&id=26:piotr-kory-qkryzys-go
piło zjawisko przeinwestowania […] wywo-łane czynnikami spekulacyjnymi (...) przy braku kapitału na rozwijanie produkcji przemysłowej”2. Dla niniejszego
opracowa-nia istotne są tu nie tyle podobne wnioski dotyczące diagnozy przyczyn kryzysu, lecz pytanie o to, jakie strategie zostaną współ-cześnie uaktywnione w kontekście walki z kryzysem i jaki charakter w odniesieniu do utrwalonych modelów będzie miała po-stulowana i wdrażana polityka społeczna. Przed około 80 laty znaleziono empiryczne potwierdzenie faktu, że: „[…] w sytuacji, gdy rząd nie zakłóca procesów ekonomicz-nych, rynek sam osiąga równowagę przy pełnym zatrudnieniu. […] Rynek nie jest, jak w XIX-wiecznej ekonomii, mechani-zmem samoregulującym się i właściwie sa-moregulującym całe społeczeństwo prze-mysłowe, ale może również oddziaływać destrukcyjnie na gospodarkę (i społeczeń-stwo). Sygnały rynkowe odbierane przez przedsiębiorców mogą prowadzić do odnaj-dywania równowagi rynkowej na coraz
niż-spodarczy-ekonomia-i-wolny-rynek-dowiadcze nie-historyczne-stan-obecny-i-prognozy-na-przyszoq-&catid=1:artykuy&Itemid=2 [dostęp: 24.07.2012]; Por. także: P.-O. Gourinchas, M. Ob-stfeld: Stories of the Twentieth Century for the
Twenty-First, Financial Crises and
Macroecono-mics at the American Economic Association an-nual meeting, Denver, styczeń 2011 roku; Por. A. Karwacki, M. Rymsza, Zatrudnienie socjalne
w czasach kryzysu. Jaka przyszłość centrów inte-gracji społecznej, zakładów aktywizacji zawodo-wej i klubów integracji społecznej?, „Trzeci Sektor”
2012, nr 27, s. 38–48.
2 K. Piech, Chronologia światowych kryzysów
gospodarczych końca XX wieku, http://akson.sgh.
waw.pl/~kpiech/text/1999-chronologia.pdf [do-stęp: 24.07.2012].
