Źródła i materiały do dziejów braci w zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie

Kamila Szymańska

Źródła i materiały do dziejów braci w

zbiorach Muzeum Okręgowego w

Lesznie

Biblioteka 9 (18), 165-174

N R 9 (18) B IB L IO T E K A 2005

KA M ILA SZYM AŃSKA

Źródła i m ateriały do dziejów

braci czeskich w zbiorach

Muzeum Okręgowego w Lesznie

M uzeum Okręgowe w Lesznie jest w posiadaniu pozostałej w tym mieście spuścizny po Jednocie braci czeskich. Niewielki fragm ent, dawniej bogatych i cennych, zbiorów pow stałych i zgrom adzonych podczas długotrw ałego p o b y tu braci w Lesznie, stanow i jeden z filarów m uzealnych kolekcji, świadczący o bogatej i złożonej przeszłości m iasta.

W niewielkich grupach członkowie Jednoty osiedlali się w Lesznie w dru­ giej połowie XVI wieku. W 1650 roku Rafał Leszczyński (ok. 1526-1592) przystąpił do Jednoty braci czeskich, a około 1580 roku oddał swym współ­ wyznawcom leszczyńską farę. Po klęsce pod B iałą G órą w 1620 roku nastąpi­ ła druga fala wychodźstwa. Jej efektem było osiedlenie się w Lesznie w 1628 roku około 1500 egzulantów. Nowym osadnikom przewodził Ja n Amos Ko­ meński, ostatni biskup Jednoty. W krótce przybyli do Leszna prześladowani przez Habsburgów luteranie z pobliskiego Śląska.. Dynam iczny rozwój Leszna w czasie wojny trzydziestoletniej sugestywnie potwierdza zarówno rozwój przestrzenny m iasta, ja k i wyraźne ożywienie życia umysłowego.

Różnorodność religii, języków, obyczajów i tradycji nic stanow iła prze­ szkody, a wręcz przeciwnie, b y ła katalizatorem twórczości literackiej, na­ ukowej i religijnej. Sprowadzono do Leszna archiw um i bibliotekę Jednoty, przechowywane d o tąd w O strorogu. W krótce rozpoczęła pracę drukarnia i sem inarium duchowne. Leszno stało się siedzibą senioratu, a tym sam ym „stolicą” Jednoty. Okres intensywnego rozw oju trw ał do „potopu” szwedzkie­ go. W pożarze Leszna z 1656 roku przepadły cenne zbiory biblioteczne i ar­ chiwum Jednoty, oraz — co było szczególnie dotkliwe — księgozbiór i rękopisy Ja n a Komeńskiego i innych przedstaw iciele elity intelektualnej m iasta.

1 6 6 K am ila Szym ańska

Grom adzone na nowo i pieczołowicie chronione przed kolejnymi katakli­ zmami, w stanie niemal nienaruszonym , przetrw ały do początków XIX w ieku1. W ówczas zaczął się stopniow y proces rozpraszania zbiorów archiw um , bi­ blioteki gim nazjum i kościoła św. J a n a 2. Już w 1807 roku najcenniejsze in k u n ab u ły oraz stare druki, z polecenia Onufrego Kopczyńskiego, który działał w im ieniu Komisji Edukacji Narodowej, wywieziono do Warszawy. W yboru dokonał Kopczyński, polecając jednocześnie, by książki dostarczo­ no dyliżansem do W arszawy. A rgum entow ał, że dzieła te nie są niezbędne w szkolnej bibliotece, zaś za uzyskane pieniądze z ich sprzedaży gim nazjum uzupełni księgozbiór o p otrzeb ne publikacje. Zbiory biblioteki leszczyńskie­ go gim nazjum uszczuplono wówczas o 40 dzieł, w śród których znalazły się m .in. Biblie: czeska z 1480 roku, brzeska, gdańska, szesnastow ieczne edycje kancjonałów czeskich oraz pism a J a n a Niemojewskiego i A dam a Krowic- kiego. S tra tę tę dotkliw ie odczuł rek to r Bogusław Dawid Cassius. Skarżył się w liście do prezesa G eneralnego K onsystorza Ewangelickiego, K arola B ogum iła Diehla: „Gott! G ott! Welch eine D esorganisation... M ein Herz schwimm t in T rahn en ”:i. Liczył zapew ne n a zrozum ienie, a być może i n a interw encję Diehla, k tó ry był leszczynianinem . W połowie stulecia część archiwaliów w ypożyczył do Biblioteki Raczyńskich w P oznaniu Józef Łuka­ szewicz, b a d ający dzieje Jednoty, i ta m m ate ria ły te pozostały. Część a r­ chiwum braci czeskich w ędrow ała w różnych okresach pom iędzy Lesznem a archiw um w Poznaniu. Podczas II w ojny światowej archiwalia, biblio­ tekę oraz najcenniejszy m a ją te k ruchom y kościoła św. J a n a Niemcy wy­ wieźli z m iasta. Miejsce ich przechow yw ania (H errnhut) udało się ustalić dopiero p o d koniec lat pięćdziesiątych XX wieku. N a m ocy umów rew indy­ kacyjnych pom iędzy Polską a ówczesną NRD zbiory te pow róciły do Polski w 1962 roku. Do Leszna przekazano jedynie przedm ioty liturgiczne, stan o ­ wiące w yposażenie kościoła św. J a n a 4.

W w yniku rozm aitych dziejowych zdarzeń oraz zwykłych przypadków dziedzictwo leszczyńskich braci czeskich znajdu je się obecnie w zbiorach

1 N p. p odczas w ojny p ó łn o cn ej Salom on O pitz, duchow ny kościoła św. J a n a . w ywiózł a r­ chiw alia i bibliotekę do K rosna O drzańskiego - zob. W . Bickerich, E in vergessener D ichter

des P o sen er Landes, „Z eitschrift 4er H istorischen G esellschaft für die P rovinz P osen”, Jrg.

X X V III, 1913.

2 J. Bielecka, B racia czescy w Lesznie. Organizacja, i, działalność (1550-1817), „Rocznik L eszczyński”, t. 2, 1978: W . B ickerich, A u s den W arschauer A rchiven. A nhang: D ie E in fo r­

derung von D ruckschriften aus der B ibliothek des L issa er G irnnasium s nach W arschau im Jahre 1807, „Aus P oscns kirchlicher V ergangenheit. Ja h rb u c h des E vangelischen V ereins für

die K irclicngcscliiclitc der P rovinz Posen”, V I. 1917/1918. 3 W . Bickerich, A u s den.... op. c it., s. 93.

1 J. Sliziński, Powrót, Ja n a A m o sa K om eńskiego do Polski, w: P olsko-czeskie sym pozjum

Źródła i m a teria ły do dziejów braci czeskich _{1 6 7}

kilku instytucji, m .in. w A rchiw um Państw ow ym w Poznaniu, Bibliotece Kórnickiej PAN, Bibliotece Raczyńskich w P oznaniu oraz B ibliotece U ni­ w ersyteckiej w W arszawie i B ibliotece M uzeum Narodowego w Pradze.

Pam ięć o świetnej przeszłości Leszna, ściśle powiązanej z obecnością braci czeskich w tym mieście, zaważyła także n a charakterze muzealnej kolekcji pam iątek po Jednocie. W łączono do niej - obok obiektów XVI- i XVII-wiecznych należących wcześniej do Kościoła braci czeskich w Lesznie — także przedm ioty pow stałe w następnych stuleciach aż po pierwszą połowę XX wieku. Tak określone ram y czasowe zbioru m a ją swe źródło w specy­ ficznym postrzeganiu Jednoty jako odrębnego członu kościoła ewangelicko- reformowanego. Poczucie odrębności leszczyńskiej Jednoty było wyraźnie i stanowczo artykułow ane także w okresie, gdy de facto Kościół braci czeskich już nie istniał. Zgodnie z uchwałam i synodów z pierwszej połowy X V II wieku bracia czescy połączyli się z kalwinistam i, a na m ocy rozporządzenia króla pruskiego z 1817 roku powołano Kościół krajowy. Zmiany organizacyjne nie przekreśliły jed nak siły zbiorowej pamięci o odm iennych od kalwinistów, ko­ rzeniach leszczyńskich ewangelików reformowanych. Ikoną tego trw ania była postać ostatniego biskupa Jednoty, J a n a Am osa Komeńskiego oraz świado­ mość kontynuowania tradycji, któ ra - ja k chętnie podkreślano - była dłuższa od reform acji5. S tąd fascynacji Comeniusem i dziedzictwem czeskobraterskim ulegali w Lesznie - jeszcze w okresie międzywojennym - duchowni pochodzą­ cy z głębi Niemiec kierowani do pracy w świętojańskiej parafii. Z tych po­ wodów prezentow aną kolekcję tw orzą również obiekty w jakikolwiek sposób dotyczące braci czeskich, kościoła św. Jana, leszczyńskiego gim nazjum oraz osób z tym i instytucjam i związanych. Należy przy tym zauważyć, że chociaż obiekty odnoszące się do braci czeskich, nabywane obecnie drogą zakupów, nie m a ją już emocjonalnego związku z Lesznem i Jednotą, są cennym i w pełni uzasadnionym dopełnieniem zgrom adzonych zbiorów.

Do najcenniejszych przedm iotów w kolekcji należą — zarówno z uwagi na w alory artystyczne, ja k i w artość historyczną - przedm ioty rew indykow ane z H errnh u t. Spośród nich szczególną w artość przedstaw ia zespół osiem na­ stu tk an in ołtarzow ych, antepediów oraz haftow anych pasów. Pow staw ały one od XVI do końca X V III wieku. N ajstarsze egzem plarze przywiezione zostały zapew ne przez egzulantów n a p o czątku X V II wieku. W ykonano je z jedw abiu, b ro k atu lub p łó tn a i bogato zdobiono aplikacjam i, haftem , tiulem i koronkami. N ajczęstszym m otyw em dekoracyjnym pow tarzającym się n a tk aninach są kwiaty, wić roślinna lub ich stylizacje oraz d etale geome­ tryczne. O dm ienne od w szystkich tk anin jest nakrycie z 1615 roku zdobione

5 Por.: O. Kiec. P ro testa n tyzm w P o zn a ń skiem 1815-1918, W arszaw a 2001 - szczególnie rozdział III Jednota ewangelicko-reform owana.

1 6 8 Kamila, Szym ańska

aplikacją i haftem , skom ponow ane we wzór szachownicy, w polu centralnym um ieszczono b aran k a - sym bol Jednoty.

In teresującą dekorację p o siada tak że osiem nastowieczne antepedium (ilustracja n r 1) przyozdobione przedstaw ieniam i rozm aitych budowli usy­ tuow anych pom iędzy bukietam i kwiatów. Sceny te p rzed staw iają m .in. warowny zam ek otoczony wysokim m urem i oblany fosą, w sąsiedztw ie usytuow ana zo stała zw arta zabudow a miejska. W kolejnym segmencie do­ m inuje — na pierwszym planie - znacznych rozm iarów bram a, w głębi zw raca uwagę m urow any p arkan(?), zza którego w yłania się sm ukła pira­ m id a opleciona wicią roślinną. W następnej scenie prezentuje się okazały p ałac z try sk a ją c ą fo n tan n ą n a traw n ik u i żaglowcem po prawej stronie. G ranice pom iędzy nim i wyznacza, nieproporcjonalnie duża, gałązka dębu z żołędziam i. T k an in a odznacza się wielką dekoracyjnością, choć należy za­ uważyć, że niektóre aplikacje (try sk ająca fontanna, piram ida, gałązka dębu, tw ierdza, lilia, goździk, róża, irys, czterolistna koniczyna) niosą także prze­ słanie teologiczne. Zastosow ane elem enty zdobnicze tworzyć miały, zapew ­ ne świadomie, zaprojektow any program ikonograficzny.

Z H errn h u t pow róciły również naczynia liturgiczne używane w kościele św. Ja n a. N a szczególną uwagę zasługują, w ykonane ze złoconego srebra, kielichy. N ajstarszy, renesansow y kielich datow any jest n a 1564 roku (d a ta w ygraw erow ana jest n a w ew nętrznej stronie stopy). D olną część

Źródła i m a teria ły do dziejów braci czeskich _{1 6 9}

czary naczynia zdobi ornam ent ułożo­ ny z p łatków niebieskiej, zielonej i po­ m arańczow ej emalii (ilustracja n r 2). W dolnej p a rtii trzon u zamieszczono w owalu, przedstaw ienie zm artw ych­ w stałego baranka, tak że skom ponow a­ ne z emalii. S to pa kielicha p o k ry ta jest grawerowanym i łacińskim i napisam i. Drugie naczynie z p o czątku X V II wieku w y p e łn ia ją inne dekoracje. D olna część czary w yłożona jest m ozaiką z po­ ciętego n a kw adratow e kostki szkła, stopę kielicha pokryw ają, w ykonane ze srebra, ażurowe sceny Zwiastow ania, Bożego N arodzenia, Pokłonu Trzech Króli, sta rc a Sym eona, O brzezania i wi­ zerunek Świętej Rodziny.

Kolejny obiekt - cyborium - tzw. „puszka Cassiusza”, to naczynie ufun­

dowane przez członków leszczyńskiego Ilu stra c ja n r 2

zboru dla p a sto ra i generalnego

konse-niora, J a n a Ludw ika C assiusa w rocznicę objęcia przezeń urzędu. Puszka w ykonana zo stała również ze złoconego sreb ra w latach 1822-1823, praw do­ podobnie w którym ś z w arsztatów wrocławskich.

Z w yposażenia kościoła św. J a n a pochodzą także inne przedm ioty, prze­ kazane M uzeum w początkach jego funkcjonowania. Są w śród nich naczy­ nia cynowe przeznaczone do codziennego u ży tku oraz siedem nastowieczne konwie, które ufundow ane zostały przez ewangelików z W rocław ia (1688) i Brzegu (1694) jako pom oc dla Jed n o ty leszczyńskiej po pożarze w 1656 roku W rocław był ośrodkiem szczególnie bliskim Lesznu z wielu powodów: rodzinnych, zawodowych oraz religijnych i kulturalnych. W Brzegu n a to ­ m iast, po „potopie” szwedzkim, osiadło wielu leszczynian, m .in. drukarz i duchowny Jed n o ty D aniel V etter. Niewykluczone, że fu nd atoram i obydwu naczyń byli osiedli tu lesznianie.W arto dodać, że konew brzeską wykonał leszczyński złotnik, Joachim Scholtz.

Z innych ciekawych obiektów pochodzących z kościoła św. J a n a wy­ m ienić należy m etalow ą chorągiew w irującą z herbem Leszna i d a tą 1667 (wówczas dokonano rem ontu wieży) oraz dziew iętnastow ieczny m odel świą­ tyni. W aloram i dekoracyjnym i cechuje się wielkoformatowe drzewo gene­ alogiczne ro d u Cassiusów w ykonane w technice gwaszu. Linia Cassiusów „po m ieczu” przedstaw iona zo stała w formie dorodnej jab ło n i z owocami,

1 7 0 Kamila, Szym ańska

u podn ó ża której siedzi p ro to p la sta ro du - Tom asz K aszka Kaszkowski u b ran y w rzym ską zbroję w raz z żoną E lżbietą R ham bau noszącą się z kolei wg m ody osiem nastowiecznej. W ywód doprow adzono do drugiej połowy XIX stulecia. Z rodziną Cassiusów wiąże się również datow any 9 X 1788 roku list rek to ra leszczyńskiego gim nazjum , C h ry stian a Teofila C assiusa do zboru ewangelicko-reformowanego w W aszkowie koło Ponieca. W piśm ie tym rek to r apeluje do wiernych tam tejszego kościoła o wsparcie finansowe organizowanej przy gim nazjum biblioteki polskiej.

W yjątkow ym zespołem , w skali w ykraczającej daleko poza W ielkopol- skę, są p o rtre ty tru m ienn e szlacheckich patronów tej św iątyni (ilu stracja nr 3). P rzynajm niej od 1898 roku, gdy zostały poddane renowacji, funkcjo­ n ują jako kom plety skład ające się z p o rtre tu , tab licy inskrypcyjnej i tablic herbow ych, przytw ierdzonych do owalnych p ły t zbitych z desek pom alow a­ nych n a kolor ciemnozielony. Zarówno portrety, ja k i tow arzyszące im tablice w ykonano z blachy m iedzianej. A utoram i wizerunków byli anoni­ mowi m alarze cechowi. Tablice herbowe i inskrypcyjne pow stały w warsz­ ta ta c h rzemieślników Leszna lub innych ośrodków południow o-zachodniej W ielkopolski. Kolekcja t a obejm uej la ta 1715-1755. Leszczyńskie p o rtre ty p rzed staw iają reprezentantów rodów: Bronikowskich, Dziembowskich, K ar­ czewskich, Mielęckich, Złotnickich i Zychlińskich. B yła to szlachta

Źródła i m a teria ły do dziejów braci czeskich _{1 7 1}

ska, k tó ra - m im o nieprzyjaznych p ro testan to m czasów - p ozostała przy swym wyznaniu.

Zachowane p o rtre ty od 1898 roku eksponowane były n a em porze or­ ganowej kościoła św. J a n a i pozo stały ta m do końca łat trzydziestych XX w ieku6. Do zbiorów m uzealnych przekazane zostały w 1952 roku. O biek­ ty te są stosunkowo dobrze znane i funkcjonują w powszechnej świadom o­ ści - w ystaw iane były m .in. na wystawach: Gdzie Wschód spotyka Zachód.

P ortret osobistości dawnej Rzeczypospolitej (M uzeum Narodowe w W arsza­

wie, 1993), Vanitas. Portret tru m ien n y na tle sarm ackich obyczajów pogrze­

bowych (M uzeum Narodowre w Poznaniu, 1996), Kraj skrzydlatych jeźdźców. Sztuka w Polsce 1572-1764 (S tany Zjednoczone 2000), Szlachetne dziedzic­ two czy przeklęty spadek. Tradycje sarm ackie w sztuce i kulturze (M uzeum

Narodowe w Poznaniu, 2004) oraz Stanislas un roi de Pologne en Lorraine (M usée L orrain w Nancy, 2004).

Z prac m alarskich szczególne miejsce zajm uje p o rtre t Fryderyka V (1596-1632), tzw . króla zimowego, którego rządy w Czechach przerw ała klęska pod B iałą G órą w 1620 roku. Je st to typow y w izerunek rep rezenta­ cyjny — portreto w an y przedstaw iony został en pied n a ciem nym, n e u tra l­ nym tle. Wg nie m ających potw ierdzenia w źródłach przekazów ustnych ten wielki, całopostaciow y w izerunek przywieźć mieli ze sobą czescy egzulanci w 1628 roku. W iadom o, że w okresie m iędzyw ojennym p o rtre t prezentow a­ ny był w leszczyńskim ratu szu , skąd przekazano go do M uzeum.

Z dużego, bo obejm ującego po n ad 80 płócien zbioru p o rtretó w królów leszczyńskiego bractw a strzeleckiego wym ienić w ypada - raczej jako oby­ czajow ą ciekawostkę - w izerunek Sam uela K lebera, m łynarza, k tó ry w 1746 roku w ygrał w ybory u zu p ełniające do w ładz zboru kościoła św. Jan a. Nie mogli się z tym pogodzić pozostali członkowie kolegium i — n a znak p ro te­ stu - p odali się do dym isji. W ich oczach, szynkarz, k tó ry nie um ie czytać i pisać, nie zasługuje n a ta k eksponowane stanowisko. P o rtre t te n pow stał po 1748 roku7.

N a o d ręb n ą grupę sk ła d a ją się nieliczne sta re druki i obszerniejsza re­ prezentacja nowszych publikacji odnoszących się do Jed n o ty lub au torstw a leszczyńskich elit intelektualnych skupionych wokół gim nazjum i zboru. I te n zbiór jest jedynie okruchem dawnej biblioteki św iętojańskiej (póź­ niejszego księgozbioru słynnego leszczyńskiego gim nazjum ), przy czym nie zawsze dysponujem y źródłam i, które potw ierdziłyby dom niem ane pocho­ dzenie poszczególnych egzemplarzy.

6 G. Michalak, P a m ią tka wieczna nigdy nie u sta je... W kręgu leszczyńskiego portretu tr u ­ m iennego, katalog w ystaw y. Leszno 2002.

1 7 2 Kamila, Szym ańska

Spośród starych druków tylko cztery noszą proweniencje kościoła św. Ja n a w po­ staci dwudziestowiecznych pieczątek odbi­ tych na kartach tytułowych. Są to m.in. dwie leszczyńskie edycje podręcznika J. S. Cho­ dowieckiego Paedia grammaticae (1771, 1799) oraz egzemplarz Erste Liebe Come- niusa. Dziesięć druków pochodzi z pry­ watnej biblioteki W ilhelm a Bickericha (1867-1934), pasto ra kościoła św. Jana, a zarazem opiekuna archiwum i biblioteki Jednoty oraz badacza dziejów p ro testanty ­ zmu w Wielkopolsce. Obok literatu ry de- wocyjnej używanej w leszczyńskim zborze oraz podręczników tutejszego gim nazjum p astor posiadał też dwa dzieła Komeńskie-T A T, , , ■ D go. Z dorobku zasłużonej oficyny

typogra-Ja n Amos Komeński, r o r tr e t z galerii por- ° J J J J ^ °

tretów rektorów gim nazjum w Lesznie ficznej D aniela V ettera M uzeum posiada tylko sześć dzieł. N a szczególną uwagę za­ sługuje niepozorna broszurka z 1650 roku odnosząca się do obrad Colloqu­ ium charitativum . W związku z braćm i czeskimi pozostaje spuścizna pisarska J a n a Am osa Komeńskiego, M ikołaja A rnolda, J.S . Chodowieckiego, Jerzego Vechnera oraz Ja n a Jon sto n a (z zastrzeżeniem , że Jonston z trad y cją cze- skobraterską nie m iał nic wspólnego; był parafianinem zboru oraz członkiem scholarchatu gim nazjum i autorem używanych w tej szkole podręczników) w różnych, także osiemnastowiecznych, edycjach.

Sporą reprezentację m a ją w zbiorach m uzealnej biblioteki w ydania dzieł dewocyjnych: śpiewniki i m odlitew niki drukowane w leszczyńskich oficy­ nach typograficznych w X V III wieku n a p otrzeby wiernych gm in kościoła św. Ja n a. 'Wymienić należy także w yjątkow y egzem plarz kalendarza na rok 1673 (ilustracja nr 4) z zapiskam i anonimowego duchownego Jednoty, praw ­ dopodobnie J a n a Zugehóra. N o tatk i te dotyczą głównie podróży odbyw a­ nych przez duchownego do Parcie, i Przygodzic, gdzie w ypełniał obowiązki p a sto ra zw iązane z udzielaniem chrztów, ślubów i grzebaniem zm arłych. Te „zawodowe” zapiski sąsiad u ją z odnotow anym i inform acjam i o śmierci króla i zwycięstwie p o d Chocim iem oraz sk ru pulatnie wyliczonymi pożyczkam i udzielonym i parafianom .

Z w ydaw nictw nowszych wym ienione proweniencje p o w tarzają się na kartach ponad 50 książek o treści religijnej, podręczników, w ydań dzieł Komeńskiego. Kilka egzem plarzy rozpraw naukowych o tem atyce pro te­ stanckiej p osiada dedykacje skierowane do p asto ra Bickericha (ich autorzy

Źródła i m a teria ły do dziejów braci czeskich

1 7 4 Kamila, Szym ańska

to: G. Smend, T. Bilikiewicz, P. Voigt, H. F. von Criegen, F. G rützm acher, E. W aschinski. Pojedyncze wydawnictwa pochodzą z pryw atnych bibliotek nauczycieli i uczniów leszczyńskiego gim nazjum (W ilhelm Ballarin, Bogusław Dawid Cassius, T heodor Lincke, E d u ard Pflug, Ja n Popliński, Ja n Krzysz­ to f Stöphasius, K arl Tschepke). Do tego wykazu dodać należy liczne, głównie niemieckie, edycje dzieł Comeniusa, roczniki spraw ozdań leszczyńskiego gim­ nazjum z lat 1822-1926, roczniki wydawane przez parafię św iętojańską oraz liczne prace trak tu jące o Jednocie, Komeńskim i problem atyce różnowier- czej w Lesznie i Wielkopolsce. Na odnotowanie zasługuje lite ra tu ra oko­ licznościowa odnosząca się m .in. do rocznicy pow stania gim nazjum hucznie obchodzonej w Lesznie w 1905 roku oraz dokum entująca odsłonięcie pom ni­ ka Com eniusa 28 V III 1898 roku. Doskonałym akcentem podsum ow ującym charakterystykę źródeł i m ateriałów pomocniczych odnoszących się do dzie­ jów leszczyńskiej Jednoty, zgrom adzonych w M uzeum Okręgowym w Lesz­ nie, jest ekslibris wspom inanego kilkakrotnie W . Bickericha, który najpełniej łączy w sobie ogromne przywiązanie do Jednoty i trw anie przy wielowiekowej tradycji i swoistym kulcie Komeńskiego w okresie międzywojennym. Kom po­ zycja przedstaw ia blat (stół ?) i zawieszony powyżej n a ścianie obraz (okno?) 0 kształcie smukłego pięcioboku. Na blacie rozstawiono: płonącą świecę, kie­ lich, kilka książek, w tym jed n ą znacznych rozmiarów, a więc zapewne Biblię oraz popiersie Komeńskiego. W dół spływ a tkanina z wizerunkiem zm ar­ twychwstałego baranka. N a obrazie widoczna jest otoczona drzewam i syl­ wetka kościoła św. Ja n a z nadlatującym w jego kierunku gołębiem, powyżej w tró jk ą tn y m zwieńczeniu zamieszczono symbol Stwórcy: „a co”. Po bokach wije się gałązka owocującej winorośli. WT trzech narożnikach w owalnych kar­ tuszach zn ajd ują się emblematy: palm a na pustyni, arka n a wodzie i ręka trzy m ająca konew, z której w ypływ a w oda i zrasza ziemię. Zestaw symboli nie jest przypadkowy — m a głębokie znaczenie teologiczne, podkreślające ży­ ciodajną moc tkw iącą w wierze a jednocześnie jest powtórzeniem malowideł n a sklepieniu w kościele św. Jana. Tym sam ym dobitnie zaakcentowane zo­ stały silne więzi łączące p asto ra z św iątynią i Komeńskim.

N ajstarsze i najcenniejsze „pam iątki” po braciach czeskich znajdujące się obecnie w leszczyńskim m uzeum m ożna zobaczyć n a w ystaw ach s ta ­ łych poświęconych dziejom Leszna, p o rtretow i trum ien n em u oraz w galerii m alarstw a portretow ego. Poza tym dostępne są w zbiorach bibliotecznych sta re druki w różnoraki sposób związane z J e d n o tą oraz w ydaw nictw a XIX 1 XX wieku odnoszące się do braci czeskich oraz kościoła św. J a n a w Lesz­ nie. U zupełnieniem tych zbiorów o historycznym charakterze są grom adzo­ ne obecnie dzieła n a interesujący nas tem at.