Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw domowych a ich sytuacja ekonomiczna w latach 1998-2006

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 817. 2010. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Paweł Ulman Katedra Statystyki. Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw domowych a ich sytuacja ekonomiczna w latach 1998–2006 1. Wstęp W ostatnich kilkunastu latach transformacji gospodarczej zmieniał się zarówno poziom, jak i struktura aktywności ekonomicznej ludności w Polsce. Po upadku socjalistycznego modelu gospodarki w sferze życia społeczno-gospodarczego pojawiło się bezrobocie, które szybko rosło. Poziom bezrobocia w Polsce od 1990 r. (mierzony stopą bezrobocia) początkowo wzrastał (do 1994 r.), po czym nastąpił jego spadek, który utrzymywał się aż do 1998 r. Po tym okresie znowu obserwowano systematyczny i znaczny wzrost liczby bezrobotnych wśród osób aktywnych zawodowo. W latach 2002–2004 sytuacja się ustabilizowała, po czym nastąpił ciągły i dynamiczny spadek stopy bezrobocia w Polsce. Większą systematyczność zmian wykazał współczynnik aktywności zawodowej, który w latach 1992–2006 nieprzerwanie spadał (nie brano pod uwagę wahań sezonowych danych kwartalnych) z poziomu około 62% do 53,5% w II kwartale 2007 r., z oznakami zmniejszania się jednak tej tendencji pod koniec badanego okresu (por. [1, s. 44–45]). Istotne jest, w jaki sposób i w jakim zakresie aktywność ekonomiczna członków gospodarstw domowych (bądź jej brak) wpływa na kształtowanie się ich sytuacji ekonomicznej. Celem niniejszej pracy jest weryfikacja hipotezy dotyczącej tej zależności oraz tego, że zmiany pozycji ekonomicznej poszczególnych grup gospodarstw nie są jednorodne w czasie ze względu na sytuację ich członków na rynku pracy..

(2) 6. Paweł Ulman. Aktywność ekonomiczna, lub inaczej: zawodowa, członków gospodarstw domowych została rozpatrzona z uwzględnieniem definicji przyjętych w metodologii badań przeprowadzanych przez GUS, w którym stosuje się metody wypracowane i zalecane przez Eurostat. Podstawowym badaniem w tym zakresie, przeprowadzanym przez GUS w sposób ciągły od 1999 r., jest badanie aktywności ekonomicznej ludności (BAEL). Zagadnienia dotyczące aktywności ekonomicznej członków gospodarstw domowych są także częścią badania budżetów gospodarstw domowych. Uwzględnienie w jednym badaniu zarówno kwestii związanych z budżetami gospodarstw, jak i z aktywnością ich członków umożliwia przeprowadzenie analizy jej wpływu na kształtowanie się sytuacji ekonomicznej w gospodarstwach1. W pracy przedstawiono podstawowe definicje stosowane w badaniach aktywności ekonomicznej, zaprezentowano także wykorzystywane mierniki aktywności ekonomicznej. Przeanalizowano aktywność ekonomiczną członków gospodarstw domowych w latach 1998–20062 i jej związek z sytuacją ekonomiczną gospodarstw domowych (na przykładzie wybranych grup gospodarstw). 2. Podstawowe definicje i mierniki stosowane w analizie aktywności ekonomicznej W analizach aktywności ekonomicznej przeprowadzanych metodami stosowanymi w BAEL definiuje się wiele kategorii. Podstawowe z nich to: ludność aktywna zawodowo, pracujący, bezrobotni, ludność bierna zawodowo3. Definiuje się również inne kategorie ludności, np. absolwentów, uczniów, niepełnosprawnych, ludność wiejską i miejską. Aby zrealizować cel badania, należy zatem określić te podstawowe kategorie ludności. Ludność aktywna zawodowo (siła robocza) obejmuje wszystkie osoby uznane za pracujące lub bezrobotne. Za pracującą uznaje się taką osobę, która mając 15 lat lub więcej, w badanym tygodniu4: 1. Głównym celem badania budżetów gospodarstw domowych nie jest pozyskiwanie danych do analiz aktywności ekonomicznej ludności. Rodzaj i sposób pozyskiwania danych jest podporządkowany badaniu prawidłowości w kształtowaniu się dochodów i wydatków w gospodarstwach domowych. Nie ma jednak podstaw, aby twierdzić, że wyniki analizy aktywności ekonomicznej ludności opracowane na podstawie danych budżetowych istotnie różnią się od tych sformułowanych na podstawie BAEL, zwłaszcza w kontekście kształtowania się określonych tendencji (por. [8, s. 93–95, 212]) . 2. Wybór takiego okresu badania jest podyktowany dostępem do porównywalnych danych statystycznych, przede wszystkim danych dotyczących dochodów i wydatków. 3 4. Wszystkie definicje zostały podane za [1].. W BAEL wylosowane gospodarstwo i jego członkowie zostają poddani badaniu w okresie tygodnia, a w badaniu budżetów gospodarstw domowych przeprowadza się wywiad dotyczący.

(3) Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw…. 7. – wykonywała przez co najmniej godzinę pracę przynoszącą zarobek lub dochód, tzn. była zatrudniona jako pracownik najemny, pracowała we własnym (lub dzierżawionym) gospodarstwie rolnym lub prowadziła własną działalność gospodarczą poza rolnictwem, pomagała (bez wynagrodzenia) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub w rodzinnej działalności gospodarczej poza rolnictwem, – nie wykonywała pracy (np. z powodu choroby, urlopu, strajku itp.), ale miała pracę (od 1 kwietnia 2003 r. dotyczy to również pomagających członków rodzin)5. W klasyfikacji statusu zatrudnienia (zgodnie z międzynarodowymi standardami) wyróżnia się następujące kategorie: – pracodawca – osoba, która prowadzi własną działalność gospodarczą i zatrudnia co najmniej jednego pracownika najemnego, – pracujący na własny rachunek – osoba, która prowadzi własną działalność gospodarczą i nie zatrudnia pracowników (od 2004 r. także agenci wszystkich rodzajów agencji), – pracownik najemny – osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę w przedsiębiorstwie publicznym lub u pracodawcy prywatnego (także osoba wykonująca pracę nakładczą oraz uczeń, jeżeli otrzymują wynagrodzenie), – pomagający bezpłatnie członek rodziny – osoba, która bez umownego wynagrodzenia pomaga w prowadzeniu rodzinnej działalności gospodarczej. Do pracowników najemnych zaliczono również uczniów zawodu, z którymi zakład pracy podpisał umowę o naukę zawodu, jeżeli otrzymują oni wynagrodzenie. Bezrobotni6 to osoby w wieku 15–74 lat, które jednocześnie: – w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi, – aktywnie poszukiwały pracy, tzn. podjęły konkretne działania w ciągu czterech tygodni, aby znaleźć pracę, – były gotowe (zdolne) podjąć pracę w badanym tygodniu lub następnym7. Bezrobotnych można zaklasyfikować do jednej z czterech kategorii:. aktywności ekonomicznej członków gospodarstwa domowego w ciągu ostatnich siedmiu dni od dnia przeprowadzenia wywiadu. Badanie budżetu przeprowadza się w okresie miesiąca. 5. Liczba pracujących uzyskana w BAEL nie obejmuje niektórych kategorii osób, które w sprawozdawczości urzędowej są wliczane do grupy pracujących (np. pracujących za granicą na rzecz polskich pracodawców). 6. Zgodnie z zaleceniami Eurostatu grupa bezrobotnych została od I kwartału 2001 r. ograniczona do osób w wieku 15–74 lat (por. [1, s. 17]). 7. Do bezrobotnych zostały zaliczone także osoby, które nie poszukiwały pracy, ponieważ miały załatwioną i oczekiwały na jej rozpoczęcie przez okres nie dłuższy niż trzy miesiące oraz były gotowe ją podjąć (ostatni warunek dodano w 2004 r.)..

(4) 8. Paweł Ulman. – bezrobotnych, którzy odeszli z ostatniego miejsca pracy nie z własnej inicjatywy i natychmiast (w ciągu trzech miesięcy) rozpoczęli poszukiwanie pracy, – bezrobotnych, którzy zrezygnowali z pracy i natychmiast rozpoczęli poszukiwanie nowej, – bezrobotnych, którzy powracają do pracy po przerwie, w czasie której nie poszukiwali pracy przez minimum trzy miesiące, – bezrobotnych, którzy nigdy nie pracowali i poszukują pierwszej pracy. Ludność bierną zawodowo (tzn. pozostającą poza zasobem siły roboczej) stanowią osoby w wieku 15 lat i starsze, które nie zostały zaklasyfikowane jako pracujące ani bezrobotne. W BAEL dzieli się biernych zawodowo według przyczyn bierności. W ten sposób wyróżnia się grupę: zniechęconych, do której należą osoby nieszukające pracy z powodu przekonania, że jej nie znajdą, pobierających naukę, biernych ze względu na obowiązki rodzinne (opiekę nad domem), emerytów lub rencistów oraz osoby niepracujące z powodu choroby lub niepełnosprawności. W badaniach budżetów gospodarstw domowych obowiązuje analogiczna klasyfikacja, przy czym grupa zniechęconych jest zaliczana do kategorii innych powodów bierności zawodowej. Analiza sytuacji na rynku pracy jest najczęściej przeprowadzana za pomocą podstawowych mierników, takich jak: współczynnik aktywności zawodowej, wskaźnik zatrudnienia, wskaźnik bezrobocia, stopa bezrobocia, wskaźnik bierności zawodowej. Odnośnie do wskaźnika zatrudnienia odpowiedniejszym określeniem jest „wskaźnik pracujących”, ponieważ osoby pracujące to zarówno osoby zatrudnione przez pracodawców, jak i sami pracodawcy. W związku z tym w artykule pojęcia te stosuje się zamiennie. Jeżeli przez T oznaczy się liczbę osób w wieku 15 lat i starszych, a poszczególne stany ich aktywności ekonomicznej zostaną oznaczone jako: A – aktywni zawodowo, E – pracujący, U – bezrobotni, I – bierni zawodowo, wówczas: T = A + I oraz A = E + U 8. Korzystając z tych oznaczeń, można zapisać następujące wzory mierników aktywności ekonomicznej9: – współczynnik aktywności zawodowej CA =. E +U 100%, T. (1). E 100%, T. (2). – wskaźnik pracujących CE =. 8. W związku z rotacyjnym charakterem badania budżetów gospodarstw domowych liczebności poszczególnych grup osób odnoszą się do kolejnych miesięcy, a po zsumowaniu – do całego roku. 9. Mierniki aktywności ekonomicznej zostały podane zgodnie z [10, s. 21]..

(5) Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw…. 9. – wskaźnik bezrobocia U 100%, T. (3). U U 100% = 100%, E +U A. (4). CU = – stopa bezrobocia RU =. – wskaźnik bierności zawodowej CI =. I 100% = 100% – CA . T. (5). W podobny sposób można obliczać cząstkowe mierniki aktywności ekonomicznej wyróżnionych grup ludności lub gospodarstw. 3. Kształtowanie się aktywności ekonomicznej ludności w Polsce w latach 1998–2006 W celu wyznaczenia wartości mierników aktywności ekonomicznej (1–5) skorzystano z danych pozyskanych przez GUS w wyniku badania budżetów gospodarstw domowych w latach 1998–2006. Jest to badanie ciągłe, którego celem jest przede wszystkim wgląd w kształtowanie się dochodów i wydatków gospodarstw domowych. Jednym z dodatkowych elementów badania budżetów jest charakterystyka gospodarstw domowych i ich członków – zbiera się informacje o sytuacji poszczególnych członków gospodarstwa domowego na rynku pracy. Umożliwia to rozpatrzenie budżetu gospodarstwa ze względu na aktywność ekonomiczną jego członków. Zbiory danych zazwyczaj liczą około 32 000 obserwacji gospodarstw domowych, czyli około 100 000 osób. Jedynie w 2000 r. i 2005 r. liczba badanych gospodarstw przekroczyła 34 000, a w 2006 r. objęła największą dotychczas liczbę: 37 508. Zasadniczym celem badania budżetów nie jest pomiar aktywności ekonomicznej ludności, co może mieć wpływ na różnice w wynikach miar aktywności ekonomicznej wyznaczonych na podstawie danych budżetowych i danych z BAEL. Nie powinny one być znaczne, a co ważniejsze, tendencje zmian aktywności powinny być porównywalne. W 2004 r. nastąpiła zmiana systemu wag w badaniu budżetów domowych. W tamtym roku i następnych latach w konstrukcji systemu wag brano pod uwagę wyniki spisu powszechnego z 2002 r. Należy więc mieć świadomość niepełnej porównywalności wyników w czasie. Na rys. 1 przedstawiono kształtowanie się wskaźników dotyczących osób pracujących, bezrobocia i bierności zawodowej. Każda osoba w wieku 15 lat lub star-.

(6) 10. Paweł Ulman. sza należy do jednej z grup (pracujących, bezrobotnych lub biernych zawodowo), więc suma wartości wspomnianych wskaźników musi wynosić 100%. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10. wskaźnik pracujących. wskaźnik bezrobocia. III 2006. I 2006. III 2005. I 2005. III 2004. I 2004. III 2003. I 2003. III 2002. I 2002. III 2001. I 2001. III 2000. I 2000. III 1999. I 1999. III 1998. I 1998. 0. wskaźnik bierności. Rys. 1. Kształtowanie się wskaźników dotyczących osób pracujących, bezrobocia i bierności zawodowej w Polsce (w %) w latach 1998–2006 (dane kwartalne) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych z lat 1998–2006.. W całym badanym okresie współczynnik aktywności zawodowej przyjmuje wartości powyżej 50%. Ponad 40% badanej zbiorowości stanowią osoby bierne zawodowo. Na tle wybranych krajów europejskich Polska charakteryzuje się raczej niską aktywnością zawodową (por. [5, s. 137]). Mniejszy niż w Polsce udział aktywnych zawodowo w ogólnej liczbie ludności10 spośród analizowanych państw europejskich obserwuje się w Bułgarii, we Włoszech i na Malcie, a zdecydowanie najwyższa aktywność zawodowa jest w Portugalii. Na rys. 1 nie zaprezentowano w wystarczająco dokładny sposób kształtowania się wartości poszczególnych miar aktywności ekonomicznej w okresie od 1998 do. 10. W porównaniach międzynarodowych dotyczących aktywności ekonomicznej ludności często stosuje się współczynnik aktywności wyznaczany jako stosunek liczby aktywnych zawodowo do ogólnej liczby ludności. Taki sposób wyznaczania tego współczynnika nie pozwala na porównania z wynikami prezentowanymi na rys. 1..

(7) 11. Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw…. 2006 r. Z tego powodu na rys. 2 przedstawiono dynamikę współczynnika aktywności ekonomicznej w badanym okresie z wykorzystaniem danych kwartalnych. 58 57 56 55 54 53 52 51 III 2006. I 2006. III 2005. I 2005. III 2004. I 2004. III 2003. I 2003. III 2002. I 2002. III 2001. I 2001. III 2000. I 2000. III 1999. I 1999. III 1998. I 1998. 50. aktywność zawodowa. Rys. 2. Aktywność zawodowa w Polsce (w %) w latach 1998–2006 (dane kwartalne) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych z lat 1998–2006.. Aktywność ekonomiczna ludności Polski systematycznie spadała w okresie od 1998 do 2003 r. W 2004 r. tendencja ta się zmniejszyła i w 2006 r. wystąpił niewielki trend wzrostowy. Mógł on zostać wywołany dwoma czynnikami. Po pierwsze, poprawiająca się sytuacja gospodarcza w Polsce w tym okresie wpłynęła na wzrost liczby miejsc pracy, dzięki czemu łatwiej można było znaleźć zatrudnienie. Relatywna łatwość podjęcia pracy mogła zachęcać tych, którzy do tej pory byli bierni zawodowo i wynikało to ze zniechęcenia. Po drugie, na rynek pracy wkroczyły roczniki wyżu demograficznego z 1983 r. Osoby te, kończąc najczęściej edukację na poziomie szkoły średniej, albo poszukują pracy lub ją podejmują, albo kontynuują edukację i często zaczynają pracę już w czasie studiów. Ten drugi czynnik może w najbliższym czasie przyczynić się do podniesienia poziomu aktywności ekonomicznej w społeczeństwie polskim, chociaż od 1984 aż do 2003 r. obserwowano ciągły spadek liczby urodzeń. Z tego powodu w następnych latach coraz mniejsza liczba osób będzie wchodzić na rynek pracy i jednocześnie coraz więcej ludzi stanie się biernymi zawodowo z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego lub uzyskania świadczenia rentowego. Dalszy spadek poziomu aktywności ekonomicznej może więc zostać w pewnym stopniu ograniczony.

(8) 12. Paweł Ulman. przez takie działania jak zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, o co wnioskował Rzecznik Praw Obywatelskich w listopadzie 2007 r. Można zauważyć sezonowość aktywności ekonomicznej. Jest najniższa w I i IV kwartale roku. Spowodowane jest to przede wszystkim większymi możliwościami zatrudnienia do dorywczych prac w rolnictwie oraz budownictwie w II i III kwartale. Tendencje te ilustruje rys. 3, na którym przedstawiono dynamikę dwóch wskaźników: pracujących i bierności zawodowej. . .

(9)

(10)

(11) .

(12) .

(13)

(14)

(15) .

(16) .

(17)

(18)

(19) .

(20) .

(21)

(22)

(23) .

(24) .

(25)

(26)

(27) .

(28) .

(29)

(30)

(31) .

(32) .

(33)

(34)

(35) .

(36) .

(37)

(38)

(39) .

(40) .

(41)

(42)

(43) .

(44) . . . Rys. 3. Dynamika wskaźnika pracujących i wskaźnika bierności zawodowej w Polsce (w %) w latach 1998–2006 (dane kwartalne) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych z lat 1998–2006.. Systematyczny spadek udziału pracujących w liczbie ludności w wieku co najmniej 15 lat zmniejszył się w 2004 r., po którym nastąpił wyraźny wzrost wskaźnika pracujących. Oczywiście wskaźnik bierności zawodowej ukazywał odwrotne tendencje. Istotne jest to, że od 2004 r. do początku 2006 r. obserwowano większą liczbę osób biernych zawodowo niż pracujących. Jeśli do liczby biernych zawodowo doda się liczbę bezrobotnych, to okazuje się, że w Polsce większość osób nie wnosi wkładu w rozwój gospodarczy kraju..

(45) 13. Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw…. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 III 2006. I 2006. III 2005. I 2005. III 2004. I 2004. III 2003. I 2003. III 2002. I 2002. III 2001. I 2001. III 2000. I 2000. III 1999. I 1999. III 1998. I 1998. 0. Rys. 4. Stopa bezrobocia (w %) w Polsce w latach 1998–2006 (dane kwartalne) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych z lat 1998–2006.. Do 2003 r. stopa bezrobocia (poza wahaniami sezonowymi) nieprzerwanie rosła, po czym zaczęła spadać i tendencja ta utrzymywała się do IV kwartału 2006 r. (rys. 4). Z obserwacji sytuacji na rynku pracy w 2007 r. wynika, że można się spodziewać dalszego spadku stopy bezrobocia, mierzonej także na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych. Należy także zauważyć sezonowość kształtowania się stopy bezrobocia. 4. Aktywność ekonomiczna a budżet gospodarstwa domowego w latach 1998–2006 Dane z budżetów gospodarstw domowych pozwalają połączyć kwestie aktywności członków gospodarstw domowych z kształtowaniem się podstawowych kategorii budżetowych tych gospodarstw: dochodu rozporządzalnego na osobę, wydatków ogółem na osobę oraz wydatków ponoszonych na żywność i napoje bezalkoholowe w przeliczeniu na osobę. Wybór tych kategorii jest oczywiście nieprzypadkowy. Dochód na osobę w gospodarstwie domowym jest prawdopodobnie najprostszą miarą dobrobytu. Ten sposób wnioskowania o dobrobycie jest szczególnym przypadkiem zastosowania ogólnej miary dobrobytu [2, s. 115–142]:.

(46) 14. Paweł Ulman. w=. x , m. gdzie: x – dochód gospodarstwa domowego, m – liczba osób w gospodarstwie domowym, ε – elastyczność skali ekwiwalentności przyjmującej wartości 0–1. Przyjmując, że elastyczność wynosi jeden, uzyskuje się miarę dobrobytu, jaką jest dochód na osobę. Na podstawie intuicji oraz wielu badań można stwierdzić, że elastyczność skali ekwiwalentności powinna być mniejsza od jedności. Wynika to z prostej zależności: do utrzymania tego samego poziomu dobrobytu w gospodarstwie przy wzroście jego liczebności o jedną osobę potrzeba mniej dodatkowego dochodu, niż wynikałoby to z wartości dochodu na osobę, wyznaczonego przed zwiększeniem liczebności gospodarstwa. Innymi słowy, utrzymanie każdej dodatkowej osoby w gospodarstwie kosztuje coraz mniej. Zasadnicza trudność polega jednak na niearbitralnym określeniu wartości skali ekwiwalentności [4, s. 175–181]. Jeśli więc nie można jednoznacznie określić skali ekwiwalentności (przez określenie jej elastyczności), to w praktyce często stosuje się skalę zaproponowaną przez OECD lub jej zmodyfikowaną postać. W wypadku skali OECD przypisuje się wagę o wartości 1 pierwszej osobie dorosłej, 0,7 każdej następnej osobie dorosłej oraz wartość 0,5 każdemu dziecku w wieku poniżej 14 lat [7]. Modyfikacja polega na przypisaniu każdej dodatkowej osobie dorosłej wagi 0,5, a dzieciom – wagi 0,3. W analizach porównawczych gospodarstw tego samego typu pod względem składu demograficznego skala ekwiwalentności staje się zbędna, powinna jednak zostać zastosowana do porównań dobrobytu (zamożności lub sytuacji ekonomicznej) w gospodarstwach o różnym składzie demograficznym. W przedstawionych rozważaniach zastosowano skalę OECD. Drugą kategorią budżetową poddaną analizie w kontekście aktywności ekonomicznej gospodarstw domowych są wydatki ogółem na osobę. W literaturze nierzadko sugeruje się wzięcie pod uwagę raczej wydatków niż dochodów jako wskaźnika zamożności gospodarstwa, argumentując, że są one mniej podatne na różnego rodzaju fluktuacje oraz świadome zaniżanie ich poziomu [3, s. 251–252]. Znajomość poziomu wydatków na żywność pozwala wyznaczyć jeszcze jedną miarę zamożności gospodarstwa, opartą na koncepcji zaproponowanej przez E. Engla, zgodnie z którą wraz ze wzrostem zamożności gospodarstwa domowego spada udział wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem. W związku z tym udział ten można uznać za miernik sytuacji ekonomicznej (zamożności) gospodarstwa domowego. W tabeli 1 przedstawiono wyniki oszacowania przeciętnego dochodu na osobę, przeciętnych wydatków ogółem na osobę, przeciętnych wydatków na żywność.

(47) 15. Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw…. oraz udziału wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem w całej zbiorowości gospodarstw w poszczególnych latach. Tabela 1. Przeciętny dochód na osobę, wydatki ogółem na osobę, wydatki na żywność na osobę oraz udział wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem w cenach z 2006 r. w gospodarstwach domowych w latach 1998–2006 Rok. Przeciętny dochód rozporządzalny na osobę. Przeciętne wydatki ogółem na osobę. Przeciętne wydatki na żywność na osobę. Udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem (w %). 1998. 714,53. 687,34. 231,66. 33,71. 1999. 713,64. 674,59. 218,21. 32,36. 2000. 706,07. 675,32. 213,64. 31,64. 2001. 706,53. 668,42. 206,91. 30,96. 2002. 714,58. 672,39. 198,61. 29,54. 2003. 726,30 (760,36). 687,17 (722,89). 194,39 (200,97). 28,29 (27,8). 2004. 758,36. 716,38. 201,17. 28,08. 2005. 769,08. 697,2. 196,04. 28,12. 2006. 834,68. 744,81. 202,11. 27,14. Źródło: obliczenia własne.. Realny przyrost dochodów na osobę w stosunku do 1998 r. nastąpił po 2002 r. Szczególnie istotny poziom tego przyrostu odnotowano w 2006 r. Należy jednak pamiętać, że w 2004 r. nastąpiła zmiana sposobu ważenia obserwacji (wprowadzona przez GUS), co powoduje, że wyniki z tabeli 1 z okresu do 2003 r. nie są w pełni porównywalne z wynikami uzyskanymi dla lat po 2003 r. Zgodnie z informacją sygnalną GUS [9] w ujęciu realnym wskaźnik dynamiki dochodów wyniósł w 2004 r. w stosunku do 2003 r. 99,8%. Znając wartości realne przeciętnych dochodów na osobę, można policzyć porównywalną wartość przeciętną dochodu na osobę w 2003 r., która wynosi 760,36 (zostało to zapisane w tabeli 1 w nawiasie). Podobną procedurę można zastosować w wypadku wydatków, ale nie można jej użyć w bardziej szczegółowych analizach, takich jak zaprezentowane w dalszej części pracy. Spowodowane jest to brakiem dostępu do systemu wag, który pozwalałby na przeliczenie charakterystyk rozkładu dla poszczególnych podgrup badanej zbiorowości. W analizach budżetów gospodarstw domowych trzeba wziąć pod uwagę to, że zróżnicowanie poszczególnych kategorii budżetowych w tych dwóch latach może wynikać z innych przyczyn niż faktyczny wzrost lub spadek ich wartości. W kolejnych tabelach przedstawiono wyniki oszacowania wartości średnich dochodów rozporządzalnych na osobę, średnich wydatków na osobę i udziału wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem w dwóch wybranych grupach.

(48) 16. Paweł Ulman. gospodarstw: dwuosobowych osób dorosłych (w wieku 15 lat i starszych) oraz czteroosobowych (dwie osoby dorosłe i dwoje dzieci poniżej 15. roku życia). W ramach tych grup wyróżniono klasy gospodarstw ze względu na sytuację ich dorosłych członków na rynku pracy. Można określić sześć takich klas: – gospodarstwo z dwoma osobami biernymi zawodowo (0 P, 0 B, 2 BI), – gospodarstwo z jedną osobą pracującą i jedną bierną (1 P, 0 B, 1 BI), – gospodarstwo z dwoma osobami pracującymi (2 P, 0 B, 0 BI), – gospodarstwo z jedną osobą bezrobotną i jedną bierną (0 P, 1 B, 1 BI), – gospodarstwo z jedną osobą pracującą i jedną bezrobotną (1 P, 1 B, 0 BI), – gospodarstwo z dwoma osobami bezrobotnymi (0 P, 2 B, 0 BI). Takie rozwiązanie pozwala połączyć zróżnicowanie sytuacji członków gospodarstwa domowego na rynku pracy ze zróżnicowaniem sytuacji ekonomicznej (materialnej) gospodarstw domowych. Wymienione wartości przeciętne oraz udział wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem stanowią mierniki sytuacji ekonomicznej gospodarstw. W celu porównania gospodarstw dwuosobowych z czteroosobowymi zastosowano w wypadku tych drugich skalę ekwiwalentności, przeliczając liczebność tych gospodarstw na jednostki ekwiwalentne liczebności gospodarstw dwuosobowych. Wyniki oszacowań charakterystyk w opisanym przypadku zawarto w tabelach 6 i 8. W tabelach 2–4 powiązano sytuację członków gospodarstw dwuosobowych na rynku pracy z ich sytuacją ekonomiczną. Z danych wynika, że najlepiej jest w gospodarstwach, w których dwie osoby pracują. Ich dochody od trzech do prawie pięciu razy przewyższają dochody w najbiedniejszych gospodarstwach, czyli z dwoma osobami bezrobotnymi. Gospodarstwa osób biernych zawodowo zajmują trzecią pozycję w rankingu pod względem sytuacji dochodowej. Ogólnie na podstawie analizy średnich dochodów i średnich wydatków można stwierdzić, że podjęcie pracy przez przynajmniej jednego członka gospodarstwa w zasadniczy sposób poprawia sytuację ekonomiczną tego gospodarstwa, a pozostawanie na bezrobociu znacznie ją pogarsza. W analizie zmian udziału wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem w większości potwierdzono te wnioski. Jedynie w wypadku gospodarstw z dwiema osobami biernymi oraz z osobą pracującą i drugą bezrobotną kolejność w rankingu sytuacji ekonomicznej jest inna. Różnica ta może być spowodowana odmienną strukturą konsumpcji tych gospodarstw, co z kolei wynika z różnych potrzeb życiowych. Osoby bierne zawodowo to najczęściej emeryci bądź renciści (najczęściej osoby starsze), a w wypadku tej drugiej grupy gospodarstw sytuacja demograficzna nie jest jednoznaczna. Można przypuszczać, że członkowie tego typu gospodarstw są zasadniczo młodsi, a co za tym idzie, mają inne potrzeby i inne priorytety..

(49) 17. Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw…. Tabela 2. Dochód rozporządzalny na osobę w latach 1998–2006 ze względu na sytuację członków gospodarstwa na rynku pracy – gospodarstwa z dwiema osobami w wieku co najmniej 15 lat Rok. Sytuacja członków gospodarstwa na rynku pracy 0 P, 0 B, 2 BI 1 P, 0 B, 1 BI 2 P, 0 B, 0 BI 0 P, 1 B, 1 BI 1 P, 1 B, 0 BI 0 P, 2 B, 0 BI. 1998. 880,17. 1026,93. 1249,51. 513,26. 754,57. 439,71. 1999. 908,63. 1031,99. 1280,55. 516,93. 779,18. 534,35. 2000. 885,94. 1029,40. 1276,94. 503,95. 773,91. 403,16. 2001. 920,76. 1029,41. 1305,11. 512,64. 800,07. 344,05. 2002. 959,89. 1116,98. 1364,04. 529,91. 791,68. 377,71. 2003. 975,38. 1119,05. 1412,27. 526,55. 834,89. 490,35. 2004. 969,85. 1081,26. 1465,48. 524,69. 806,69. 316,30. 2005. 967,45. 1125,18. 1475,44. 537,65. 811,80. 394,42. 2006. 1018,95. 1185,33. 1522,09. 576,02. 833,68. 353,83. Źródło: obliczenia własne.. Tabela 3. Wydatki ogółem na osobę w latach 1998–2006 ze względu na sytuację członków gospodarstwa na rynku pracy – gospodarstwa z dwiema osobami w wieku co najmniej 15 lat Rok. Sytuacja członków gospodarstwa na rynku pracy 0 P, 0 B, 2 BI 1 P, 0 B, 1 BI 2 P, 0 B, 0 BI 0 P, 1 B, 1 BI 1 P, 1 B, 0 BI 0 P, 2 B, 0 BI. 1998. 884,52. 1017,49. 1160,08. 582,36. 794,06. 469,50. 1999. 882,30. 1013,58. 1164,70. 555,48. 757,18. 558,89. 2000. 881,06. 996,57. 1189,01. 550,49. 833,18. 479,46. 2001. 898,37. 1004,01. 1171,47. 552,79. 840,87. 449,44. 2002. 913,64. 1047,19. 1260,30. 581,20. 848,93. 467,52. 2003. 940,95. 1089,68. 1327,53. 550,79. 842,37. 588,23. 2004. 931,56. 1035,11. 1334,40. 550,94. 842,44. 406,32. 2005. 887,44. 1010,32. 1287,49. 556,42. 781,54. 456,57. 2006. 908,75. 1039,89. 1314,83. 595,82. 812,53. 418,70. Źródło: obliczenia własne..

(50) 18. Paweł Ulman. Tabela 4. Udział wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem (w %) w latach 1998–2006 ze względu na sytuację członków gospodarstwa na rynku pracy – gospodarstwa z dwiema osobami w wieku co najmniej 15 lat Rok. Sytuacja członków gospodarstwa na rynku pracy 0 P, 0 B, 2 BI 1 P, 0 B, 1 BI 2 P, 0 B, 0 BI 0 P, 1 B, 1 BI 1 P, 1 B, 0 BI 0 P, 2 B, 0 BI. 1998. 35,06. 30,74. 28,55. 39,25. 34,77. 40,76. 1999. 33,27. 29,92. 27,08. 40,29. 33,45. 38,49. 2000. 32,42. 29,57. 25,97. 39,76. 29,49. 37,44. 2001. 31,14. 28,47. 26,20. 37,75. 28,97. 39,91. 2002. 29,78. 26,66. 23,18. 34,73. 26,99. 36,51. 2003. 28,55. 24,97. 21,40. 35,96. 26,24. 32,39. 2004. 29,30. 26,47. 21,37. 34,88. 26,31. 39,19. 2005. 29,98. 26,46. 21,24. 34,19. 27,76. 35,73. 2006. 29,20. 26,45. 20,99. 32,72. 26,01. 40,23. Źródło: obliczenia własne..

(51) .

(52) . .

(53) ! !. ! !. ! !. Rys. 5. Średni dochód na osobę w gospodarstwie z dwiema osobami dorosłymi ze względu na sytuację członków gospodarstwa domowego na rynku pracy w latach 1998–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych z lat 1998–2006..

(54) 19. Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw…. W celu zobrazowania dynamiki sytuacji ekonomicznej w poszczególnych grupach gospodarstw w latach 1998–2006 na rys. 5 przedstawiono zmiany średniego dochodu na osobę. Gospodarstwa z przynajmniej jedną osobą bezrobotną zajmują trzy ostatnie miejsca w rankingu sytuacji ekonomicznej. Ponadto sytuacja ekonomiczna gospodarstw z dwiema osobami bezrobotnymi pogarsza się, podczas gdy w pozostałych przypadkach obserwuje się jej poprawę w kolejnych latach badanego okresu. W kolejnych latach następowało coraz większe bezwzględne zróżnicowanie dochodów w poszczególnych grupach gospodarstw. Najwięcej zyskały gospodarstwa z dwiema osobami pracującymi. W tabelach 5–9 zawarto oszacowania dotyczące sytuacji ekonomicznej gospodarstw czteroosobowych z dwiema osobami dorosłymi i dwojgiem dzieci. Wyniki analizy związku między aktywnością ekonomiczną członków wybranych gospodarstw czteroosobowych a ich sytuacją ekonomiczną są takie same jak w wypadku gospodarstw dwuosobowych. Wszystkie miary porządkują jednoznacznie grupy gospodarstw pod względem sytuacji ekonomicznej. Najlepiej jest w wypadku gospodarstw z dwiema osobami pracującymi. Następne miejsce w rankingu zajmują gospodarstwa: z jedną osobą pracującą i jedną bierną, z jedną pracującą i jedną bezrobotną, z dwiema osobami biernymi, z jedną osobą bezrobotną i jedną bierną. Najgorsza sytuacja jest w wypadku gospodarstw z dwiema osobami bezrobotnymi. Tabela 5. Dochód rozporządzalny na osobę w latach 1998–2006 ze względu na sytuację członków gospodarstwa na rynku pracy – gospodarstwa z dwiema osobami w wieku co najmniej 15 lat i dwojgiem dzieci Rok. Sytuacja członków gospodarstwa na rynku pracy 0 P, 0 B, 2 BI 1 P, 0 B, 1 BI 2 P, 0 B, 0 BI 0 P, 1 B, 1 BI 1 P, 1 B, 0 BI 0 P, 2 B, 0 BI. 1998. 396,96. 538,90. 690,19. 264,90. 418,40. 271,27. 1999. 340,68. 520,22. 710,24. 238,17. 457,48. 286,39. 2000. 366,62. 540,12. 726,01. 276,62. 439,13. 246,08. 2001. 360,94. 550,01. 727,28. 293,53. 443,33. 239,13. 2002. 400,13. 519,13. 740,74. 348,54. 460,20. 249,21. 2003. 402,12. 542,86. 769,58. 332,50. 461,48. 224,15. 2004. 365,99. 546,15. 777,11. 267,89. 441,11. 279,47. 2005. 425,44. 575,59. 800,92. 306,26. 480,49. 211,20. 2006. 447,84. 570,07. 846,82. 325,20. 504,00. 292,66. Źródło: obliczenia własne..

(55) 20. Paweł Ulman. Tabela 6. Dochód rozporządzalny na jednostkę ekwiwalentności w latach 1998–2006 ze względu na sytuację członków gospodarstwa na rynku pracy – gospodarstwa z dwiema osobami w wieku co najmniej 15 lat i dwojgiem dzieci Rok. Sytuacja członków gospodarstwa na rynku pracy 0 P, 0 B, 2 BI 1 P, 0 B, 1 BI 2 P, 0 B, 0 BI 0 P, 1 B, 1 BI 1 P, 1 B, 0 BI 0 P, 2 B, 0 BI. 1998. 499,95. 678,72. 869,26. 333,63. 526,95. 341,65. 1999. 429,07. 655,19. 894,51. 299,96. 576,17. 360,69. 2000. 461,74. 680,25. 914,37. 348,39. 553,06. 309,92. 2001. 454,58. 692,71. 915,97. 369,69. 558,35. 301,17. 2002. 503,94. 653,82. 932,92. 438,97. 579,60. 313,87. 2003. 506,45. 683,70. 969,24. 418,77. 581,21. 282,30. 2004. 460,94. 687,85. 978,73. 337,39. 555,55. 351,98. 2005. 535,82. 724,92. 1008,72. 385,72. 605,15. 265,99. 2006. 564,03. 717,97. 1066,52. 409,57. 634,76. 368,59. Źródło: obliczenia własne.. Tabela 7. Wydatki ogółem na osobę w latach 1998-2006 ze względu na sytuację członków gospodarstwa na rynku pracy – gospodarstwa z dwiema osobami w wieku co najmniej 15 lat i dwojgiem dzieci Rok. Sytuacja członków gospodarstwa na rynku pracy 0 P, 0 B, 2 BI 1 P, 0 B, 1 BI 2 P, 0 B, 0 BI 0 P, 1 B, 1 BI 1 P, 1 B, 0 BI 0 P, 2 B, 0 BI. 1998. 419,36. 545,55. 657,06. 303,26. 429,03. 279,24. 1999. 382,03. 549,65. 649,02. 312,10. 435,62. 328,87. 2000. 446,61. 544,79. 666,97. 314,33. 465,33. 284,36. 2001. 386,96. 555,28. 672,95. 313,55. 428,23. 306,94. 2002. 395,52. 503,83. 667,01. 377,26. 457,46. 279,67. 2003. 464,60. 522,19. 685,85. 341,80. 446,56. 317,22. 2004. 393,84. 535,61. 686,17. 286,30. 438,84. 298,08. 2005. 399,64. 538,54. 682,78. 349,00. 455,01. 287,45. 2006. 452,11. 551,07. 743,04. 361,63. 486,87. 393,89. Źródło: obliczenia własne..

(56) 21. Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw… Tabela 8. Wydatki ogółem na jednostkę ekwiwalentności w latach 1998–2006 ze względu na sytuację członków gospodarstwa na rynku pracy – gospodarstwa z dwiema osobami w wieku co najmniej 15 lat i dwojgiem dzieci Rok. Sytuacja członków gospodarstwa na rynku pracy 0 P, 0 B, 2 BI 1 P, 0 B, 1 BI 2 P, 0 B, 0 BI 0 P, 1 B, 1 BI 1 P, 1 B, 0 BI 0 P, 2 B, 0 BI. 1998. 528,16. 687,09. 827,53. 381,94. 540,34. 351,69. 1999. 481,15. 692,25. 817,41. 393,07. 548,64. 414,19. 2000. 562,48. 686,13. 840,01. 395,88. 586,06. 358,14. 2001. 487,36. 699,35. 847,54. 394,90. 539,33. 386,57. 2002. 498,14. 634,55. 840,06. 475,14. 576,15. 352,23. 2003. 585,14. 657,67. 863,79. 430,48. 562,42. 399,52. 2004. 496,02. 674,57. 864,19. 360,58. 552,70. 375,42. 2005. 503,32. 678,26. 859,92. 439,55. 573,06. 362,03. 2006. 569,41. 694,04. 935,82. 455,45. 613,19. 496,08. Źródło: obliczenia własne.. Tabela 9. Udział wydatków żywnościowych w wydatkach ogółem (w %) w latach 1998–2006 ze względu na sytuację członków gospodarstwa na rynku pracy – gospodarstwa z dwiema osobami w wieku co najmniej 15 lat i dwojgiem dzieci Rok. Sytuacja członków gospodarstwa na rynku pracy 0 P, 0 B, 2 BI 1 P, 0 B, 1 BI 2 P, 0 B, 0 BI 0 P, 1 B, 1 BI 1 P, 1 B, 0 BI 0 P, 2 B, 0 BI. 1998. 42,42. 33,85. 31,70. 49,07. 38,57. 54,28. 1999. 40,77. 32,28. 30,18. 43,41. 36,85. 46,01. 2000. 38,63. 32,15. 29,16. 46,03. 33,26. 42,94. 2001. 38,87. 30,63. 28,21. 45,46. 36,13. 43,77. 2002. 36,55. 31,69. 27,17. 35,94. 32,14. 41,94. 2003. 31,09. 30,18. 25,90. 36,96. 32,63. 40,96. 2004. 35,75. 29,40. 26,02. 42,14. 33,10. 41,35. 2005. 36,01. 28,36. 25,33. 34,81. 31,10. 47,77. 2006. 30,10. 27,91. 23,57. 34,44. 29,71. 37,48. Źródło: obliczenia własne.. Porównując gospodarstwa dwuosobowe z czteroosobowymi (na podstawie wyznaczonej jednostki ekwiwalentności), można jednoznacznie stwierdzić lepszą sytuację ekonomiczną gospodarstw osób bezdzietnych11 (rys. 6). W zdecydowanie 11. Uwzględnienie dochodu (wydatków) przypadającego na jednostkę ekwiwalentności powoduje zmniejszenie różnicy w ocenie sytuacji dochodowej gospodarstw dwu- i czteroosobowych,.

(57) 22. Paweł Ulman. ! .

(58) %"#"#$ . %"#"#$ . %"#"#$ . %"#"#$ . Rys. 6. Porównanie sytuacji ekonomicznej wybranych gospodarstw z dwiema i czterema osobami ze względu na sytuację członków gospodarstwa domowego na rynku pracy w latach 1998–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych z lat 1998–2006.. najkorzystniejszej sytuacji dochodowej są członkowie gospodarstw dwuosobowych z dwiema osobami pracującymi. Ich średnie dochody znacznie przewyższają ekwiwalentne dochody członków czteroosobowych gospodarstw porównywalnych ze względu na określoną sytuację na rynku pracy. Podjęcie decyzji o posiadaniu dzieci wiąże się w Polsce ze znacznym pogorszeniem pozycji dochodowej gospodarstwa. Rozwiązaniem problemu może być skuteczna polityka prorodzinna państwa, poprawiająca sytuację ekonomiczną rodzin wielodzietnych, np. przez wprowadzenie odpowiednich ulg podatkowych lub tzw. podatku rodzinnego. 5. Podsumowanie W latach 1998–2006 zmienił się zarówno poziom aktywności ekonomicznej mierzonej za pomocą podstawowych wskaźników, jak i sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych. W ostatnich dwóch latach badanego okresu bardzo niż ma to miejsce w wypadku wykorzystania dochodu (wydatków) na osobę. W szczególnym przypadku mogłoby się zdarzyć, że w określonych dwóch grupach gospodarstw dochód (wydatki) na osobę byłby na wyższym poziomie w pierwszej z grup, a dochody (wydatki) na jednostkę ekwiwalentności – w drugiej..

(59) Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw…. 23. korzystnie kształtowała się i sytuacja ekonomiczna, i sytuacja na rynku pracy członków gospodarstw domowych. Było to zapowiedzią trendów, które jeśli zostałyby utrzymane (a wiele wskazywało na taką możliwość), spowodowałyby osiągnięcie nienotowanego po 1989 r. poziomu wykorzystania zasobu osób aktywnych zawodowo (malejącą stopę bezrobocia) oraz radykalny wzrost poziomu dochodów w gospodarstwach domowych. Zaprezentowane wyniki nie odzwierciedlają pełnego zakresu przeprowadzonej analizy. Pokazano przede wszystkim te, które dotyczą porównania dochodów i wydatków ogółem w wybranych grupach gospodarstw i ze względu na sytuację ich członków na rynku pracy. Wybór badanych gospodarstw był nieprzypadkowy: stanowią one znaczną część wszystkich badanych gospodarstw wieloosobowych oraz umożliwiają przeprowadzenie odpowiednich analiz porównawczych. Podjęcie pracy przez członków gospodarstw domowych jest jednym z zasadniczych czynników, poza np. dynamicznym wzrostem płac, obserwowanym po wstąpieniu Polski do UE, powodujących poprawę sytuacji materialnej gospodarstw domowych, zarówno w ujęciu dynamicznym, jak i w porównaniu z innymi gospodarstwami. Trendy te nie powinny ulec zmianie w najbliższym czasie z uwagi na wysoki wzrost gospodarczy, związany z malejącym poziomem bezrobocia. Literatura [1] Aktywność ekonomiczna ludności Polski. II kwartał 2007, GUS, Warszawa 2007. [2] Buhmann B. i in., Equivalence Scales Well-being, Inequality and Poverty: Sensitivity Estimates across Ten Countries Using the Luxembourg Income Study (LIS) Database, „Review of Income and Wealth” 1988, vol. 34. [3] Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, red. S.M. Kot, A. Malawski, A. Węgrzecki, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2004. [4] Kot S.M., Ekonometryczne modele dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 2000. [5] Mały rocznik statystyczny 2007, GUS, Warszawa 2007. [6] Metodyka badania budżetów gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 1999. [7] The OECD List of Social Indicators. OECD Social Indicator Development Programme. Social indicators, OECD, Paris 1982. [8] Podolec B., Ulman P., Wałęga A., Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna gospodarstw domowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008. [9] Sytuacja gospodarstw domowych w 2004 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, informacja sygnalna, wyniki badań GUS, materiały na konferencję prasową, GUS – Departament Statystyki Społecznej, 25 maja 2005 r. [10] Zasady metodyczne statystyki rynku pracy i wynagrodzeń, GUS, Warszawa 2008..

(60) 24. Paweł Ulman. Economic Activity of Household Members and Their Economic Situation between 1998–2006 Economic activity among Poles has been declining since the beginning of the economic transformation. This can be attributed equally to structural changes in the economy and changes in the country’s demographics. It can therefore be asked how and to what extent economic activity, or the lack thereof, of household members affects the formation of their economic situation. This article seeks to verify the hypothesis that such economic activity has a fundamental influence on a household’s economic position and also that changes in that position in time are not the same for some economic groups in terms of the situation of members of those groups on the labour market. The economic, or professional, activity of household members is framed using definitions accepted in the research methodology carried out by GUS within the framework of its research on people’s economic activity project (BAEL, in Polish). It turns out that issues regarding the economic activity of household members are also part of a project called research of household budgets. Combining the issues of households’ budgets from the one project with the activity of household members from the other enabled our analysis of the influence of this activity on the shaping of household budgets to be carried out..

(61)