Efektywność ekonomiczna różnych wariantów zmian wspólnej polityki rolnej na podstawie symulacji w modelu GTAP

(1)

WIEŒ I ROLNICTWO, NR 3 (152) 2011

BAZYLI CZY¯EWSKI1

EFEKTYWNOŒÆ EKONOMICZNA RÓ¯NYCH

WARIANTÓW ZMIAN WSPÓLNEJ POLITYKI

ROLNEJ – NA PODSTAWIE SYMULACJI

W MODELU GTAP

Abstrakt. Wzrost realnej produktywnoœci w rolnictwie teoretycznie powinien skutkowaæ wy¿szymi dochodami i realizacj¹ renty ekonomicznej przez w³aœcicieli zasobów. Renty te z czasem zanikaj¹ w wyniku d¹¿enia do efektywnoœci alokacyjnej. Niemniej w przypadku rzadkich zasobów mog¹ byæ internalizowane przez ich w³aœciciela. Powy¿szy mechanizm nie sprawdza siê jednak w rolnictwie w Polsce, poniewa¿ sektor ten nie otrzymuje nale¿nej renty ekonomicznej z tytu³u wy¿szej produktywnoœci, a przejmuj¹ j¹ inne dzia³y. Jest to sku-tek zawodnoœci mechanizmu rynkowego, który w jakimœ stopniu z³agodzi³a akcesja do UE. Dlatego te¿, zdaniem autora, podzia³ rent jest obiektywnym kryterium oceny efektywnoœci ekonomicznej polityki subwencjonowania rolnictwa w Unii Europejskiej i powinien byæ bra-ny pod uwagê w projektowaniu wspólnej polityki rolnej po 2013 roku. Celem artyku³u jest porównanie struktury podzia³u rent ekonomicznych w piêciu ró¿nych wariantach zmian wspólnej polityki rolnej i wskazanie wariantu najbardziej efektywnego wed³ug powy¿sze-go kryterium. Do przeprowadzenia symulacji zastosowano model równowagi ogólnej i ba-zê danych GTAP (Global Trade Analysis Project) ze zmienion¹ przez autora wersj¹ domkniêcia. Postawiono hipotezê, ¿e obecny system p³atnoœci obszarowych nie jest opty-malny z punktu widzenia podzia³u rent i nie kompensuje d³ugookresowej rynkowej asyme-trii w tym zakresie.

S³owa kluczowe: rolnictwo, model GTAP, p³atnoœci obszarowe, wspólna polityka rolna (WPR), tabele przep³ywów miêdzyga³êziowych

1_{Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu (e-mail:} b.czy-zewski@ue.poznan.pl).

(2)

WPROWADZENIE

Tablice przep³ywów miêdzyga³êziowych (input-output) w ujêciu wartoœcio-wym pozwalaj¹ oceniæ strukturê przep³ywów w ramach gospodarki ¿ywno-œciowej oraz jej zmiany w czasie [Woœ 1979, s. 123; Woœ i Zegar 1983, s. 179]. Jeœli wartoœci nak³adów i efektów danego dzia³u zostan¹ urealnione za pomo-c¹ deflatorów, to mo¿liwa jest analiza zmian produktywnoœci realnej. Wy¿sza produktywnoœæ realna dzia³u, wynikaj¹ca z innowacji, powinna przynosiæ do-datkowe i proporcjonalne korzyœci w³aœcicielom zasobów produkcyjnych w tej ga³êzi – renty ekonomiczne, a ni¿sza produktywnoœæ – straty rezydualne. Jeœli tak siê nie dzieje, to powstaje asymetryczny podzia³ nadwy¿ki produktywno-œci miêdzy poszczególnymi dzia³ami gospodarki narodowej2_{i niektóre z nich} przechwytuj¹ renty ekonomiczne innych. Wspomniana asymetria podzia³u rent w sektorze rolnym jest jednak faktem, który potwierdzaj¹ inne badania autora. W tym opracowaniu przyjmuje siê, ¿e podzia³ rent jest obiektywnym kryterium oceny efektywnoœci ekonomicznej polityki subwencjonowania rol-nictwa w Unii Europejskiej i powinien byæ brany pod uwagê w projektowaniu wspólnej polityki rolnej w nowym okresie programowania po 2013 roku. Pa-rytet dochodów rolniczych nowych pañstw cz³onkowskich, polityka spójnoœci i zrównowa¿onego rozwoju regionów wci¹¿ nale¿¹ do podstawowych celów gospodarczych Unii Europejskiej, a jeœli tak, to nie uda siê ich osi¹gn¹æ w runkach asymetrycznego podzia³u korzyœci ze wzrostu gospodarczego. W wa-runkach rynkowych korzyœci te s¹ transferowane poprzez mechanizmy ceno-we na rzecz bardziej zintegrowanych kapita³owo dzia³ów gospodarki. Mo¿na siê spieraæ, czy jest to zawodnoœæ rynku, czy te¿ pañstwa, ale w ka¿dym przy-padku niezbêdna jest jej korekta poprzez efektywn¹, w sensie ekonomicznym, politykê roln¹.

Celem niniejszego opracowania jest porównanie struktury podzia³u rent eko-nomicznych w piêciu ró¿nych wariantach ewolucji wspólnej polityki rolnej i wskazanie wariantu najbardziej efektywnego wed³ug powy¿szego kryterium ekonomicznego. Z dotychczasowych badañ wynika, ¿e tzw. drena¿ nadwy¿ki z rolnictwa spowodowany zawodnoœciami rynku jest najsilniejszy w okresach dekoniunktury. Chodzi wiêc o odpowiedŸ na pytanie, który wariant zmian WPR by³by najbardziej odporny na za³amania koniunktury gospodarczej. Przeprowa-dzono piêæ wariantów symulacji i analizy podzia³u rent, przyjmuj¹c 2004 rok za rok odniesienia3_:

1. Podzia³ rent ekonomicznych w obecnym systemie wsparcia w fazie o¿y-wienia gospodarczego – podzia³ ten jest znany i by³ ju¿ analizowany na

podsta-10

2_{Symetria oznacza³aby w tym przypadku podzia³ efektów rozwoju gospodarczego miêdzy} pod-mioty gospodarki narodowej, adekwatny do ich wk³adu we wzrost produktywnoœci w ujêciu real-nym, przy czym ta adekwatnoœæ powinna byæ osi¹gniêta w d³ugim okresie, w praktyce, zdaniem autora, w ramach jednego cyklu koniunkturalnego.

3_{Nie okreœla siê przy tym roku docelowego, poniewa¿ symulacja polega na przedstawieniu} koñ-cowego efektu dostosowañ popytu, poda¿y i cen oraz mechanizmów mno¿nikowych. Trudno prze-widzieæ, jak d³ugo te dostosowania bêd¹ trwa³y.

(3)

wie rzeczywistych danych z lat 2000–2005 [Czy¿ewski i Mrówczyñska-Kami-ñska 2011, s. 224 i nast.]. Stanowi zatem wariant bazowy.

2. Zmniejszenie p³atnoœci obszarowych w ca³ej UE o 60%, co w praktyce ozna-cza³oby likwidacjê tzw. p³atnoœci uzupe³niaj¹cych, których udzia³ w 2004 roku waha³ siê w³aœnie granicach 60% [UE Financial Report... 2005]. Taki wariant jest zdecydowanie bardziej realny ni¿ na przyk³ad ca³kowite zniesienie p³atnoœci ob-szarowych, a propozycje tego typu jak w wariancie 1. pada³y ju¿ na forum KE [Czy¿ewski i Stêpieñ 2008, s. 440 i nast.].

3. Zmniejszenie p³atnoœci obszarowych tylko w Polsce o 60% i przeniesienie oszczêdzonej w ten sposób kwoty do tzw. II filaru, ze szczególnym uwzglêdnie-niem dofinansowania intensyfikacji produkcji i modernizacji rolnictwa (w wa-runkach rynkowych z 2004 roku, a wiêc okresu o¿ywienia gospodarczego).

4. Zmniejszenie p³atnoœci obszarowych tylko w Polsce o 60% i przeniesienie oszczêdzonej w ten sposób kwoty do tzw. II filaru w warunkach negatywnego szoku poda¿owego o zasiêgu œwiatowym.

5. Utrzymanie obowi¹zuj¹cego systemu WPR w warunkach negatywnego szoku poda¿owego o zasiêgu œwiatowym.

Do przeprowadzenia symulacji wykorzystano bazê danych i model równowa-gi ogólnej GTAP po wprowadzeniu przez autora pewnych modyfikacji zbiorów zmiennych egzo- i endogenicznych. Za pomoc¹ tego modelu wygenerowano do-celowe tablice input-output, na podstawie których przeprowadzono tzw. rachu-nek nadwy¿ki produktywnoœci ca³kowitej4_{. Postawiono hipotezê, ¿e obecny} sys-tem p³atnoœci obszarowych nie jest optymalny z punktu widzenia podzia³u rent i nie kompensuje rynkowej asymetrii w tym zakresie.

DEFINICJA RENTY EKONOMICZNEJ W RACHUNKU NADWY¯KI

PRODUKTYWNOŒCI CA£KOWITEJ5

Nadwy¿ka ekonomiczna klasyfikowana jest z punktu widzenia podmiotu, który j¹ otrzymuje. St¹d jednostkowa nadwy¿ka konsumenta stanowi dodatni¹ ró¿nicê miêdzy cen¹, któr¹ nabywca gotów by³ zap³aciæ za produkt, a ni¿sz¹ ce-n¹, po której transakcja kupna zosta³a w rzeczywistoœci zrealizowana. Natomiast jednostkowa nadwy¿ka producenta jest dodatni¹ ró¿nic¹ miêdzy cen¹, za któr¹ dostawca w rzeczywistoœci sprzeda³ produkt koñcowy, a ni¿sz¹ cen¹, za któr¹ gotów by³ to zrobiæ. Nadwy¿ka ekonomiczna dotyczy zatem zagregowanego na okreœlonym poziomie popytu lub poda¿y. Jeœli wystêpuje nadwy¿ka producenta, to dzieli siê ona na renty ekonomiczne ró¿nych czynników zaanga¿owanych w proces produkcji. Renty te definiowane s¹ jako dodatkowe wyp³aty ponad do-chód transferowy konieczny do sk³onienia czynników wytwórczych do œwiad-czenia us³ug w danym zastosowaniu [Begg i in. 1993, s. 316, Czy¿ewski 2010a, s. 316]. Renty s¹ przejawem krótkookresowych zawodnoœci rynku, w szczegól-4_{Szerzej na ten temat w Analizie sytuacji... [1984, s. 122–125] oraz Woœ [2004, s. 138–140].} 5_{W tym punkcie wykorzystano fragment opracowania Czy¿ewskiego [2010a, s. 2–5].}

(4)

noœci nominalnych sztywnoœci cen, które nie odzwierciedlaj¹ realnych zmian produktywnoœci czynników wytwórczych. W zwi¹zku z tym przyjmuje siê, ¿e zmiana wartoœci alokowanych rent odpowiednio dla nabywcy produktu i oraz dostawcy nak³adu w danej transakcji wynosi:

∆A_N=

[

Qi1 Pi1_{– Q} i1 Pi0

]

(–1) (1a), p_GDP ∆A_D= Fj1 Rj1_{– F} j1 Rj0 (1b) p GDP

a dla ca³ego sektora:

gdzie:

∆A_n, ∆A_d, ∆A_s– kolejno: zmiana rent odbiorcy efektów, dostawcy nak³adów, ca³ego sektora w okresie t₁,

Q_i₁– iloœæ produktu i w okresie t₁, F_j₁– iloœæ nak³adu i w okresie t₁,

P_i₁, P_i₀– ceny produktu i kolejno okresie t₁i t₀, R_j₁, R_j₀– ceny nak³adu j kolejno okresie t₁i t₀, p_GDP– indeks ogólnego poziomu cen (deflator PKB).

Interpretacja ekonomiczna równania (1a) wskazuje, ¿e nabywca (np. produk-tów finalnych) realizuje dodatkow¹ rentê, jeœli wartoœæ zakupów danej iloœci produktów w cenach bie¿¹cych dla okresu t₁,urealnionych deflatorem PKB do t0, jest mniejsza ni¿ wartoœæ tego samego wolumenu w cenach bie¿¹cych z t0. Z kolei dostawca (np. materia³ów) otrzymuje dodatkow¹ rentê, jeœli wartoœæ sprzeda¿y danej iloœci nak³adów w cenach bie¿¹cych dla okresu t₁,urealnionych deflatorem PKB do t₀, jest wiêksza ni¿ wartoœæ tego samego wolumenu w ce-nach bie¿¹cych z t₀. Wynika z tego, ¿e dany dzia³ realizuje dodatkow¹ rentê, je-œli suma rent nabywców jego efektów (∆A_N) bêdzie ujemna lub/i suma rent do-stawców (∆A_D) bêdzie ujemna. Wyra¿a to równanie (2).

Powy¿sza definicja odzwierciedla nominalne zmiany cen sektorowych oraz ogólnego poziomu cen i wywodzi siê z tzw. rachunku nadwy¿ki produktywno-œci ca³kowitej (global productivity surplus accounts)6_{. Przyjmuje siê tu} za³o¿e-nie, ¿e u¿ytecznoœæ produktu i oraz u¿ytecznoœæ pieni¹dza, a tak¿e ³¹czna „za-soboch³onnoœæ” produktu i oraz ³¹czna cena zasobów s¹ sta³e. Zdaniem autora, niemobilnoœæ czynników (np. ziemi i pracy w³asnej w rolnictwie indywidual-nym), a tak¿e przymus konsumpcji okreœlonych dóbr (np. ¿ywnoœci) uzasadnia-j¹ takie podejœcie7_.

12

6 _{Szerzej na ten temat w Raportach CERC [1973, s. 17, 43 i nast., 1986, s. 149–150, 1995,} s. 15–17] i u Gburczyk [1990, s. 19–37].

(5)

ZASTOSOWANIE MODELU GTAP W ANALIZIE PRZEP£YWÓW RENT EKONOMICZNYCH

Model GTAP zalicza siê do policzalnych modeli równowagi ogólnej (tzw. Computable General Equilibrium models – CGE). Jest to model typu CGE, opieraj¹cy siê na teorii równowagi ogólnej Walrasa i Walrasowskim modelu równowagi konkurencyjnej. W zwi¹zku z tym wszystkie podmioty s¹ cenobior-cami i obowi¹zuje pe³na informacja. Osi¹gana jest równowaga globalna, która, zdaniem autora, nie wyklucza cz¹stkowej nierównowagi na poziomie sektoro-wym, poniewa¿, podobnie jak rachunek produktywnoœci ca³kowitej, model GTAP zak³ada, ¿e wszystkie czynniki produkcji i materia³y dzia³ otrzymuje z ze-wn¹trz8_{. Pomija siê w ten sposób fakt, ¿e pewne niemobilne czynniki, takie jak} ziemia i praca w rolnictwie indywidualnym, mog¹ byæ nierozerwalnie zwi¹zane z produkcj¹ danego dobra (poprzez prawa w³asnoœci), a nie dostarczane na zasa-dach rynkowych. Tak wiêc model w ka¿dej symulacji doprowadza do równowa-gi cz¹stkowej na poziomie dzia³u (nie pojedynczej transakcji), ale jest to równo-waga pozorna, poniewa¿ nie uwzglêdnia kosztu w³asnych zasobów w rolnictwie (pracy w³asnej i ziemi). Przyk³adowo spadek wynagrodzenia czynnika pracy, ja-ko elementu wartoœci dodanej w rolnictwie, w rzeczywistoœci nie jest przes³an-k¹ wyst¹pienia renty ekonomicznej lub spadku cen produktów rolnych. Op³ata pracy w rolnictwie indywidualnym, gdzie dominuje praca w³asna, jest docho-dem, a nie kosztem i jej spadek pogarsza, a nie poprawia rachunek ekonomicz-ny producentów rolekonomicz-nych.

Model wykorzystuje schemat okrê¿nego obiegu dochodów zaprezentowany na rysunku 1, który w du¿ej mierze pokrywa siê z tablicami przep³ywów miê-dzyga³êziowych, publikowanymi przez GUS. Obieg dochodów na rysunku 1 najlepiej obrazuje nastêpuj¹cy przyk³ad: tzw. regionalne gospodarstwo we (RGD) obejmuje 2 sektory instytucjonalne – „prywatne gospodarstwa domo-we” i „instytucje rz¹dodomo-we”, oraz skupia wszystkie czynniki produkcji (pracê, ka-pita³ i ziemiê) – rysunek 1. RGD p³aci wiêc „producentom” za „spo¿ycie indy-widualne” dóbr krajowych w cenach nabywcy (z watem i subsydiami) oraz ana-logicznie za „spo¿ycie instytucjonalne”. W zamian otrzymuje produkty, które rozdziela miêdzy „prywatne gospodarstwa domowe” i „rz¹d”. Producenci nato-miast zwracaj¹ do RGD podatki netto i wyp³acaj¹ wynagrodzenia netto czynni-kom produkcji zlokalizowanym w RGD.

Dla opisania agregatu produkcji w modelu GTAP zastosowano funkcje typu Leontiefa i CES, a dla agregatu konsumpcji – funkcje Cobba-Douglasa, CDE (Constant Difference of Elasticity) i CES. Szczegó³y dotycz¹ce za³o¿eñ beha-7_{Jeœliby nawet zrezygnowaæ z traktowania korzyœci/straty z danej transakcji jako renty i} „wy³¹-czyæ” powy¿sze za³o¿enia o sta³ej zasoboch³onnoœci, u¿ytecznoœci i wynagrodzeniu czynników wytwórczych, to suma tak oszacowanych korzyœci netto sektora rolnego (DAs) nadal ma charak-ter renty ekonomicznej, dlatego, ¿e m.in. praca w³asna i renta gruntowa wyceniana jest jako wiel-koœci rezydualne, a nie przez mechanizm rynkowy.

8_{O czym œwiadczy na przyk³ad równanie oczyszczania siê rynków czynników, które szacuje} za-gregowan¹ iloœæ czynnika przy jego cenie wspólnej dla wszystkich dóbr (por. tabela 2).

(6)

wioralnych, konstrukcji poszczególnych równañ, linearyzacji oraz innych da-nych techniczda-nych modelu rozpatrywano w wielu opracowaniach [Hertel i Tsi-gas 1997, s. 13, 124 i nast.]. W analizie rent producenta warto zwróciæ uwagê na nastêpuj¹ce za³o¿enia (tabela 1):

– produkcja odbywa siê zgodnie z funkcj¹ produkcji o sta³ych przychodach skali, – producenci s¹ cenobiorcami na rynkach produktów i czynników produkcji, – produkcja ma charakter wielostopniowy,

– tzw. wielokrotne zagnie¿d¿enie (multiply nested) pozwala na uwzglêdnienie ró¿nej substytucyjnoœci czynników produkcji na poszczególnych jej etapach. TABELA 1. Równowaga w modelu GTAP (na przyk³adzie uproszczonego modelu „2 x 2 x 1” – 2 dobra,

2 czynniki produkcji, 1 konsument)

TABLE 1. An equilibrium in the GTAP model (the case of a simplified model of „2 x 2 x 1” – two goods, two factors, one consumer)

Równowaga konsumenta Równania zerowych zysków

dla Y = 1

Warunki równowa¿enia siê rynków czynników (dla czynnika i = K, L) Warunki równowa¿enia siê rynków produktów

Objaœnienia: A – parametr skalowania w funkcji u¿ytecznoœci Cobba-Douglasa; α_x, α_y– parametry udzia³u w funkcji u¿ytecznoœci Cobba-Douglasa; β_ijdla i = K, L, J = X, Y – parametry udzia³u w funkcji produkcji Cobba-Douglasa; β_jdla j = X, Y – parametr skalowania w funkcji produkcji Cobba-Douglasa; P_x, P_y, P_L, P_K

– ceny dóbr konsumpcyjnych X i Y oraz czynników produkcji K (kapita³u) i L (pracy); INC – dochód konsu-menta; XS – produkcja dobra X; YS – produkcja dobra Y; MC – koszt marginalny; PW – indeks cen konsump-cyjnych; W – agregat konsumpcji.

ród³o: Na podstawie Hagemejer [2010, s. 27–29].

Model wraz z baz¹ GTAP (o której mowa dalej) powsta³ na pocz¹tku lat dzie-wiêædziesi¹tych XX wieku i wci¹¿ jest uaktualniany. Doczeka³ siê w tym czasie licznych zastosowañ empirycznych w zakresie projekcji polityki gospodarczej na ró¿nych jej obszarach. Zalicza siê go do najbardziej uniwersalnych modeli te-go typu na œwiecie, a g³ówn¹ jete-go zalet¹ jest zintegrowana z nim baza danych. Baza danych GTAP w najnowszej wersji zawiera dane za 2004 rok (w mln USD), obejmuj¹ce 57 sektorów, 113 regionów, dezagregacjê na 5 czynników produkcji9 i bardzo szczegó³owe dane na temat interwencjonizmu rolnego aktualizowane na bie¿¹co wed³ug danych OECD. Ten ostatni punkt by³ g³ówn¹ przes³ank¹ wyboru modelu GTAP jako narzêdzia symulacji, poniewa¿ umo¿liwia on wyodrêbnienie ró¿nych rodzajów wsparcia: p³atnoœci obszarowych, subwencji do zu¿ycia poœred-niego, subwencji do produkcji na etapie poœrednim i finalnym, dop³at do dochodu, dop³at do eksportu i ce³. Poza tym baza danych GTAP pozwala na wygenerowanie porównywalnych miêdzy sob¹ tabeli „input-output” dla 113 regionów (krajów),

14

(7)

a tym samym analizê alokacji rent w skali ca³ej UE lub nawet œwiata. Podzia³ sekto-rowy w modelu jest zgodny z klasyfikacja CPC (Central Product Classification) dla produktów rolnych i ¿ywnoœci, zharmonizowan¹ z PKWiU (wed³ug której publiko-wane s¹ tablice przep³ywów GUS) oraz z klasyfikacj¹ ISIC (International Standard Industry Classification) dla pozosta³ych dóbr i us³ug. Mo¿liwe jest zastosowanie al-gorytmów przejœcia z klasyfikacji GTAP na klasyfikacjê dzia³alnoœci Unii Europej-skiej (NACE) lub PKD (Polsk¹ Klasyfikacjê Dzia³alnoœci).

Oczywiœcie model ma wiele s³aboœci, które wynikaj¹ z jego neoklasycznych za³o¿eñ, na przyk³ad za³o¿enie o pe³nej informacji, o zerowych zyskach, sta³ych przychodach skali, homogenicznoœci preferencji czy te¿ sta³y, szacunkowy Objaœnienia: RGD – regionalne gospodarstwo domowe, odpowiednik pañstwa narodowego; N – cena nabyw-cy, obejmuje podatki poœrednie, subsydia, c³a (w przypadku importu), mar¿e nie wystêpuj¹ w modelu; B – ce-ny bazowe, tzn. netto, bez podatków, subsydiów i ce³. Ogólna zasada jest taka, ¿e podmioty w obiegu p³ac¹ w cenach nabywcy, a dostawca (produktów lub czynników) „zwraca” zawarte w otrzymanej cenie podatki i/lub c³a netto do RGD.

* Przyk³adowo producenci przekazuj¹ pañstwu ³¹cznie: podatki poœrednie od produkcji finalnej (które otrzy-mali w cenach spo¿ycia), podatki od produkcji poœredniej (które otrzyotrzy-mali w cenach popytu poœredniego), po-datki od produkcji i dochodów czynników wytwórczych, poniewa¿ za czynniki p³ac¹ kwoty brutto, a wszyst-ko to jest pomniejszone o subsydia do produkcji, zu¿ycia poœredniego i do czynników produkcji.

RYSUNEK 1. Obieg okrê¿ny dochodów w modelu GTAP FIGURE 1. A circular flow of income in the GTAP model ród³o: Na podstawie Hertel i Tsigas [1997, s. 17].

(8)

udzia³ poszczególnych czynników wytwórczych w wartoœci dodanej rolnictwa [Hertel i in. 2008, s. 1–12]. S³aboœci te nie pozwalaj¹ na miarodajn¹ predykcjê okreœlonych wartoœci bezwzglêdnych, ale umo¿liwiaj¹ ocenê kierunków oddzia-³ywania okreœlonych zmian systemowych. Oprócz tego model nie ma alternaty-wy, maj¹c na uwadze poziom szczegó³owoœci zintegrowanych danych na temat interwencjonizmu agrarnego oraz mo¿liwoœæ porównañ miêdzynarodowych10_.

S¹ natomiast mo¿liwe pewne modyfikacje zbiorów zmiennych egzogenicz-nych i endogeniczegzogenicz-nych modelu, które urealniaj¹ jego dzia³anie w warunkach da-nego sektora gospodarki. Autor wprowadzi³ dwie modyfikacje w tzw. domkniê-ciu modelu GTAP. Po pierwsze zamieniono egzogeniczn¹ iloœæ zasobu ziemi rol-niczej w UE z jej endogeniczn¹ cen¹. Jest to o tyle uzasadnione, ¿e w modelu GTAP czynnik ziemi przypisany jest tylko do produktów rolnictwa (wed³ug PKWiU), pomijaj¹c jej inne zastosowania, na przyk³ad turystyczne, œrodowisko-we, produkcje alternatywnych Ÿróde³ energii, nie wspominaj¹c o mo¿liwoœci przekwalifikowania na cele budowlane i przemys³owe. Za³o¿enie o sta³oœci za-sobu ziemi wykorzystywanej w produkcji rolniczej jest wiêc nierealne, ponie-wa¿ obecnie w UE widaæ znaczne przep³ywy do nowych zastosowañ, ale te¿ mo¿liwe jest ponowne w³¹czanie ziemi do produkcji rolnej (np. jeœli chodzi o nieu¿ytki). Poda¿ ziemi rolniczej powinna wiêc byæ zmienna (co najmniej w ramach UE). Natomiast jej cena, urealniona indeksem inflacji, mo¿e z za³o¿e-nia byæ sta³a, ale w tym sensie, ¿e nie reaguje na zmiany popytu i poda¿y na ryn-kach produktów rolnictwa. Potwierdza to d¹¿enie wielu krajów UE do ujednoli-cenia p³atnoœci obszarowych, jak te¿ podnoszone w literaturze tematu tezy o za-nikaniu rent ró¿niczkowych [Czy¿ewski 2010a, s. 237 i nast.]. W paradygmacie zrównowa¿onego rozwoju czynnik ziemi rolniczej posiada samoistn¹ u¿ytecz-noœæ, która przyczynia siê do wyrównywania rent gruntowych. Ró¿ne produkty wytwarzane z wykorzystaniem ziemi rolniczej s¹ wobec siebie komplementar-ne, daj¹c ogólny produkt, zwany dobrostanem ziemi. Jest to dobro publiczne i istnieje przymus jego konsumpcji dla ogó³u konsumentów. Prawo malej¹cej u¿ytecznoœci krañcowej tu siê nie sprawdza, bo jeœli maleje u¿ytecznoœæ krañco-wa jednego z elementów dobrostanu zasobów naturalnych, to automatycznie wzrasta u¿ytecznoœæ pozosta³ych dla ogó³u konsumentów, czyli u¿ytecznoœæ krañcowa dobrostanu ziemi rolniczej jest sta³a bez wzglêdu na zmiany popytu na poszczególne jego elementy.

Drug¹ zmian¹ by³o wprowadzenie do „domkniêcia” modelu warunków d³ugie-go okresu dostosowañ, co jest zd³ugie-godne z celami opracowania. Polega³o ono na przy-jêciu za³o¿enia, ¿e zasób kapita³u, w standardowym modelu sta³y, zmienia siê zgod-nie ze stop¹ wzrostu inwestycji (precyzyjzgod-niej – produkcji dóbr inwestycyjnych).

Maj¹c na uwadze powy¿sze za³o¿enia, wygenerowano za pomoc¹ modelu GTAP tabele input-output dla wariantów symulacyjnych opisanych we Wprowadzeniu. Na podstawie tych tabeli oszacowano zmiany w podziale rent ekonomicznych dzia³u rolnictwa, stosuj¹c metodê rachunku nadwy¿ki

produk-16

10_{W zakresie ograniczonym do agregacji krajowej alternatywê stanowi model RegPOL} [Zawaliñ-ska 2009, s. 139 i nast. ].

(9)

tywnoœci ca³kowitej (global productivity surplus accounts), której adaptacja do modelu przep³ywów miêdzyga³êziowych zosta³a wczeœniej opisana [Czy¿ewski i Mrówczyñska-Kamiñska 2010, s. 52–56].

WYNIKI SYMULACJI PODZIA£U RENT EKONOMICZNYCH Wariant bazowy – obowi¹zuj¹cy system p³atnoœci bezpoœrednich w warunkach o¿ywienia gospodarczego

Obecny system p³atnoœci bezpoœrednich (p³atnoœci obszarowe) obowi¹zuje w Pol-sce bez zmian co do ogólnych za³o¿eñ od 2004 roku i jest wynikiem negocjacji w Kopenhadze11_{. Jak wykazano w opracowaniu Czy¿ewskiego i} Mrówczyñskiej--Kamiñskiej [2011, s. 226 i nast. ], subwencje dla rolnictwa w ramach WPR po 2004 roku nie zlikwidowa³y asymetrii w podziale rent ekonomicznych na niekorzyœæ sektora rolnego, utrzymuj¹cej siê w d³ugim okresie (od 1995 roku). Asymetriê tê mo¿na wyraziæ relacj¹ nadwy¿ki produktywnoœci12_{(dodatniej lub ujemnej) do} sal-da rent ekonomicznych rolnictwa. W okresie dekoniunktury, tj. w 2000 roku (wzglê-dem 1995), by³o to oko³o 20%, co znaczy, ¿e spadek realnej produktywnoœci tylko w takim stopniu uzasadnia³ straty rolnictwa. Innymi s³owy, produktywnoœæ rolnic-twa w ujêciu realnym spad³a, ale nie w takim stopniu, ¿eby uzasadniæ zaistnia³y spa-dek nadwy¿ki operacyjnej wzglêdem okresu bazowego (1995). W okresie o¿ywie-nia gospodarczego, tj. w 2005 roku (wzglêdem 2000), renty ekonomiczne rolnictwa netto stanowi³y oko³o 12% produkcji globalnej (okresu bazowego), ale wy¿ej wy-mieniony wskaŸnik wynosi³ 140%, co znaczy, ¿e wzrost realnej produktywnoœci „z nawi¹zk¹” wyjaœnia³ renty ekonomiczne rolnictwa. Poziom 100% by³by w tym przypadku stanem optymalnym, w którym alokacja rynkowa jest efek-tywna. Natomiast, jeœli w obu okresach – kryzysu i o¿ywienia, opisana relacja by³aby taka sama (np. w 2005 roku wzrost realnej produktywnoœci uzasadnia³by te¿ tylko 18% rent zrealizowanych w rolnictwie), to mo¿na by mówiæ o symetrycznym rozk³adzie zawodnoœci rynku w d³ugim okresie. Ma³o jednak, ¿e system subwencji z WPR po 2004 roku nie zrekompensowa³ strat z okresu dekoniunktury (1995–2000), to rolnictwo nawet nie zrealizowa³o ca³ej nale¿nej renty z tytu³u wzro-stu produktywnoœci realnej. Tak wiêc „drena¿ nadwy¿ki”, obiektywie rzec bior¹c, wystêpuje mimo wsparcia w ramach WPR. W ogólnym szacunku skalê tego drena-¿u mo¿na okreœliæ na œredniorocznie 7–8% [Czy¿ewski i Mrówczyñska-Kamiñska 2011, s. 229] realnej produkcji globalnej rolnictwa w pe³nym cyklu koniunktural-nym trwaj¹cym 10 lat.

Wariant ograniczenia p³atnoœci obszarowych w ca³ej UE

Dla przypomnienia wariant ten polega na zmniejszeniu p³atnoœci obszaro-wych w ca³ej UE o 60%, co w praktyce oznacza³oby likwidacjê tzw. p³atnoœci 11_{Szerzej na ten temat napisali Czy¿ewski i inni [2003, s. 4–32].}

12_{Nadwy¿ka produktywnoœci oznacza wzrost realnej produktywnoœci (relacji efektów do} nak³a-dów) przeliczony na jednostki pieniê¿ne. Przyk³adowo wystêpuje, gdy wartoœæ urealnionych efek-tów dzia³u roœnie w stosunku do roku poprzedniego, a wartoœæ urealnionych nak³adów spada.

(10)

uzupe³niaj¹cych, których udzia³, jak wspomniano, waha³ siê w 2004 roku w gra-nicach 60% [UE Financial Report... 2005].

Obni¿enie p³atnoœci obszarowych w tablicy nak³adów i wyników jest widocz-ne w pozycji „wynagrodzenie czynnika ziemi”, wyra¿owidocz-ne w cenach nabywcy (objaœnienia do rysunku 1), która po wprowadzonej zmianie roœnie. W tym miej-scu nale¿y wyjaœniæ pozorn¹ sprzecznoœæ w interpretacji tablicy nak³adów i wy-ników rolnictwa, która objawia siê tym, ¿e spadek subwencji oznacza automa-tyczny wzrost dochodów czynnika ziemi. Otó¿ faktycznie „rolnictwo” jest dzia-³em nara¿onym na swoist¹ schizofreniê interpretacyjn¹ w modelach klasycz-nych, poniewa¿ w rzeczywistoœci nie jest tak, jak to przedstawiono na rysunku 1, ¿e nabywa czynniki produkcji (w tym ziemiê) z zewn¹trz. Co prawda „regional-ne gospodarstwo domowe” (rysu„regional-nek 1) dostarcza pracê i kapita³, ale nie ziemiê. Ziemiê w ogromnej wiêkszoœci, tj. w takich proporcjach, w jakich jest ona w rê-kach gospodarstw indywidualnych, rolnictwo „dostarcza” sobie same. Jest to je-dyny dzia³, który posiada uprawnienia w³asnoœciowe do podstawowego czynni-ka wytwórczego wykorzystywanego w procesie produkcji. Notabene jest to jed-na z przes³anek za tym, ¿e nie jed-nale¿y traktowaæ ziemi jako kolejnej odmiany do-bra kapita³owego. Dlatego te¿ wynagrodzenie tego czynnika jest dla rolnictwa zarówno kosztem, jak i dochodem. (Podobnie jak op³ata pracy w³asnej).

Jak wiêc interpretowaæ spadek subwencji obszarowych na gruncie modelu in-put-output? Na wstêpie nale¿y zaznaczyæ, ¿e w tabeli per saldo nie wystêpuje ca³kowity dochód ziemi, ale jego czêœæ „wyp³acana” przez „rynek” w wyniku okreœlonej produktywnoœci czynnika. Druga czêœæ tego dochodu jest natomiast „wyp³acana” przez pañstwo w postaci subwencji. Rolnictwo otrzymuje wiêc kwotê zapisan¹ w tabeli przep³ywów miêdzyga³êziowych po stronie nak³adów (w pozycji „wynagrodzenie czynnika ziemi”) plus kwotê subwencji13_. Zmniej-szenie subwencji oznacza wiêc tylko zmianê proporcji czêœci rynkowej dochodu ziemi do tej wyp³acanej przez pañstwo, tzn. wiêksz¹ czêœæ wyp³aca „rynek”, bo roœnie produktywnoœæ czynnika, a mniejsz¹ – pañstwo. Teoretycznie wiêc ³¹cz-ne wynagrodzenie czynnika ziemi nie zmienia siê, natomiast wahaniom podle-gaj¹ koszty producentów rolnych i produktywnoœæ „rynkowa” ziemi. Czym za-tem jest ³¹czne wynagrodzenie ziemi? Teoretycznie powinno byæ to¿same z ren-t¹ zdyskontowan¹ w rynkowej cenie ziemi, której realna wysokoœæ (po uwzglêd-nieniu inflacji) zosta³a uznana w za³o¿eniach wykorzystywanej przez autora wersji modelu GTAP za constans. Ceny ziemi kszta³tuj¹ siê na poziomie wyzna-czanym przez oczekiwan¹ na rynku u¿ytecznoœci tego zasobu. Okreœlone za-wodnoœci rynku sprawiaj¹ jednak, ¿e rynkowe dochody w³aœcicieli ziemi, wyko-rzystuj¹cych j¹ do produkcji, s¹ ni¿sze, ni¿ wynika³oby to z cen ziemi. Dlatego celem WPR jest „uzupe³nienie” tych dochodów do rzeczywistej wartoœci u¿y-tecznoœci kreowanych przez ziemiê. Inn¹ kwesti¹ jest to, czy cel ten udaje siê osi¹gn¹æ. Jeœli nie, to ziemia dostarcza spo³eczeñstwu pozytywnych efektów ze-wnêtrznych, ale tym samym polityka rolna nie jest skuteczna.

18

13 _{Pozycja ta powstaje poprzez odjêcie od rynkowej wartoœci wynagrodzenia ziemi kwoty} subwencji.

(11)

W rozwi¹zaniu wygenerowanym przez model zwracaj¹ uwagê nastêpuj¹ce symulowane zmiany, dotycz¹ce cen oraz iloœci:

– zasób czynnika ziemi (rolniczej) spada œrednio o 7%, jej dochody rynko-we rosn¹ œrednio o 52%, co przy deflatorze PKB 1,0015 prowadzi do alo-kacji renty ekonomicznej na rzecz czynnika ziemi w wysokoœci porówny-walnej do wzrostu opodatkowania ziemi (oko³o 4% produkcji globalnej z okresu bazowego); ca³kowity dochód ziemi rolniczej jednak siê nie zmie-nia, bo, jak wspomniano, proporcjonalnie zmniejsza siê jego czêœæ wyp³a-cana przez pañstwo, powy¿szej renty nie uwzglêdnia siê wiêc w szacowa-niu rent sektor rolnego,

– po stronie nak³adów zu¿ycie poœrednie maleje œrednio o 1,7% w ka¿dym dzia-le gospodarki narodowej, przy stabilnych cenach (spadki poni¿ej 1%) i stabil-nym imporcie,

– po stronie efektów popyt poœredni maleje w granicach 1%, ale jego ceny rosn¹ œrednio o 5% w ka¿dym dziale gospodarki narodowej, natomiast spo¿ycie in-dywidualne maleje o 1,4% przy wzroœcie cen œrednio o 5%, spo¿ycie instytu-cjonalne maleje œrednio o 5% przy wzroœcie cen te¿ œrednio o 5%, a eksport spada œrednio o 8%, przy wzroœcie cen œrednio o 5%,

– realna produktywnoœæ rolnictwa spada nieznacznie z uwagi na realny spadek nak³adów o 1,57% i spadek realnych efektów o 1,66%.

W rezultacie jednak rolnictwo realizuje renty ekonomiczne netto w wyso-koœci oko³o 3% wyjœciowej produkcji globalnej. Renty rolnictwa s¹ wiêc wy¿sze od realnego wzrostu produktywnoœci dzia³u (który by³ ujemny), in-nymi s³owy – „niezas³u¿one” (tabela 2). Wystêpuje wiêc asymetryczne wy-chylenie w podziale rent, aprecjonuj¹ce sektor rolny, które mo¿e „zniwelo-waæ” odwrotne przep³ywy rent z poprzednich lat i zmniejszyæ tym samym zawodnoœæ mechanizmu rynkowego w d³ugim okresie. Nale¿y jednak dodaæ, ¿e wariant zniesienia p³atnoœci obszarowych w ca³ej UE w perspektywie bu-d¿etowej 2013–2020 jest o tyle nierealny, ¿e ma niewielk¹ szansê na akcep-tacje przez kraje „starej UE-15”.

Mo¿na natomiast odnotowaæ szereg spostrze¿eñ dotycz¹cych mechanizmu podzia³u rent. Spadek zasobu u¿ytkowanej ziemi rolniczej uwolni³ dodatko-we zasoby innych czynników – pracy, kapita³u, œrodków trwa³ych dotych-czas wykorzystywanych w ramach zu¿ycia poœredniego i œrodków trwa³ych z importu. S¹ to czynniki realne. Nast¹pi³a ich realokacja, dokonuj¹ca siê z uwagi na nisk¹ mobilnoœæ wewn¹trz sektora rolnego. Zaanga¿owano je do procesu produkcji w ramach nowego, mniejszego zasobu ziemi, przy czym zak³ada siê, ¿e produkcja rolnicza nie mo¿e obejœæ siê bez ziemi. Dodatko-we zasoby anga¿owane s¹ Dodatko-wed³ug kryteriów rynkowych. Warto zaznaczyæ, ¿e rynkowe ceny ziemi nie zmieni³y siê zgodnie z przyjêtym za³o¿eniem do-tycz¹cym zmiennych egzogenicznych modelu, ale wzrós³ dochód w³aœcicie-la ziemi z tytu³u w³asnoœci netto (bez subwencji). Jak to mo¿liwe? Otó¿ wy-jaœnieniem jest stwierdzona we wczeœniejszych badaniach rozbie¿noœæ miê-dzy tzw. rent¹ zrealizowan¹, tj. dochodem rezydualnym w³aœciciela netto (bez dop³at), a tzw. rent¹ wytworzon¹, wynikaj¹c¹ z ceny ziemi14_{. W tym}

(12)

TABELA 2. Symulacja podzia³u rent dzia³u „rolnictwo” w Polsce w przypadku ograniczenia p³atnoœci obszarowych w ca³ej UE o 60% w warunkach o¿ywienia gospodarczego (t₀= 2004)

TABLE 2. A simulation of the economic rents’ allocation in agriculture in the case of the area payments reducing by 60% across the EU in the conditions of economic recove-ry (t₀= 2004)

NAK£ADY [mln USD]

Dostawca nak³adu ₂₀₀₄ Zmiana Zmiana W cenach _{Po szoku} W z³ Renty/

lub odbiorca efektu iloœci [%] cen [%] t₀ t₀ straty

Zu¿ycie poœrednie (VDFAa₎

1 Rolnictwo 3 026,20 –2,18 4,89 2 960,23 3 105,10 3 100,45 140,22 2 Lesnictwo 9,20 –1,68 0,60 9,05 9,10 9,09 0,04 3 Przemspoz 1 016,30 –1,73 0,81 998,72 1 006,80 1 005,29 6,57 4 PaliwEnerg 1 693,50 –1,64 –0,10 1 665,73 1 664,10 1 661,61 –4,12 5 PrzemChem 551,60 –1,65 –0,07 542,50 542,10 541,29 –1,21 6 PrzemPoz 31,10 –1,65 –0,28 30,59 30,50 30,45 –0,13 7 PrzemMetal 158,10 –1,64 –0,13 155,51 155,30 155,07 –0,44 8 PrzemElktrom 285,40 –1,60 –0,08 280,83 280,60 280,18 –0,65 9 PrzemTrans 22,60 –1,58 –0,19 22,24 22,20 22,17 –0,08 10 PrzemMatBud 44,90 –1,66 –0,12 44,15 44,10 44,03 –0,12 11 Handel 4 538,10 –1,68 –0,04 4 461,86 4 460,00 4 453,32 –8,54 12 Budownictwo 52,20 –1,68 –0,24 51,32 51,20 51,12 –0,20 13 Uslugi 578,00 –1,67 –0,13 568,35 567,60 566,75 –1,60 14 TranLacz 438,20 –1,67 –0,11 430,88 430,40 429,76 –1,13 15 PozSekt 16,40 –1,68 0,47 16,12 16,20 16,18 0,05

Wartoœæ dodana – wynagrodzenie i zmiany zasobów czynników wytwórczych bruttob_{(EVFA) oraz import}

Ziema (wynagrodzenie rynkowe) 1 481,49 –7,25 51,87 1 374,08 2 086,75 2 083,62 709,54

Praca niewykwalifikowana 2 205,26 2,01 –0,07 2 249,59 2 248,09 2 244,72 –4,86

Praca wykwalifikowana 38,14 2,01 –0,07 38,91 38,88 38,82 –0,08

Kapita³ 507,94 2,08 –0,36 518,51 516,64 515,87 –2,64

Zasoby naturalne 0,00 0,01 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Import (VIFA) 1 706,64 –0,83 0,54 1 692,41 1 701,60 1 699,05 6,64

Pozosta³e podatki minus subsydia do prod. 7,19 0,00 9,04 7,19 7,84 7,83 0,64

Amortyzacja minus inwestycje –65,48 x –0,09 –67,52 –67,46 –67,36 0,16

(13)

EFEKTY [mln USD]

Popyt poœredni (VDFA TRANSPONOWANE)

1 Rolnictwo 3 026,20 –2,18 4,89 2 960,23 3 105,10 3 100,45 –140,22 2 Lesnictwo 14,00 –0,80 5,13 13,89 14,60 14,58 –0,69 3 Przemspoz 6 859,00 –0,78 4,89 6 805,50 7 138,30 7 127,61 –322,11 4 PaliwEnerg 49,60 –0,30 4,75 49,45 51,80 51,72 –2,27 5 PrzemChem 82,70 –0,52 4,90 82,27 86,30 86,17 –3,90 6 PrzemPoz 109,30 –0,56 4,89 108,69 114,00 113,83 –5,14 7 PrzemMetal 11,30 –0,20 4,63 11,28 11,80 11,78 –0,50 8 PrzemElktrom 12,60 –0,08 4,85 12,59 13,20 13,18 –0,59 9 PrzemTrans 2,20 –0,06 4,61 2,20 2,30 2,30 –0,10 10 PrzemMatBud 41,20 –0,12 4,98 41,15 43,20 43,14 –1,98 11 Handel 805,40 –0,43 4,90 801,94 841,20 839,94 –38,00 12 Budownictwo 29,60 –0,28 4,69 29,52 30,90 30,85 –1,34 13 Uslugi 224,90 –0,20 4,88 224,45 235,40 235,05 –10,60 14 TransLacz 76,10 –0,28 5,02 75,89 79,70 79,58 –3,69 15 PozSekt 12,90 –0,94 4,86 12,78 13,40 13,38 –0,60 Popyt finalny Produkty inwestycyjne (CGDS) 7,40 0,01 5,39 7,40 7,80 7,79 –0,39

Spo¿ycie indywidualne (VDPA) 5 712,58 –1,37 4,89 5 634,32 5 910,02 5 901,17 –266,85

Spo¿ycie instytucjonalne (VDGA) 38,16 –5,27 4,90 36,15 37,92 37,86 –1,71

Eksport (VXMD) 1 227,84 –8,32 4,89 1 125,65 1 180,70 1 178,93 –53,28

Suma 18 342,98 –1,68 4,89 18 035,33 18 917,64 18 889,31 –853,98

NADWY¯KA PRODUKTYWNOŒCI –15,91c

RENTY ROLNICTWA 767,52d

STRATY ROLNICTWA 23,57e

a_{W nawiasach przedstawiono oznaczenia macierzy zmiennych stosowane w bazie danych GTAP.} b_{Zawiera podatki minus subsydia oraz amortyzacjê minus inwestycje.}

c_{Realna zmiana efektów minus realna zmiana nak³adów w USD, tj. (efekty t}

1w cenach t0– efekty t1) – (nak³adyt1w cenach t0– nak³ady t1). d_{Suma strat innych dzia³ów i zakupionych czynników (wyszczególniono w ostatniej kolumnie),}

e_{Suma rent innych dzia³ów i zakupionych czynników.}

(14)

przypadku rozbie¿noœæ ta zmniejsza siê. Dotychczas w³aœciciel – u¿ytkownik ziemi czêœæ oczekiwanej renty otrzymywa³ od pañstwa, a czêœæ od rynku. W warunkach efektywnej alokacji rynkowej oczekiwania te powinny pokry-waæ siê z rent¹ (wieczyst¹) zdyskontowan¹ w cenie ziemi. Po zmniejszeniu dop³at wiêkszej czêœci w³aœciciel oczekuje od rynku. W rzeczywistoœci wiêc rosn¹ dochody rezydualne gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, posia-daj¹cych ziemiê na w³asnoœæ, lub podnosz¹ siê stawki czynszu dzier¿awne-go, zbli¿aj¹c siê do tych, wynikaj¹cych z cen ziemi. W przeciwnym razie ziemia wycofywana jest z u¿ytkowania rolniczego.

Wynika z tego, ¿e musi wzrosn¹æ realna produktywnoœæ ziemi. Mo¿na wyra-ziæ to wspó³czynnikiem kosztoch³onnoœci renty gruntowej, a wiêc relacj¹ kosz-tów materia³owych, nak³adów pracy, kapita³u, podatków i importu do zrealizo-wanej renty gruntowej – przed symulacj¹ 11,38, po symulacji 8,07 (kwota w USD konieczna do zrealizowania 1 USD renty gruntowej). Jest to o tyle uza-sadnione, ¿e w œwietle przyjêtych definicji renta gruntowa zrealizowana jest to¿-sama z dochodem rezydualnym rolnictwa. Wzrost produktywnoœci (lub spadek kosztoch³onnoœci) wi¹¿e siê ze wspomnian¹ wczeœniej realokacj¹ zasobów, tj. wiêkszymi œrodkami na techniczne uzbrojenie ziemi i pracy oraz nowymi us³ugami na obszarach wiejskich. Zaskakuj¹ca jest jednak skala tego wzrostu – w œwietle proponowanego wskaŸnika oko³o 33%, maj¹c na uwadze, ¿e dokona-³a siê ona na podstawie elastycznoœci i sta³ych parametrów opracowanych dla modelu neoklasycznego, jakim jest GTAP. Podnosi siê wiêc produktywnoœæ pra-cy i kapita³u zaanga¿owanych w rolnictwie. Realokacjê potwierdza pozycja „przyrost œrodków trwa³ych” (produkty inwestycyjne). Jest to mo¿liwe, ponie-wa¿ popyt na produkty rolnictwa nominalnie roœnie w warunkach jego niskiej elastycznoœci cenowej i „dobrej koniunktury”. Cz³onkostwo w UE chroni przed tañszym importem. Sprzedawane jest wiêc niewiele mniej, ale dro¿szej ¿ywno-œci – wzrost cen jest wiêkszy ni¿ zmniejszenie ilo¿ywno-œci. Dlatego te¿ uwolnione w wyniku zmniejszenia iloœci ziemi rolniczej zasoby znajduj¹ zatrudnienie. Analizowany wariant mo¿e wywo³ywaæ negatywne efekty zewnêtrzne – spo-³eczne i œrodowiskowe, których model nie obejmuje, szczególnie w zakresie re-dystrybucji dochodów, poniewa¿ ich polaryzacja w rolnictwie na pewno wzro-œnie. Niemniej faza dobrej koniunktury na œwiecie, w której by³by realizowany ten wariant, mo¿e z³agodziæ ujemne skutki spo³eczne i pozwoliæ na wch³oniêcie niezaanga¿owanych w rolnictwie wolnych czynników przez inne sektory. Nato-miast takie rozwi¹zanie w warunkach kryzysu z pewnoœci¹ pog³êbi³oby dyspa-rytet miêdzy rolnictwem a reszt¹ gospodarki (o czym mowa dalej).

W tym kontekœcie warto jeszcze zwróciæ uwagê na ujemne strony oddzia³y-wania p³atnoœci obszarowych na strukturê rent ekonomicznych w rolnictwie. Jak wykaza³y cytowane wy¿ej badania dotycz¹ce lat 1995–2005, wa¿nym kie-runkiem przechwytywania rent jest spo¿ycie finalne oraz mar¿e handlowe

22

14_{W Polsce równie¿ dochód z dop³atami jest za niski w porównaniu z rynkow¹ cen¹ ziemi} rolni-czej, ale w sensie teorii ekonomicznej to patologia rynku lub, innymi s³owy, nieefektywnoœæ sys-temu dop³at.

(15)

i transportowe. P³atnoœci obszarowe natomiast w znacznej czêœci zasilaj¹ fun-dusz konsumpcji, niejako transferuj¹c czêœæ przekazanej przez kana³ bud¿eto-wy renty sektorom finalnym, op³acaj¹c mar¿e i nara¿aj¹c siê na niekorzystne relacje cenowe przy zakupie ¿ywnoœci i innych artyku³ów finalnych pochodze-nia rolniczego. Powoduje to, ¿e dodatnie dla gospodarki efekty mno¿nikowe dzia³aj¹ na niekorzyœæ sektora rolnego. Podobnie zwraca siê uwagê na problem braku efektów strukturalnych w systemie WPR skoncentrowanym na I filarze, poniewa¿ p³atnoœci obszarowe utrudniaj¹ procesy koncentracji ziemi rolniczej i podnoszenia produktywnoœci czynników wytwórczych w rolnictwie. Konklu-duj¹c, system wsparcia poprzez I filar WPR w warunkach dobrej koniunktury nie jest optymalny, poniewa¿ tylko czêœciowo zmniejsza asymetriê w podzia-le rent ekonomicznych, choæ równie¿ jego likwidacja (lub ograniczenie skali) nie rozwi¹zuje ca³kowicie tego problemu.

Wariant substytucji p³atnoœci obszarowych w Polsce prowydajnoœciowymi subsydiami z II filaru WPR

W trzecim wariancie mechanizmy dostosowañ uruchomione w warunkach rynkowych 2004 roku (okres o¿ywienia gospodarczego) poprzez obni¿enie p³at-noœci obszarowych, a wiêc wsparcia prorówp³at-noœciowego, zosta³y zmodyfikowa-ne dwoma bodŸcami: ograniczeniem zmian w p³atnoœciach obszarowych tylko do Polski oraz przesuniêciem kwoty 60% p³atnoœci obszarowych, a wiêc w prak-tyce ca³ej puli p³atnoœci uzupe³niaj¹cych na II filar WPR i ukierunkowanie go na modernizacjê rolnictwa poprzez intensyfikacjê kapita³och³onn¹. W praktyce oznacza to subwencjonowanie zu¿ycia poœredniego w ramach okreœlonych dzia-³ów (w tym równie¿ importu) dostarczaj¹cych dobra kapita³owe oraz us³ugi zwi¹zane z ich obs³ug¹15_{. Najwa¿niejsze zmiany w mechanizmie podzia³u rent} w tym wariancie symulacji polega³y na:

– alokacji dodatkowych rent ekonomicznych w rolnictwie po stronie nak³adów, z uwagi na spadki cen zakupu okreœlonych dóbr poœrednich (tabela 3), ³¹cznie na oko³o 4% wyjœciowej produkcji globalnej rolnictwa,

– os³abieniu efektu zwiêkszenia wartoœci importu artyku³ów rolniczych z UE spowodowanego ograniczeniem reformy p³atnoœci bezpoœrednich do Polski dziêki spadkowi cen subwencjonowanych dóbr inwestycyjnych importowa-nych przez sektor rolny,

– wzmocnieniu efektu prowydajnoœciowego przy mniejszym spadku zasobu ziemi rolniczej (spadek o 5,59%, w wariancie 1. o 7,25%), wspomniany wspó³czynnik kosztoch³onnoœci renty zrealizowanej wynosi w tym przypad-ku 7,65 (poprzednio 8,07),

– wzmocnieniu procesu realokacji czynników pracy i kapita³u w rolnictwie, – utrzymaniu stabilnych cen i produkcji finalnej i poœredniej, a co z tym siê

wi¹-¿e – braku korzystnych efektów cenowych i rent wystêpuj¹cych w wariancie 1., wzrost renty gruntowej nie odbi³ siê w takim stopniu na cenach produktów 15_{Chodzi o nastêpuj¹ce dzia³y: przemys³ elektromaszynowy, przemys³ transportowy, produkcja} materia³ów budowlanych, budownictwo, us³ugi, transport i ³¹cznoœæ.

(16)

TABELA 3. Symulacja podzia³u rent dzia³u „rolnictwo” w wariancie substytucji p³atnoœci obszarowych w Polsce prowydajnoœciowymi subsydiami z II filaru WPR (t₀= 2004) TABLE 3. A simulation of the economic rents’ allocation in agriculture in the case of the area payments substitution with pro-efficiency subsidies from II pillar of CAP (t₀= 2004)

NAK£ADY [mln USD]

Zu¿ycie poœrednie (VDFAa₎

1 Rolnictwo 3 026,20 0,06 –0,13 3 028,00 3 023,94 3 023,45 –4,55 2 Lesnictwo 9,20 0,03 0,44 9,20 9,24 9,24 0,04 3 Przemspoz 1 016,30 0,03 0,00 1 016,57 1 016,53 1 016,36 –0,21 4 PaliwEnerg 1 693,50 0,02 0,01 1 693,82 1 694,07 1 693,79 –0,03 5 PrzemChem 551,60 0,00 0,01 551,57 551,65 551,56 –0,02 6 PrzemPoz 31,10 0,01 –0,07 31,10 31,08 31,07 –0,03 7 PrzemMetal 158,10 0,00 –11,43 158,10 140,02 140,00 –18,10 8 PrzemElktrom 285,40 –0,02 –11,40 285,33 252,79 252,75 –32,58 9 PrzemTrans 22,60 –0,01 –11,51 22,60 20,00 19,99 –2,61 10 PrzemMatBud 44,90 0,01 –11,46 44,90 39,76 39,75 –5,15 11 Handel 4 538,10 0,03 –11,39 4 539,32 4 022,52 4 021,86 –517,46 12 Budownictwo 52,20 0,02 –11,42 52,21 46,25 46,24 –5,97 13 Uslugi 578,00 0,02 –11,42 578,14 512,11 512,02 –66,12 14 TranLacz 438,20 0,02 –11,40 438,30 388,31 388,25 –50,05 15 PozSekt 16,40 0,03 0,27 16,40 16,45 16,45 0,04

Ziema (wynagrodzenie rynkowe) 1 481,49 –5,59 51,43 1 398,72 2 118,11 2 117,76 719,05

Praca niewykwalifikowana 2 205,26 3,75 0,04 2 287,96 2 288,84 2 288,47 0,51

Kapita³ 507,94 3,74 0,06 526,96 527,30 527,21 0,25

Zasoby naturalne 0,00 0,02 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Import (VIFA) 1 706,64 0,00 –3,74 1 706,63 1 642,81 1 642,54 –64,08

Pozosta³e podatki minus subsydia do prod. 7,19 0,00 1,34 7,19 7,29 7,29 0,10

Amortyzacja minus inwestycje –65,48 x 0,02 –65,38 –65,39 –65,38 0,00

(17)

EFEKTY [mln USD)]

1 Rolnictwo 3 026,20 0,06 –0,13 3 028,00 3 023,94 3 023,45 4,55 2 Lesnictwo 14,00 –0,05 –0,06 13,99 13,98 13,98 0,01 3 Przemspoz 6 859,00 –0,06 –0,14 6 854,90 6 845,63 6 844,51 10,39 4 PaliwEnerg 49,60 –0,10 –0,20 49,55 49,55 49,44 0,11 5 PrzemChem 82,70 –0,11 –0,09 82,61 82,53 82,51 0,09 6 PrzemPoz 109,30 –0,11 –0,14 109,19 109,03 109,01 0,17 7 PrzemMetal 11,30 –0,13 –0,22 11,28 11,26 11,26 0,03 8 PrzemElktrom 12,60 –0,15 0,18 12,58 12,60 12,60 –0,02 9 PrzemTrans 2,20 –0,13 –0,52 2,20 2,19 2,19 0,01 10 PrzemMatBud 41,20 –0,11 –0,07 41,15 41,13 41,12 0,03 11 Handel 805,40 –0,10 –0,13 804,59 803,55 803,42 1,17 12 Budownictwo 29,60 –0,09 –0,30 29,57 29,48 29,48 0,09 13 Uslugi 224,90 –0,11 –0,15 224,66 224,32 224,29 0,37 14 TransLacz 76,10 –0,08 –0,07 76,04 75,98 75,97 0,07 15 PozSekt 12,90 –0,06 –0,25 12,89 12,86 12,86 0,03 Popyt finalny Produkty inwestycyjne (CGDS) 7,40 –0,11 0,07 7,39 7,40 7,40 0,00

Spo¿ycie indywidualne (VDPA) 5 712,58 0,02 –0,13 5 713,83 5 706,12 5 705,19 8,64

Spo¿ycie instytucjonalne (VDGA) 38,16 0,07 –0,14 38,19 38,13 38,13 0,06

Eksport (VXMD) 1 227,84 0,61 –0,14 1 235,28 1 233,61 1 233,41 1,87

Suma 18 342,98 0,03 –0,13 18 347,88 18 323,20 18 320,21 27,67

(18)

rolniczych, poniewa¿ nast¹pi³a substytucja wycofanego czynnika ziemi sub-wencjonowanymi dobrami kapita³owymi,

– braku poprawy, obserwowanej w wariancie 1. w zakresie pozycji „popyt in-westycyjny”, nie ma wzrostu oszczêdnoœci przeznaczanych na zakup œrodków trwa³ych pochodzenia rolniczego, poniewa¿ dobra inwestycyjne nie s¹ wy-twarzane w ramach samego dzia³u,

– niezmienianiu siê produktywnoœci realnej dzia³u „rolnictwo”, jej wzrost wy-nosi 0,4% wyjœciowej produkcji globalnej z uwagi na wspomniany w po-przednim punkcie brak zmian popytu inwestycyjnego na produkty rolnicze. W rezultacie jednak, je¿eli przyj¹æ, ¿e rolnictwo dysponuje w³asnymi zasoba-mi ziezasoba-mi i pracy, to dzia³ ten realizuje renty ekonozasoba-miczne netto w wysokoœci oko³o 4% wyjœciowej produkcji globalnej.

Renty rolnictwa s¹ wiêc „niezas³u¿one”, tj. nieuzasadnione wzrostem produk-tywnoœci realnej (tabela 3). Wystêpuje wiêc silne asymetryczne wychylenie w podziale rent, aprecjonuj¹ce sektor rolny, które jednak w du¿ym stopniu zno-si odwrotne przep³ywy rent z poprzednich lat i zmniejsza tym samym zawod-noœæ mechanizmu rynkowego w d³ugim okresie.

Oczywiœcie analizowany wariant nie jest wcale tak jednoznacznie pozytywny16 i nie jest intencj¹ autora przekonywanie do koniecznoœci wprowadzenia takich re-form w kolejnym okresie programowania WPR. Wariant ten stanowi rozpoznanie mechanizmu oddzia³ywania ró¿nych systemów wsparcia na podzia³ rent grunto-wych, a ewentualna operacjonalizacja i zastosowanie wariantu w praktyce wyma-ga znacznego uszczegó³owienia i opracowania jego praktycznych aspektów. Mimo i¿ w omawianym wariancie straty spo³eczne s¹ z³agodzone wzglêdem wariantu pierwszego, to wci¹¿ mo¿e wyst¹piæ znaczna polaryzacja dochodów rolniczych. Poza tym roœnie ryzyko ujemnych efektów zewnêtrznych w zakresie ochrony œro-dowiska naturalnego spowodowanych kapita³och³onn¹ intensyfikacj¹ produkcji rolnej. Tu jednak, po pierwsze, wystêpuje pewien margines bezpieczeñstwa z uwa-gi na relatywnie dobry stan œrodowiska naturalnego Polsce, po druuwa-gie reformy WPR od czasu Agendy 2000 wprowadzaj¹ liczne ograniczenia instytucjonalne, chroni¹ce œrodowisko przed ujemnym wp³ywem produkcji rolnej (np. zasady wspó³zale¿noœci). Innym problemem jest zasada dodatkowoœci – subwencje w UE, z wyj¹tkiem p³atnoœci obszarowych, wymagaj¹ odpowiedniego planowania i wk³adu w³asnego, w zwi¹zku z czym ich pozyskanie, mimo zwiêkszenia puli, by-³oby znacznie trudniejsze ni¿ w przypadku I filaru. Na tym etapie nale¿y jednak uznaæ, ¿e jest to problem operacyjny mo¿liwy do rozwi¹zania.

Wariant substytucji p³atnoœci obszarowych w Polsce subsydiami prowydajnoœciowymi w warunkach globalnego kryzysu

Kolejnym etapem analizy jest odpowiedŸ na pytanie, która z grup instrumen-tów wsparcia – z I czy z II filaru WPR, jest mniej wra¿liwa na wahania koniunk-tury w sensie alokacji rent ekonomicznych na niekorzyœæ rolnictwa, stwierdzo-nej na przyk³ad w okresie dekoniunktury z 2000 roku? S³u¿¹ temu warianty 4.

26

(19)

i 5. W wariancie 4. do symulacji nr 3 (opisanej w poprzednim punkcie) dodano warunek, ¿e zmiany systemu wsparcia maj¹ miejsce w warunkach negatywnego szoku poda¿owego, którego przyk³adem mo¿e byæ obecny globalny kryzys. Dla-tego te¿ poziom szoku okreœlono na podstawie spadku ³¹cznej produktywnoœci czynników wytwórczych (MFP), która w 2008 roku siê wed³ug danych OECD, spad³a w wybranych krajach UE od –0,3 do –2,2%, a w Polsce, wed³ug GUS, przeciêtnie –1% dla przemys³u. Przyjêto za³o¿enie, ¿e spadek ten w wariancie 4. i 5. wyniós³ w skali œwiata –1%. Z wariantu 4. wyp³ywaj¹ nastêpuj¹ce wnioski, dotycz¹ce podzia³u rent:

– szok poda¿owy pog³êbia spadek zasobu ziemi rolniczej zwi¹zany z redukcj¹ p³atnoœci obszarowych,

– os³abia proces realokacji czynników wytwórczych,

– zmniejsza wielkoœæ zarówno zu¿ycia poœredniego, jak i popytu finalnego w wa-runkach rosn¹cych cen, z wyj¹tkiem cen materia³ów subwencjonowanych, – utrzymuj¹ siê jednak efekty wzrostu produktywnoœci ziemi – wspomniany

wspó³czynnik kosztoch³onnoœci renty zrealizowanej wynosi w tym przypad-ku 7,66 (podobnie jak w wariancie 3.),

– nastêpuje spadek realnej produktywnoœci dzia³u o 0,66% z uwagi na szybszy wzrost realnej wartoœci nak³adów ni¿ efektów (tabela 4).

W rezultacie jednak, je¿eli przyj¹æ, ¿e rolnictwo dysponuje w³asnymi zasoba-mi ziezasoba-mi i pracy, to dzia³ ten realizuje renty ekonozasoba-miczne netto w wysokoœci oko³o 4% wyjœciowej produkcji globalnej. Renty s¹ alokowane w rolnictwie mi-mo znacznego spadku realnej produktywnoœci dzia³u, innymi s³owy – ca³kowi-cie „niezas³u¿enie” (tabela 4). Wystêpuje wiêc relatywnie jeszcze silniejsze ni¿ w wariancie 3. asymetryczne wychylenie w podziale rent, aprecjonuj¹ce sektor rolny, które w du¿ym stopniu znosi odwrotne przep³ywy rent, potencjalnie wy-stêpuj¹ce w okresie dekoniuktury i zmniejsza tym samym zawodnoœæ mechani-zmu rynkowego w d³ugim okresie. Taki mechanizm by³ w³aœnie poszukiwany na czas za³amania koniunktury.

Niestety trudno oszacowaæ, czy w zakresie wartoœci bezwzglêdnych lub nawet ich udzia³u w produkcji globalnej dzia³u zmiany mechanizmu wspar-cia z wariantu 3. wyrównywa³yby straty realizowane przez rolnictwo w la-tach 1995–2000, przy za³o¿eniu, ¿e podobne efekty drena¿u rent wyst¹pi¹ w kolejnych fazach dekoniunktury. Model i baza danych GTAP niestety nie s¹ do koñca porównywalne co do wartoœci bezwzglêdnych oraz agregacji sektorów z tabelami przep³ywów miêdzyga³êziowych, publikowanymi przez GUS, a jedynie co do struktur kosztów i nak³adów. Porównania takie mog¹ byæ wiêc obci¹¿one du¿ym b³êdem. W dodatku w modelu GTAP z za³o¿enia nie wystêpuj¹ mar¿e ani wartoœæ maj¹tku trwa³ego brutto, które, jak wspo-mniano, przyczynia³y siê znacznie do drena¿u rent poza sektor rolny. W wa-runkach dekoniunktury znaczna czêœæ rent sektora rolnego alokowana by³a w realn¹ wartoœæ mar¿ handlowych i transportowych przemys³u spo¿ywcze-go oraz sieci handlowych, a wartoœæ maj¹tku trwa³espo¿ywcze-go ulega³a systematycz-nej deprecjacji. St¹d te¿ renty alokowane w rolnictwie w wariancie 3. i 4. w rzeczywistoœci mog¹ byæ ni¿sze. Chodzi jednak o okreœlenie kierunku

(20)

TABELA 4. Symulacja podzia³u rent dzia³u „rolnictwo” w wariancie substytucji p³atnoœci obszarowych w Polsce subsydiami prowydajnoœciowymi w warunkach kryzysu (t₀= 2004)

TABLE 4. A simulation of the economic rents’ allocation in agriculture in the case of the area payments substitution with pro-efficiency subsidies in the conditions of economic crisis (t₀= 2004)

NAK£ADY [mln USD]

Zu¿ycie poœrednie [VDFAa]

1 Rolnictwo 3 026,20 –2,97858 2,93 2 936,06 3 022,175 2943,56 7,50 2 Lesnictwo 9,20 –2,63175 1,73 8,96 9,11 8,88 –0,08 3 Przemspoz 1 016,30 –2,75997 3,21 988,25 1 019,959 993,43 5,18 4 PaliwEnerg 1 693,50 –2,56462 2,80 1 650,07 1 696,243 1 652,12 2,05 5 PrzemChem 551,60 –3,12717 3,27 534,35 551,8123 537,46 3,11 6 PrzemPoz 31,10 –2,77164 2,73 30,24 31,06302 30,25 0,02 7 PrzemMet 158,10 –2,88769 –8,84 153,53 139,9564 136,32 –17,22 8 PrzemElktrom 285,40 –3,06364 –8,91 276,66 252,013 245,46 –31,20 9 PrzemTrans 22,60 –3,40781 –8,55 21,83 19,9642 19,44 –2,38 10 PrzemMatBud 44,90 –2,75296 –9,03 43,66 39,71968 38,69 –4,98 11 Handel 4 538,10 –2,67595 –8,95 4 416,66 4021,321 3 916,71 –499,95 12 Budownictwo 52,20 –2,69909 –8,95 50,79 46,24342 45,04 –5,75 13 Uslugi 578,00 –2,65676 –10,10 562,64 505,8015 492,64 –70,00 14 TransLacz 438,20 –2,67922 –9,28 426,46 386,8809 376,82 –49,64 15 PozSekt 16,40 –2,65383 1,96 15,96 16,27758 15,85 –0,11

Ziema (wynagrodzenie rynkowe) 1 481,49 –8,67254 55,34 1 353,01 2101,8 2047,12 694,12

Praca niewykwalifikowana 2 205,26 1,64494 –2,96 2 241,54 2175,129 2118,55 –122,99

Kapita³ 507,94 0,29551 2,91 509,44 524,2628 510,63 1,18

Zasoby naturalne 0,00 0,00894 0,00 0,00 0 0,00 0,00

Import (VIFA) 1 706,64 –1,93 –1,27 1 673,72 1 652,441 1609,46 –64,26

(21)

Amortyzacja minus inwestycje –65,48 x 3,79 –62,50 –64,86 –63,18 –0,68

Suma 18 342,98 –2,54 1,76 17 877,43 18192,04 17718,80 –158,63

EFEKTY [mln USD]

1 Rolnictwo 3 026,20 –2,97858 2,93 2 936,06 3 022,175 2943,56 –7,50 2 Lesnictwo 14,00 –2,88866 3,01 13,60 14,00505 13,64 –0,05 3 Przemspoz 6 859,00 –3,85914 2,93 6 594,30 6787,61 6611,04 –16,74 4 PaliwEner 49,60 –2,53938 2,86 48,34 49,72478 48,43 –0,09 5 PrzemChem 82,70 –4,3519 2,97 79,10 81,45374 79,33 –0,23 6 PrzemPoz 109,30 –4,29248 2,93 104,61 107,6697 104,87 –0,26 7 PrzemMetal 11,30 –3,24447 2,84 10,93 11,24401 10,95 –0,02 8 PrzemElktrom 12,60 –4,34598 3,25 12,05 12,44443 12,12 –0,07 9 PrzemTtran 2,20 –5,55489 2,54 2,08 2,13057 2,08 0,00 10 PrzemMatBud 41,20 –3,06692 3,00 39,94 41,13596 40,07 –0,13 11 Handel 805,40 –3,29295 2,94 778,88 801,762 780,91 –2,03 12 Budownictwo 29,60 –4,6221 2,76 28,23 29,01217 28,26 –0,03 13 Us³ugi 224,90 –4,5366 2,92 214,70 220,9586 215,21 –0,51 14 TransLacz 76,10 –3,04005 3,00 73,79 75,99837 74,02 –0,23 15 PozSekt 12,90 –3,34531 2,81 12,47 12,81909 12,49 –0,02 Popyt finalny Produkty inwestycyjne (CGDS) 7,40 –6,56759 3,14 6,91 7,13131 6,95 –0,03

Spo¿ycie indywidualne (VDPA) 5 712,58 –2,85146 2,93 5 549,69 5712,397 5 563,80 –14,11

Eksport (VXMD) 1 227,84 –7,73 2,91 1 132,95 1165,943 1 135,61 –2,66

Suma 18 342,98 –3,65 2,93 17 674,01 18 192,04 17 718,80 –44,79

(22)

30

oddzia³ywania ró¿nych instrumentów wsparcia na podzia³ rent i relatywne zmiany skali zawodnoœci rynku w rolnictwie.

Obowi¹zuj¹cy system p³atnoœci bezpoœrednich w warunkach kryzysu gospodarczego

W ostatnim wariancie przeprowadzono identyczny jak w wariancie 4. szok poda¿owy, jednak bez jakichkolwiek zmian w systemie wsparcia. Warto zwró-ciæ uwagê na nastêpuj¹ce zmiany w tablicy nak³adów i wyników oraz macier-zach cen i iloœci:

– produktywnoœæ ziemi nie zmienia siê (kosztoch³onnoœæ renty zrealizowanej wynosi 11,40), renta jest transferowana g³ównie przez transfery,

– zmniejsza siê wielkoœæ zarówno zu¿ycia poœredniego, jak i popytu finalnego w warunkach rosn¹cych cen,

– spada zatrudnienie czynników wytwórczych w rolnictwie zarówno ziemi i pracy, jak i kapita³u œrednio o 3%,

– nie wystêpuj¹ efekty realokacji zasobów,

– nastêpuje spadek realnej produktywnoœci dzia³u o 1,2% z uwagi na szybszy wzrost realnej wartoœci nak³adów ni¿ efektów (tabela5).

W rezultacie, je¿eli przyj¹æ, ¿e rolnictwo dysponuje w³asnymi zasobami zie-mi i pracy, to dzia³ ten realizuje straty ekonozie-miczne netto w wysokoœci oko³o –0,4% wyjœciowej produkcji globalnej. Straty rolnictwa s¹ wiêc porównywalne ze strat¹ produktywnoœci realnej. Asymetryczny podzia³ rent z poprzednich okresów nie jest rekompensowany. Tak wiêc kierunek przep³ywu nadwy¿ki jest taki sam jak w analizie z lat 1995–2000 [Czy¿ewski i Mrówczyñska-Kamiñska 2011, s. 217 i nast.], niemniej trzeba pamiêtaæ, ¿e straty mog¹ byæ mocno nie-doszacowane, poniewa¿, jak wspomniano, model nie uwzglêdnia mar¿, wartoœci maj¹tku trwa³ego oraz wielu innych czynników, na przyk³ad potencjalnych sztywnoœci cen i p³ac, egzogenicznych wahañ popytu czy cykli produkcyjnych w rolnictwie. Poza tym w za³o¿eniu wyst¹pi³ szok poda¿owy, polegaj¹cy na spadku ³¹cznej produktywnoœci czynników o 1%. Jest to bardzo uproszczona, neoklasyczna wizja kryzysu. Rzeczywista zmiana tego wskaŸnika w poszczegól-nych dzia³ach mo¿e byæ inna, a uwzglêdnienie mar¿ zapewne zmieni³oby saldo rent po stronie efektów dzia³u „rolnictwo” na niekorzystne. Praktyka gospodar-cza pokazuje, ¿e relacje cenowe, szczególnie po stronie efektów, zachowuj¹ siê w Polsce w warunkach kryzysu inaczej, ni¿ pokazuje neoklasyczny model. Kon-kluzja wiêc jest tylko taka, ¿e w neoklasycznym modelu rynku obowi¹zuj¹cy system wsparcia nie aprecjonuje rolnictwa w warunkach negatywnego szoku, natomiast wariant 4. spe³nia tak¹ rolê. Jeœli przyj¹æ, ¿e model neoklasyczny ma najbardziej restrykcyjne za³o¿enia odnoœnie do sztywnoœci cen oraz innych za-wodnoœci rynku, to inne modele tylko by ten wniosek umocni³y. Przyk³adowo szacunki, ¿e przy spadku iloœci produkcji koñcowej rolnictwa rosn¹ ceny otrzy-mywane przez producentów rolnych, s¹ bardzo idealistyczne, bo wzrost cen ¿ywnoœci zapewne prze³o¿y³by siê na wy¿sze mar¿e.

Warto przypomnieæ, ¿e renty zrealizowane przez rolnictwo w okresie o¿y-wienia od 2000 do 2005 roku mia³y z nawi¹zk¹ pokrycie we wzroœcie realnej

(23)

produktywnoœci dzia³u, a drena¿ rent by³ szacowany na oko³o 3,8 mld z³, tj. oko³o 5% produkcji globalnej z 2000 roku. Poniewa¿ GTAP bazuje na da-nych z 2004 roku, wiêc jeœli wówczas wyst¹pi³by modelowy kryzys, a syste-mowe rozwi¹zania WPR zosta³by bez zmian, to wariant 4. symulacji zapewne wyrówna³by straty, a wariant 5. je pog³êbi³. W taki sposób teoretycznie zadzia-³a³by rynkowy mechanizm podzia³u rent, niemniej jednak trzeba pamiêtaæ, ¿e ze wzglêdu na koszty spo³eczne utrzymanie wariantu 3. w warunkach kryzysu jest niemo¿liwe, poniewa¿ wówczas niezbêdne s¹ mechanizmy prorównoœcio-we, takie jak p³atnoœci obszarowe. Model nie dostarcza jednak informacji na temat kosztów spo³ecznych.

PODSUMOWANIE

Przeprowadzone analizy wykaza³y, ¿e renty zrealizowane przez rolnictwo w okresie o¿ywienia z lat 2000–2005 mia³y z nawi¹zk¹ pokrycie we wzro-œcie realnej produktywnoœci dzia³u, w zwi¹zku z czym zupe³nie nie rekom-pensowa³y strat z lat 1995–2000. W d³ugim okresie mo¿na wiêc mówiæ o drena¿u nadwy¿ki z rolnictwa w Polsce przez mechanizm rynkowy. Baza danych GTAP, jak wspomniano, bazuje na danych z 2004 roku. Nie opraco-wano na razie danych na temat przep³ywów miêdzyga³êziowych za lata 2007–2010, a wiêc nieznany jest wp³yw obecnego kryzysu na alokacjê rent ekonomicznych w systemie gospodarki ¿ywnoœciowej w Polsce i w innych krajach UE. Gdyby nawet dane te by³y dostêpne, nie pokazywa³yby one koñ-cowych efektów dzia³ania mechanizmów mno¿nikowych. Tak¹ mo¿liwoœæ daje model równowagi ogólnej.

Przeprowadzono w zwi¹zku z tym modelow¹ symulacjê podzia³u rent w ró¿nych warunkach koniunkturalnych i przy ró¿nych œcie¿kach ewolucji WPR, przyjmuj¹c za bazowy 2004 rok. Obecny system p³atnoœci bezpoœred-nich (wariant 5.) okaza³ siê najmniej odporny na negatywne szoki poda¿owe z punktu widzenia podzia³u rent ekonomicznych na korzyœæ rolnictwa w Pol-sce (tabela 5). Natomiast wariant substytucji p³atnoœci obszarowych subsy-diami na intensyfikacjê i modernizacjê (3. i 4.) wyrównuje straty rolnictwa z poprzednich okresów i jest odporny na szoki poda¿owe (tabele 3 i 4). St¹d jest najbardziej efektywny w sensie ekonomicznym na poziomie sektoro-wym. Ciekawe jest te¿, ¿e wy¿sz¹ efektywnoœci¹ ekonomiczn¹ od obecnego systemu cechuje siê wariant czêœciowej likwidacji p³atnoœci obszarowych w ca³ej UE. Wymusza on wzrost krajowych cen produktów rolnych w warun-kach niskiej elastycznoœci cenowej popytu na ¿ywnoœæ (tabela 6).

Niemniej trudne do oszacowania s¹ koszty spo³eczne realizacji najlepszego z punktu widzenia podzia³u rent wariantów 3. i 4. Móg³by on znacznie pog³êbiæ polaryzacjê struktur wytwórczych w rolnictwie w Polsce. Tak wiêc jedyn¹ real-n¹ œcie¿k¹ wdra¿ania powy¿szych rozwi¹zañ modelowych w systemie WPR jest próba cyklicznego stosowania polityki bardziej prowydajnoœciowej lub bardziej prorównoœciowej. Rozumie siê przez to, ¿e prowydajnoœciowe zmiany systemu wsparcia z wariantów 3. i 4., realizowane w warunkach korzystnej koniunktury,

(24)

TABELA 5. Symulacja podzia³u rent dzia³u „rolnictwo” w obecnym systemie p³atnoœci bezpoœrednich w warunkach kryzysu gospodarczego (t₀= 2004)

TABLE 5. A simulation of the economic rents' allocation in agriculture in the contemporary area payments system in the conditions of economic crisis (t₀= 2004) NAK£ADY [mln USD]

Zu¿ycie poœrednie [VDFAa_]

1 Rolnictwo 3 026,20 –3,06449 3,10 2 933,46 3024,543 2946,34 12,87 2 Lesnictwo 9,20 –2,67999 1,75 8,95 9,11006 8,87 –0,08 3 Przemspoz 1 016,30 –2,80696 3,21 987,77 1019,513 993,15 5,38 4 PaliwEnerg 1 693,50 –2,60252 2,78 1 649,43 1695,292 1651,46 2,03 5 PrzemChem 551,60 –3,14114 3,24 534,27 551,6075 537,34 3,07 6 PrzemPoz 31,10 –2,79854 2,70 30,23 31,04671 30,24 0,01 7 PrzemMetal 158,10 –2,90397 2,90 153,51 157,9604 153,88 0,37 8 PrzemElktrom 285,40 –3,05754 2,83 276,67 284,5122 277,16 0,48 9 PrzemTrans 22,60 –3,41206 3,24 21,83 22,53629 21,95 0,12 10 PrzemMatBud 44,90 –2,77976 2,69 43,65 44,82775 43,67 0,02 11 Handel 4 538,10 –2,72224 2,75 4 414,56 4535,775 4418,49 3,93 12 Budownictwo 52,20 –2,74254 2,74 50,77 52,15825 50,81 0,04 13 Uslugi 578,00 –2,70103 1,49 562,39 570,7655 556,01 –6,38 14 TransLacz 438,20 –2,72209 2,39 426,27 436,4674 425,18 –1,09 15 PozSekt 16,40 –2,69927 1,94 15,96 16,26709 15,85 –0,11

Wartoœæ dodana – wynagrodzenie i zmiany zasobów czynników wytwórczych bruttob(EVFA) oraz import

Ziema (wynagrodzenie rynkowe) 1481,49 –3,36396 2,58 1 431,65 1 468,642 1 430,67 –0,99

Praca niewykwalifikowana 2 205,26 –2,12568 –3,00 2 158,38 2093,62 2 039,48 –118,90

Praca wykwalifikowana 38,14 –1,9943 –3,58 37,38 36,04249 35,11 –2,27

Kapita³ 507,94 –3,41813 2,84 490,58 504,4941 491,45 0,87

Zasoby naturalne 0,00 –0,00786 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Import (VIFA) 1 706,64 –1,95 2,56 1 673,33 1 716,192 1 671,82 –1,52

Pozosta³e podatki minus subsydia do prod. 7,19 1,00 0,51 7,26 7,30 7,11 –0,15

Amortyzacja minus inwestycje –65,48 x 3,77 –62,53 –64,89 –63,21 –0,68

(25)

EFEKTY [mln USD]

1 Rolnictwo 3 026,20 –3,06449 3,10 2933,46 3024,543 2946,34 –12,87 2 Lesnictwo 14,00 –2,8457 3,18 13,60 14,03465 13,67 –0,07 3 Przemspoz 6 859,00 –3,81004 3,10 6597,67 6802,42 6 626,53 –28,86 4 PaliwEnerg 49,60 –2,4403 3,04 48,39 49,85847 48,57 –0,18 5 PrzemChem 82,70 –4,24695 3,15 79,19 81,67931 79,57 –0,38 6 PrzemPoz 109,30 –4,19852 3,10 104,71 107,9555 105,16 –0,45 7 PrzemMetal 11,30 –3,11547 3,01 10,95 11,27781 10,99 –0,04 8 PrzemElktrom 12,60 –4,19984 3,43 12,07 12,48426 12,16 –0,09 9 PrzemTrans 2,20 –5,43192 2,71 2,08 2,1369 2,08 0,00 10 PrzemMatBud 41,20 –2,95402 3,18 39,98 41,25266 40,19 –0,20 11 Handel 805,40 –3,19973 3,11 779,63 803,8754 783,09 –3,46 12 Budownictwo 29,60 –4,53684 2,94 28,26 29,08661 28,33 –0,08 13 Uslugi 224,90 –4,43739 3,09 214,92 221,5577 215,83 –0,91 14 TransLacz 76,10 –2,96221 3,17 73,85 76,18642 74,22 –0,37 15 PozSekt 12,90 –3,30188 2,98 12,47 12,84627 12,51 –0,04 Popyt finalny Produkty inwestycyjne (CGDS) 7,40 –6,46849 3,32 6,92 7,1508 6,97 –0,04

Spo¿ycie indywidualne (VDPA) 5 712,58 –2,88756 3,10 5 547,63 5719,813 5 571,91 –24,29

Eksport (VXMD) 1 227,84 –8,42 3,09 1124,49 1159,183 1 129,21 –4,72

Suma 18 342,98 –3,69 3,10 17 665,61 18 213,78 17 742,82 –77,20

(26)

1. Obowi¹zuj¹cy system wsparcia System wsparcia w ramach WPR wprowadzony w 2004 roku nie rozwi¹zuje problemu drena¿u nadwy¿ki z rolnictwa, w warunkach o¿ywienia gospodarczego z 2004 rokua który wynosi szacunkowo oko³o –7% produkcji globalnej rocznie. Wspó³czynnik kosztoch³onnoœci renty gruntowej

wynosi³ w 2004 roku 11,38 USD. 2. Zmniejszenie p³atnoœci obszarowych spadnie o 60%

w ca³ej UE –7 L: +2 +52 L: –0,1 8,07 Z: –1 P: +4 – 0,1 +3

K: +2 K: –0,4 I: +0 E: –4

3. Substytucja p³atnoœci obszarowych w Polsce

subsydiami inwestycyjnymi –6 L: +4 +51 L: +0,1 7,65 Z: –6 P: +0 –0,1 +4

K: +4 K: +0,1 I: –4 E: +0

4. Substytucja p³atnoœci obszarowych w Polsce subsydiami inwestycyjnymi w warunkach kryzysu

gospodarczego –9 L: +2 +55 L: –3 7,66 Z: –6 P: – 1 –1 +4

K: +0 K: +3 I: –3 E: –5

5. Obowi¹zuj¹cy system wsparcia w warunkach

kryzysu gospodarczego –3 L: –2 +3 L: –3 11,40 Z: +0 P: +0 –1 –0,4

K: –3 K: +3 I: +1 E: –6

a_{Wariant 1. i 5. maj¹ charakter prorównoœciowy, a 2.–4. – proefektywnoœciowy. Warianty 3. i 4. s¹ najbardziej efektywne.}

ród³o: Na podstawie symulacji przeprowadzonych za pomoc¹ modelu GTAP 7 (zmodyfikowana wersja domkniêcia), szczegó³owe dane w tabelach 2–5. Wariantowe uwarunkowania alokacji renty gruntowej

w Polsce / zmiany w tabeli input–output sektora rolnego

Zasób ziemi rolniczej [%] Zasoby pracy (L) i kapita³u (K) w rolnic-twie [%] Renta gruntowa (w czêœci wyp³acanej przez rynek) [%] Cena pracy (L) i kapita³u (K) w rolnic-twie [%] Koszto-ch³onnoœæ renty gruntowej (kwota USD/ 1 USD renty rynkowej) [%] Zu¿ycie poœrednie Z), import (I) (wartoœæ nominalna iloœæ × cena) [%] Krajowy popyt poœredni i finalny (P), eksport (E) wartoœæ nominalna [%] Produktyw-noœæ realna dzia³u „rolnictwo” (% produk-cji globalnej t₀) [%] Alokacja rent ekono-micznych na korzyœæ rolnictwa (% produk-cji globalnej t₀) [%] TABELA 6. Wp³yw ró¿nych wariantów zmian WPR na przep³ywy rent ekonomicznych w rolnictwie w Polsce

(27)

tworzy³yby struktury mniej podatne na drena¿ rent w fazie kryzysu, kiedy to re-latywnie zwiêkszano by wsparcie prorównoœciowe. Przeprowadzona analiza do-wodzi, ¿e taka cyklicznoœæ by³aby wskazana, problem jej wdro¿enia przy obec-nej inercji instytucji UE to inna sprawa. Byæ mo¿e zamiast cyklicznoœci wystar-czy³aby przemiennoœæ opcji polityki rolnej w Polsce w kolejnych okresach pro-gramowania, ale to problem do odrêbnej dyskusji.

BIBLIOGRAFIA

Analiza sytuacji produkcyjno-ekonomicznej rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej w 1984 roku, 1984. Red. A. Woœ. IERiG¯, Warszawa.

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1993: Ekonomia. T. 1, PWE, Warszawa.

Czy¿ewski A., Stêpieñ S., 2008: Zmiany mechanizmów WPR UE a oczekiwania Polski, „Ekono-mista” 4.

Czy¿ewski A., Czy¿ewski B., Matuszczak A., 2003: Rolnictwo polskie w UE. Wyniki negocjacji akcesyjnych. Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznañ.

Czy¿ewski B., 2010a: Kontrowersje wokó³ rent gruntowych: od ekonomii klasycznej do czasów wspó³czesnych. „Ekonomista” 2.

Czy¿ewski B., 2010b: Mechanizm alokacji rent ekonomicznych w sektorze rolnym; analiza przy-padku Polski na podstawie przep³ywów miêdzyga³êziowych oraz modelu GTAP w latach 1995–2005. Materia³y konferencji „Ekonomia – wczoraj, dziœ, jutro”, 16–17 wrzeœnia, Kate-dra Teorii i Historii Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznañ.

Czy¿ewski B., Mrówczyñska-Kamiñska A., 2010: Rachunek nadwy¿ki produktywnoœci i przep³yw miêdzyga³êziowy w ekonomii rolnej.„Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 4.

Czy¿ewski B., Mrówczyñska-Kamiñska A., 2011: Przep³ywy miêdzyga³êziowe i podzia³ rent w sektorze rolno-¿ywnoœciowym w Polsce w latach 1995–2005.„Ekonomista” 2.

Gburczyk S., 1990: Podzia³ korzyœci ze wzrostu efektywnoœci produkcji. „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 4/5.

Hagemejer J., 2010: Model GTAP; zastosowanie w procesie kszta³cenia studentów. Materia³y pro-jektu realizowanego w Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu, „Nowoczesne Techniki Analityczne”. POKL 4.1.1, 06/2010, Poznañ (http://www.nta.ue.poznan.pl/upload/wykla-dy.pdf).

Hertel T.W., Tsigas M.E., 1997: Structure of GTAP. In: Global Trade Analysis. Modeling and Ap-plications. Ed. T. W. Hertel. Cambridge University Press, Cambridge.

Hertel T.W., Tsigas M.E., Narayanan B.G., 2008: Primary Factor Shares. GTAP 7 Data Base Do-cumentation, 12.A. (https://www.gtap.agecon.purdue.edu/resources/download/4182. pdf). Raport CERC, 1973: Les comptes de surplus des enterprises. Méthodologie et modalities

d'appli-cation. „Documents du CERC” 18.

Raport CERC, 1986: Constat de l'évolution récente des revenus en France (1982–1985). „Docu-ments du CERC” 82.

Raport CERC, 1995: Les inegalités d'emploi et de revenu mise en perspective et nouveaux défis – la decouverte. Conseil superieur de l'emploi, des revenus et des côuts. „Documents du CERC” 9. UE Financial Report 2004, 2005. Office for Official Publications of the European Communities,

Luxembourg.

Woœ A., 1979: Zwi¹zki rolnictwa z gospodark¹ narodow¹. PWRiL, Warszawa.

Woœ A., Zegar J.S., 1983: Gospodarka ¿ywnoœciowa. Problemy ekonomiki i sterowania. War-szawa.

Zawaliñska K., 2009: Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. IRWiR PAN, Warszawa.