The Four ‘Cornerstones’ of Tourism Geography

A R T Y K U Ł Y - P A P E R S

Andrzej Kowalczyk

Sylwia Kulczyk

Uniwersytet W arszawski

Wydział Geografii i Studiów Regionalnych 0 0 -9 2 7 Warszawa, Krakowskie Przedm ieście 30

akowalczyk@ uw.edu.pl; skulczyk@uw.edu.pl

CZTERY KAMIENIE WĘGIELNE

THE FOUR CORNERSTONES’

GEOGRAFII TURYZMU

OF TOURISM GEOGRAPHY

Zarys treści: W geografii są cztery koncepcje opisu relacji przestrzennych - przestrzeni, środowiska, miejsca i krajobra­ zu. Wszystkie one są przydatne w geografii turyzmu, ale są związane z różnymi podejściami metodologicznymi.

Słowa kluczowe: geografia turyzmu, przestrzeń, środowisko, miejsce, krajobraz.

Abstract: There are four theoretical concepts in geo- graphy for describing spatial relattons - space, environ- ment, place and landscape. Ali of them are useful in tourism geography research but they are connected to differing methodological approaches.

Kev words: tourism geography, space, environment, place, landscape.

1. WSTĘP 1. INTRODUCTION

Jedną z częściej przyjmowanych w Polsce definicji turystyki jest definicja zaproponowana przez K. Przeclaw skieg o (1994, 9), który uważa, że jest to „całokształt zjawisk ruchliwości przestrzen­

nej, związanych z dobrowolną, czasową, zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia, oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym)”. Z punktu widzenia geografii w defi­ nicji tej są ważne przede wszystkim dwie kwestie: 1) że turystyka jest zjawiskiem przestrzennym (po­ lega na zmianie miejsca pobytu) oraz 2), iż spro­ wadza się ona do osobistego zetknięcia się tury­ stów z odwiedzanym przez nich środowiskiem. Właśnie te dwa elementy definicji K. Przecław- skiego (który jest socjologiem!) powodują, że wśród licznych dyscyplin naukowych geografia wydaje się być szczególnie predestynowana do zajmowania się turystyką.

Geografię najczęściej definiuje się jako naukę zajmującą się przestrzennym zróżnicowaniem po­ włoki Ziemi pod względem przyrodniczym i spo­ łeczno-gospodarczym oraz badającą związki, jakie zachodzą między poszczególnymi komponentami środowiska przyrodniczego oraz pomiędzy

środo-O n e of th e d e fin itio n s o f to u r is m w h ich is f re ą u e n tly u s e d in P o la n d is th a t p ro p o se d b y Pr z e c ł a w s k i (19 9 4 , 9). He d efin es to u r is m a s ‘all k in d s o f s p a tia l activ ities c o n n e c te d w ith a v o lu n ta r y a n d te m p o ra iy c h a n g e of re s id e n c e , e n v iro n m e n t a n d p a c e o f life; a n d in v olving p e rs o n a l en - c o u n te r s w ith th e v isite d e n v iro n m e n t (n a tu ra l, c u ltu r a l o r so cial)’. F ro m th e p e rsp e c tiv e o f g e o g ra p h y , tw o is s u e s a re p a rtic u la rly im p o r ta n t in s u c h a d efinition: firstly, th a t to u ris m is a sp a tia l p h e n o m en o n (as it involves a c h a n g e of p lace of resid en c e) a n d se c o n d ly , t h a t it a s s u m e s th e d ire c t, p e r s o n a l e n c o u n te r o f to u r is ts w ith th e e n v iro n m e n t th a t th e y a re visitin g . It is th e s e tw o c o m p o n e n ts of P rzecław sk i’s d e fin itio n (a lth o u g h a socio- lo g ist him self) t h a t r e n d e r g e o g ra p h y p a r t­ ic u la rly w e ll-s u ite d to d e a l w ith to u rism , in fa c t b e tte r t h a n o th e r d isc ip lin e s.

G eography is u s u a lly defined a s a discip- lin e t h a t s tu d ie s th e n a tu r a l, so cial a n d econom ic p h e n o m e n a fo u n d o n th e E a rth ’s surface, a n d th e ex ploratio n of th e re la tio n

-wiskiem geograficznym a działalnością człowieka. W powyższej definicji znowu dwa określenia mają kluczowe znaczenie i znowu są to „przestrzeń” oraz „środowisko”.

Mimo że pojęcia „przestrzeń” i „środowisko” można uznać za fundamentalne dla geografii, w swoich badaniach geografowie posługują się również innymi terminami, które w większym lub mniejszym stopniu dotyczą także relacji prze­ strzennych oraz związków między człowiekiem a środowiskiem. Tymi pojęciami są „krajobraz” oraz „miejsce”.

Artykuł dotyczy użyteczności z punktu widze­ nia geografii turyzmu1 tych czterech określeń - „przestrzeń”, „środowisko”, „krajobraz” i „miej­ sce”. Celem autorów jest zaprezentowanie poglą­ du, iż podane terminy stanowią coś w rodzaju „ka­ mieni węgielnych” w badaniach geograficznych nad turystyką i wypoczynkiem. Nie należy ich jednak stosować zamiennie (co często się zdarza bada­ czom mniej zainteresowanym teorią geografii oraz praktykom), tylko w określonych kontekstach. Zda­ niem autorów przedstawianego tekstu, tymi „kon­ tekstami” są podejścia badawcze, stosowane w geo­ grafii turyzmu: 1) scjentystyczne (neopozytywi- styczne), 2) behawioralne, 3) strukturalistyczne oraz 4) humanistyczne.

s h ip s b e tw e e n th e g e o g ra p h ic a l en v iro n - m e n t a n d h u m a n a c tm ty . In th is dcfini- tio n , Iwo n o tio n s a re o f p rim a iy im p o rt- an ce : ‘s p a c e ’ a n d ‘e n v iro n m e n t\

E v en th o u g h th e c o n c e p ts o f ‘s p a c e ’ a n d ‘e m d ro n m e n t’ a re th o s e o f c ru c la l sig n ifican ce for g eo g rap h y , g e o g ra p h e rs u s e o th e r c o n c e p ts in th e ir r e s e a r c h w h ich to a g r e a te r o r le s s e r e x te n t d e sc rib e s p a tia l lin k a g e s a n d th e re la tio n s h ip s b e tw e e n h u m a n activ ity a n d th e en v iro n - m e n t. T h e s e a re 'la n d s c a p e ' a n d ‘p la c e ’.

T h is p a p e r looks a t th e u se fu ln e ss of th e se four c o n c e p ts - ‘s p a c e ’, ‘en v iro n m en t\ ‘la n d sc a p e ’ a n d ‘p la ce’ - from th e p o in t of view of to u rism g eo g rap h y 1. T he aim of th e a u th o rs is to s u b s ta n tia te th e th e sis th a t th e se te rm s a re in fact ‘c o m e rsto n e s ’ in th e geographical s tu d y o f to u rism a n d leisure. T hey sh o u ld no t, how ever, b e u s e d inter- ch an g eab ly (w hich is so m etim es don e by th o se le ss in te re ste d in geographical th eo iy a n d by so m e p ractitio n ers) b u t only in specific co n tex ts. A ccording to th e au th o rs, th e ‘c o n te x ts’ a re tire re s e a rc h ap p ro ac h es u s e d in to u rism geography: (1) scientistic (neopositivist), (2) b eh av io u ral, (3) s tru c tu r- a list a n d (4) h u m a n is tic .

2. PRZESTRZEŃ 2. SPACE

Przedmiotem badania geografii turyzmu jest tzw. przestrzeń turystyczna. Zdaniem J. WARSZYŃSKIEJ i A. Ja c k o w sk ieg o (1978, s. 31), jest to „część przstrzeni geograficznej i społeczno-ekonomicz­ nej, w której zachodzą zjawiska turystyczne”. Po­ dana definicja jest bliska poglądom reprezentowa­ nym przez A. LISOWSKIEGO (2003), który wyróż­ nia w geografii człowieka dwa podstawowe typy przestrzeni - przestrzeń fizyczną (autoteliczną) oraz przestrzeń niefizyczną (heteroteliczną), którą z kolei można podzielić na przestrzenie: ekolo­ giczną, kulturową oraz społeczną.

Pojęciu przestrzeni turystycznej poświęcił wie­ le uwagi S. Liszew ski (1995, s. 94), którego zda­ niem jest to „funkcjonalnie wyróżniająca się część (podprzestrzeń) przestrzeni geograficznej rozu­ mianej w sensie largo, tzn. jako podprzestrzeń, na którą składają się elementy przyrodnicze powło­ ki Ziemi (środowisko naturalne), trwale efekty działalności ludzkiej w tym środowisku (środo­ wisko gospodarcze), a także środowisko

człowie-In to u ris m g eo g rap hy , so -called to u rism s p a c e is th e o b je ct o f re s e a rc h . A ccording to Warszyńska & Jackowski (1978, 31), it is th e ‘p a r t of g e o g rap h ic a n d socio-econom ic sp a c e in w h ich to u r is t p h e n o m e n a o c c u r’. T h is d efin itio n is clo se to th a t held by Lisowski (2003) w ho d istin g u ish e d two basie ty p e s of s p a c e in h u m a n is tic geography: p h y sical (autotelic) s p a c e a n d n o n -p h y sic al (heterotelic) sp a c e : w h ic h c a n b e fu rth e r s u b d m d e d in to ecological, c u ltu ra l a n d so cial sp a c e s.

Liszewski (1995, 94) exten sively explored th e c o n c e p t of to u ris m sp ace. In h is opinion, it is a ‘fu n ctio n ally d is tin g u is h e d p a r t (a su b -sp a c e ) o f g eo g rap h ical sp a c e u n d e r- sto o d s e n s u largo, th a t is a s u b -sp a c e co m p risin g th e n a tu r a l e le m e n ts of th e E a rth 's su rfa c e (the n a tu r a l em dronm ent), th e p e r m a n e n t effects of a n th ro p o g e n ic activity in th e n a tu r a l e n v iro n m e n t (the

ka w rozumieniu społecznym.” Znacznie krócej definiuje przestrzeń turystyczną np. M. STALSKI (1984, s. 140), który uważa, że „przestrzeń tu­ rystyczna składa się z obszarów, w obrębie któ­ rych świadczone są usługi turystyczne.” Z kolei M. Drzewiecki (1992) zamiast określenia „prze­ strzeń turystyczna” wprowadza termin „przestrzeń rekreacyjna”. Stanowi ona według niego część prze­ strzeni geograficznej, ma cechy korzystne do rea­ lizacji różnych form wypoczynku, jak również charakteryzuje się istnieniem procesów rekreacyj­ nych o rozmiarach istotnych społecznie i przestrzen­ nie. Natomiast S. Liszew ski i M. Baczw arow (1998) proponują używanie pojęcia „przestrzeń re­ kreacyjno-turystyczna”, który to termin wydaje się najlepiej oddawać istotę sprawy.

Można przyjąć, że świadome zainteresowanie koncepcją przestrzeni badaczy zajmujących się tu­ rystyką wystąpiło już w latach 50.-60. XX w. i by­ ło związane z ówczesną fascynacją analizą re­ gionalną. W celu poznania i wyjaśnienia kierun­ ków ruchu turystycznego niektórzy badacze opra­ cowali w tym czasie modele teoretyczne prze­ mieszczeń turystycznych, które pozwalały nie tyl­ ko je zrozumieć, ale również stawiać prognozy, przez co okazały się być bardzo użyteczne w pra­ cach planistycznych.

Z czasem koncepcja przestrzeni turystycznej zaczęła być wykorzystywana przez autorów zaj­ mujących się geografią behawioralną. Autorem jednego z bardziej znanych modeli percepcji prze­ strzeni turystycznej powstałego w tym okresie był J.-M. MlOSSEC (1977). Natomiast spośród później powstałych prac na temat przestrzeni turystycz­ nej należy wymienić często cytowane opracowa­ nie M. OPPERMANNA (1993), który przede wszyst­ kim zajął się ewolucją przestrzeni turystycznej.

Z polskich autorów teorią przestrzeni turystycz­ nej jako jeden z pierwszych zainteresował się J. Stach o w sk i (1993), który wyróżnił trzy zasad­ nicze znaczenia terminu „przestrzeń turystycz­ na”: 1) traktujące przestrzeń turystyczną jako po­ chodną realnej przestrzeni geograficznej - jego zdaniem tak widzieli przestrzeń turystyczną m.in. J. Wa r s z y ń sk a i A. Ja c k o w sk i (1978), M. St a l- SKI (1984), a z zagranicznych autorów W .C. HuS- BANDS (1983); 2) sytuujące przestrzeń turystycz­ ną w kategoriach przestrzeni abstrakcyjnej (według J. Stachowskiego pogląd taki reprezen­ tował właśnie J.-M. Miossec); 3) widzące prze­ strzeń turystyczną w perspektywie koncepcji prze­ strzeni mentalnej (za reprezentantów tego

po-econom ic en viron m en t) a n d also th e h u m a n e n v iro n m e n t in a so cial s e n s e ’. T h ere a re so m e m ore s u c c in c t d efin itio n s of ‘to u rism s p a c e ’, for e x am p le b y Stalski (1984, 140) w h o is o f th e o p in io n t h a t ‘to u ris m sp a c e c o n s is ts o f a r e a s w ith in w h ich to u rism serv ices a re p ro v id ed ’. O n th e o th e r h a n d , Drzewiecki (1992) u s e s th e te rm ‘recrea - tio n al s p a c e ’ in s te a d o f ‘to u r is t s p a c e ’. He d efin es it a s a p a r t of g eo g rap h ic sp a c e w ith c e rta in c h a ra c te ris tic s w h ich facilitate th e provision o f v a rio u s fo rm s o f le isu re a n d in w h ich c e rta in re c re a tio n a l p ro c e s s e s o c c u r o n a scalę w h ic h is sig n ifican t in b o th social a n d s p a tia l te rm s. O n th e o th e r h a n d , Liszewski & Bachvarov (1998) p ro p o se th e te rm ‘re c re a tio n a l a n d to u ris m s p a c e ’ a s it se e m s to c a p tu r e th e g is t of th e p h en o m - e n o n m o s t ac c u ra te ly .

It c a n b e said th a t to u rism re se a rc h e rs have sh o w n a d elib erate in te re s t in th e co n ce p t of sp a c e siń c e a s early a s th e 1950s a n d 1960s, coinciding w ith th e fascin ation for regional a n a ly sis o bserv ab le a t th e tim e. T hen, w ith a view to exploring a n d explain- ing th e p ro sp e c ts of to u rism , som e deve- loped th eo retical m o d els of ‘to u ris t m obility’ in o rd e r n o t only to u n d e rs ta n d th e m b u t also to m a k e fo recasts w h ich proved extrem ely u se fu l in th e p la n n in g work.

O ver tim e, th e c o n c e p t o f to u ris m sp a c e h a s b e e n u s e d by a u th o r s w h o d e a lt w ith b e h a v io u ra l g eo g rap h y , s u c h a s Miossec (1977) w ho d ev elop ed o n e o f th e m o st p o p u la r m o d e ls o f to u r is m s p a c e p ercep - tio n of h is tim e. A m ong la te r w o rk s o n to u ris m sp a c e , th e fre ą u e n tly cited s tu d y b y Oppermann (1993) in w h ich h e dis- c u s s e d th e is s u e o f to u ris m sp a c e sh o u ld be in c lu d ed .

O ne of th e first in P oland to becom e in te re ste d in th e tlieory of to u rism sp ace w as Stachowski (1993). He d istin g u ish ed th re e b asie m e a n in g s o f th e concept, seeing it a s a derivative o f re a l geographical space. In Stachowski’s opinion, th is w as how sp ace w as viewed b y s u c h a u th o rs a s Warszyńska

& Jackowski (1978), Stalski (1984), a n d

Hu sba nd s (1983); th e y all looked a t to u rism sp ace a s a n a b s tr a c t sp a c e (according to S tachow ski, th is view w a s s h a re d by M ios­ sec), w hile o th e rs s tu d ie d to u rism space from th e p ersp ectiv e of th e c o n c e p t of

dejścia J. Stachowski uważał H. Aldskogiusa i D. Merccra).

Do koncepcji percepcji przestrzeni turystycz­ nej nawiązał również wspomniany wcześniej S. LISZEWSKI (1995), który na podstawie charak­ teru działalności turystycznej oraz stopnia kształto­ wania przez nią przestrzeni geograficznej i spo­ łecznej wyróżnia pięć jej typów: przestrzeń eks­ ploracji turystycznej, przestrzeń penetracji tury­ stycznej, przestrzeń asymilacji turystycznej, prze­ strzeń kolonizacji turystycznej oraz przestrzeń ur­ banizacji turystycznej.

3 . ŚRODOWISKO

Terminem powszechnie używanym zarówno w geo­ grafii i wielu innych dziedzinach nauki, jak też po­ tocznie jest „ środowisko”. Jak wskazuje J. KON­ DRACKI (1976) termin „środowisko” wymaga zaw­ sze wskazania konkretnego podmiotu. Geogra­ fowie najczęściej odnoszą to pojęcie do człowie­ ka i jego potrzeb. Termin „środowisko” często dopełniany jest określeniem „geograficzne” bądź „przyrodnicze”. Określenia te traktowane są naj­ częściej jako synonimy, jednak A. RlCHLING (1992) wskazuje, że termin środowisko przyrodnicze wydaje się lepszy, gdyż wskazuje na uwzględnie­ nie zarówno komponentów abiotycznych, jak i bio­ tycznych.

Według J. Mateo (2002), środowisko składa

się z trzech elementów: przestrzeni, miejsc i usług, Przestrzeń rozumiana jest jako tło, do którego przynależą elementy strukturalne - miejsca, i ele­ menty funkcjonalne - usługi. Tak definiowane środowisko jest dla człowieka źródłem stymulacji, informacji i miejscem akcji.

Przykładem zastosowania koncepcji środowi­ ska do badań geograficznych nad turystyką i wy­ poczynkiem jest opracowana w latch 70. XX w. koncepcja terytorialnych systemów rekreacyj­ nych - TSR (ros. terńtorialnaja rekreacionnaja

sistema - TRS) sformułowana przez W . S. Pre- obrażenskiego i J. A. Wedenina (PREOBRAŻENSKI, Wedenin 1971; PREOBRAŻENSKI 1986). W ogól­ nym zarysie nawiązuje ona do wysuniętej wów­ czas przez ekonomistów radzieckich teorii kom­ pleksów terytorialno-produkcyjnych. W latach 70.-80. koncepcję TSR szeroko stosowali geo­ grafowie radzieccy, a służyła ona do regionaliza­ cji turystycznej, badania ruchu wypoczynkowego w strefie podmiejskiej dużych aglomeracji,

wy-‘m e n ta l s p a c e ’ (in clu d in g A ldskogius a n d M ercer, a c c o rd in g to S tach o w sk i).

Liszewski (1995) w a s am o n g th o se w ho referred to th e c o n c e p t of to u rism sp ace p erce p tio n in h is w ork. B ased o n th e n a tu rę of to u rism a c tM ty a n d th e degree to w h ich it could s h a p e g eo g rap h ic a n d social space, L iszew ski d is tin g u is h e d five ca te g o rie s: to u rism exploration; to u rism pen etratio n ; to u rism assim ilatio n ; to u d s m colonisation; a n d to u rism u rb a n is a tio n .

3 . ENVIRONMENT

A te rm th a t is co m m o n ly u s e d in geography, a n d in m a n y o th e r d iscip lin es a n d in every- d ay sp eech , is ‘e n v iro n m e n t\ Kondracki (1976) h a s p o in ted o u t th a t th is con cep t re ą u ire s a specific s u b je c t w h ich sh o u ld be referred to o n every occasion. M ost freq- uently, g eo g rap h e rs relate th e co n ce p t to m a n a n d h is n e e d s. T h e te rm ’env iro n m en t' is often c o m p lem e n ted w ith s u c h a ttrib u te s a s ‘geog raph ical’ o r ‘n a tu ra l’. A lthough th e se te rm s a re u s u a lly u s e d synonym - ously, Richling (1992) p o in ted o u t th a t th e co n ce p t o f ‘n a tu ra l e n v iro n m en t’ seem s m ore a d e ą u a te a s it in d icate s th a t b o th biotic a n d abiotic c o m p o n e n ts a re included.

A ccording to Mateo (2002) th e environ- m e n t is m a d e u p o f th re e co m p onents: sp ace, u n d e rs to o d a s a b a c k g ro u n d for places; in w h ich a re s tr u c tu ra l co m p onents; a n d services w h ich a re th e fun ctio n al c o m p o n e n ts of th e w hole. In s u c h a sen se, th e e n v iro n m e n t pro vides m a n w ith a so u rce of stim u latio n , a so u rc e of inform ation a n d a place for actM ty.

T h e th e o ry o f ‘s p a tia l re c re a tio n a l s y s te m s ’ (TRS, in R u s s ia n teTTitoryalnaya

rekreatyonncuja sistyem d), developed in th e

1970s, c a n b e s e e n a s a n exam ple of th e u s e of th e c o n c e p t o f th e e n v iro n m e n t in geo­ g rap h ical s tu d ie s o n to u rism a n d leisure. T his th e o iy w a s fo rm u lated b y P reo brazhen- sk y & V ed en in (Preobrazhensky & Vedenin

1971; Preobrazhensky 1986). In g enerał term s, it d raw s o n th e th e o ry of ‘sp atial a n d p ro d u ctio n co m p lex es’ p ro p o sed by Soviet eco n o m ists a r o u n d th a t tim e.

In th e 1 970s a n d 1980s, ‘sp a tia l re c re a ­ tion al sy ste m s th e o ry ’ w a s widely u s e d by

tyczania obszarów chronionych itp. Model TSR znalazł uznanie również wśród geografów polskich (KOSTROWICKI 1975). Przykładem badań empi­ rycznych nawiązujących do koncepcji TSR mo­ że być przeprowadzona przez A. KRZYMOWSKA- -Kostrowicką (1980) analiza walorów, zagos­

podarowania i ruchu turystycznego na obsza­ rze modelowym nad jeziorem Wigry, jak również późniejsze prace D. SOLOWIEJ (1987) i M. PIE­ TRZAKA (1996).

Chociaż opisana koncepcja terytorialnych sys­ temów rekreacyjnych została sformułowana w konwencji bliskiej podejściu struktural i stycz­ nemu, to jednak w geografii turyzmu koncep­ cja środowiska zdobyła uznanie przede wszyst­ kim wśród badaczy reprezentujących orientację behawioralną. Już w latach 60.-70. XX w. geo­ grafowie, często we współpracy z psychologami (Fridgen 1984), zaczęli prowadzić badania nad zachowaniami turystów. Często w badaniach tych starano się wykazać, jakie cechy środowiska de­ cydują o formach aktywności podejmowanych w trakcie wyjazdów turystycznych oraz rekrea­ cyjnych. Jako przykład zastosowania tego rodza­ ju podejścia mogą służyć liczne prace D. MER- CERA (197la, 197lb, 1972), artykuł E.L. Shafera (1969) czy szeroko dyskutowana praca H. ALD- SKOGIUSA (1977). Zdaniem autorów przytoczo­ nych prac, ważnym problemem są nie tylko ob­ serwacje zachowania turystów, ale także poprze­ dzający je proces percepcji, na który wpływ ma­ ją również czynniki społeczne (ALDSKOGIUS 1977, LlEBER, Fe se n m a ier 1985). Aby wykazać liczne zależności między zachowaniami turystów a ce­ chami środowiska, niektórzy badacze starali się połączyć podejście behawioralne z analizą iloś­ ciową charakterystyczną dla nauki neopozytywi- stycznej, czego przykładem może być praca R.B. DiTTONA i in. (1975).

Połączenie pojęć „turystyka” i „środowisko” powszechnie występuje nie tylko w pracach nau­ kowych, ale również w opracowaniach o cha­ rakterze utylitarnym i w mediach. Najczęściej po­ ruszanym problemem jest negatywny wpływ turystyki na środowisko (Environmental Impacts of Tourism, strona internetowa UNEP), aczkol­ wiek niektórzy autorzy (Za r ę b a 2000) podkreśla­ ją, że turystyka może mieć również duże znacze­ nie dla ochrony i poprawy stanu środowiska przy­ rodniczego.

S oviet g e o g ra p h e rs for s u c h p u rp o s e s a s to u ris m re g io n a lisa tio n , re c re a tio n a l s tu d ie s in th e s u r r o u n d in g s of large ag g lo m eratio n s, d elim itin g p ro te c te d a re a s, etc. T h e TRS m o d el w a s also ad o p ted b y so m e P olish g e o g ra p h e rs (Kostrowic-

ki 1975). E x a m p le s in c lu d e a n a n a ly sis of th e a s s e ts , d e v e lo p m e n t a n d to u rism in a ‘m o d el a r e a ’ o n L ake W igry (Krzymow- SKA-KOSTROWICKA (1980), a s well a s la te r w o rk s b y Solowiej (1987) a n d Pietrzak (1996)). E v en th o u g h th e c o n c e p t o f ‘s p a tia l re c re a tio n a l s y s te m s ’ w a s fo rm u la te d in a la n g u a g e clo se to a s tr u c tu r a lis t a p p ro a c h , in to u r is m g e o g ra p h y it w a s m a in ly e m b ra c e d b y th o s e w h o re- p r e s e n te d a b e h a v io u ra l ap p ro ac h . As early a s th e 1960 s a n d 19 70s geographers, freąu en tly in co o p eratio n w ith to u rists (Fridgen 1984), w o u ld c a n y o u t s tu d ie s of to u rist b eh av io u r. M u ch o f th is re se a rc h a tte m p te d to identify th e env iro n m en tal fe a tu re s w h ich w ere factors determ in in g th e ty p es o f activity u n d e rta k e n o n to u rist a n d recrea tio n a l trip s. E x am p les include m a n y of Mercers’ w o rk s (1 9 7 la , 197 lb ,

1972), a p a p e r b y Shafer (1969) a n d th e w idely d is c u s s e d s tu d y b y Aldskogius

(1977). A ccording to all th e se a u th o rs, n o t only obseru ab le to u ris t b e h a v io u r is im port- a n t b u t also th e p ro c e ss o f p ercep tio n p reced in g th e m w h ich is affected by social factors (Aldskogius 1977, Lieber & Fesen­

maier 1985). In o rd e r to reveal th e m an y re la tio n sh ip s b etw ee n to u ris t b eh av io u r a n d e m iro n m e n ta l featu res, so m e h av e tried to co m bine th e b e h a v io u ra l ap p ro ac h w ith th e q u a n tita tiv e a n a ly sis typical of a neo- positivist o rien tatio n , for exam ple in th e w o rk b y Dittone t aL (1975).

T he co n c e p ts of ‘to u ris m ’ a n d ‘environ- m e n t’ a re co m m only co m b in ed n o t only in acad em ic w o rk b u t also in reference m a teria ls a n d in th e m a s s m edia. Issu e s w h ic h a re m o s t fre ą u e n tly tack led in clu d e th e negative im p a c ts o f to u rism o n th e e n v iro n m e n t (E n v iron m en tal Im pacts of T ourism , UNEP w ebsite), even th o u g h som e a u th o rs (Zaręba 2000) arg u e th a t to u rism c a n p lay a sig nifican t role in th e p ro tectio n a n d c o n serv atio n of th e n a tu ra l en viro nm ent.

4. MIEJSCE

Termin „miejsce” w geografii turyzmu rozumieć można bądź jako „destynację”, czyli wycinek przestrzeni pełniący funkcję recepcyjną, bądź też jako przestrzeń zawierającą pewien ładunek zna­ czeń. Według Y.-F. TUANA (1987), pojęcia „prze­ strzeń” i „miejsce” są ze sobą w pewien spo­ sób powiązane. Te związki można dostrzec na przykładzie określenia „przestrzeń turystyczna”, którą można rozumieć również (w sposób zbliżo­ ny do psychologii i socjologii, a także bliski geo­ grafii humanistycznej) jako przestrzeń postrzeganą przez jednostkę i/lub grupę społeczną z uwzględ­ nieniem jej potrzeb wypoczynkowych, w której zachodzą określone zachowania związane z dzia­ łaniami wypełniającymi wolny czas (KOWALCZYK

1985).

Bliską koncepcji miejsca jest szeroko rozpa­ trywana w naukach przyrodniczych i społecznych, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i Ka­ nadzie, koncepcja „dziewiczości” (wilderness), któ­ ra dotyczy obszarów przyrodniczych będących niemal pozbawionymi skutków wynikających z działalności człowieka2. Ta budząca od XIX w. duże zainteresowanie i emocje naukowców kon­ cepcja - w naukach społecznych rozpatrywa­ na na ogół z punktu widzenia filozofii, antropo­ logii kulturowej i psychologii środowiskowej (CRO- NON 1995) - w latach 60.-70. XX w. zaczęła być przedmiotem analiz w powiązaniu z turysty­ ka i rekreacją czego przykładem mogą być pra­ ce G.L. PETERSONA (1973, 1974), L. KROENING (1977) czy E.L. SHAFERA i J. MlETZA (1969). Na ogół autorzy tych opracowań podkreślają, że turyści bardzo różnie rozumieją „dziewiczość”, na co wpływ mają zarówno cechy indywidualne turystów (wynikające np. z posiadanych doświad­ czeń oraz nawiązujące do wcześniejszych wy­ obrażeń o odwiedzanym terenie), jak i wynikają­ ce z ich przynależności do określonego kręgu kul­ turowego.

Badanie zależności pomiędzy tym, co realne a tym, co wyobrażone - czyli próba określenia tzw. tożsamości miejsca - ma dla turystyki waż­ ne znaczenie praktyczne (HUNT 1975). Wybiera­ jąc cel podróży turyści kierują się bowiem własnym wyobrażeniem o nim, a satysfakcja ze zrealizowanych marzeń jest jednym z czynników decydujących o satysfakcji z wyjazdu. Tożsamość miejsca jest zatem zależnością zachodzącą mię­ dzy percepowanym przez człowieka otoczeniem (krajobrazem) wraz z jego historycznie

nawar-4. PLACE

In to u rism geography, th e no tion of ‘płace’ c a n b e u n d e rs to o d a s a ‘d e stin a tio n ’, i.e. a p o rtio n of s p a c e h av in g a receptive func- tion o r a s a sp a c e la d e n w ith specillc m ean - ings. A ccording to Y-F. Tuan (1987), th e te rm s ‘s p a c e ’ a n d ‘p la ce’ a re to som e ex te n t in terco n n ected . T h is c a n b e observed o n th e exam ple of ‘to u ris m s p a c e ’, w h ich c a n also b e u n d e rsto o d (in a w ay w hich is ak in to psychology, sociology a n d h u m a n is tic geo­ graphy) a s a sp a c e perceived by a n indi- vidual o r a social g ro u p in a w ay w hich c a te rs to h is o r its recrea tio n a l n eed s, a n d w h ere specific b e h a v io u r o c c u rs co n nected w ith th o se activities th a t fili leisu re tim e (Kowalczyk 1985).

T h e co n ce p t o f w ild e rn e ss (applying to a re a s w h ich a re a lin o s t totally devoid of an y an th ro p o g e n ic im p a c ts2), w idely d isc u sse d in n a tu ra l a n d social scien c es prim arily in th e U nited S ta te s a n d C an ad a , is close to th e co n ce p t of place. T h is theory, w hich h a s a ttra c te d a lot of in te re s t a n d s p u rre d h e a te d d e b a te siń ce th e 19th cen tu ry , a n d w h ich in th e social sc ie n c e s is m ainly u se d in te rm s o f ph ilo sop h y , c u ltu ra l an th ro p o - logy a n d en v iro n m en ta l psychology (Cronon

1995), in th e 1 9 60s a n d 7 0 s b ecam e a n o b je ct of a n a ly s is in c o n ju n c tio n w ith to u ris m a n d re c re a tio n in s u c h w orks a s th o se b y Peterson (1973, 1974), Kroen-

ing (1977) o r Shafer & Mietz (1969). In m o st ca se s, th e se a u th o rs e m p h a sise th a t to u rists te n d to v a iy in th e ir u n d e rs ta n d in g of th e c o n c e p t o f w ild ern ess, a ttrib u ta b le in g en erał to th e to u r is ts ’ individual ch ara cter- istics (e.g. b a s e d o n th e ir exp erien ces a n d earlier p e rc e p tio n s o f th e visited areas), a n d to th e ir h av in g a specific c u ltu ra l b ack- g ro u n d .

S tu d y in g th e re la tio n s h ip s betw een w h a t is real a n d w h a t is im agined, i.e. a tte m p ts a t delining th e so-called ‘p lace identity’, is of p a rtic u la r p ractical im p o rtan ce for to u rism (Hunt 1975). T h e re a s o n for th is is th a t w h e n ch o o sin g th e ir d estin atio n , to u rists are g u id ed by th e ir ow n id ea o f it, a n d th e satisfactio n th a t is o b ta in ed from d re a m s th a t are fulfilled is o n e o f th e m a in factors deciding a s e n s e of c o n te n tm e n t w ith a given trip. Therefore, id en tity is a p ro cess th a t is ta k in g p lace b etw ee n th e en v iro n m en t

stwionymi elementami: treścią (kulturą i trady­ cją miejsca) i formą (kanonem miejsca). Zależnie od charakteru obiektu o tożsamości miejsca w róż­ nym stopniu będą decydować czynniki przyrod­ nicze i kulturowe.

A. BEERLI i J. D. Martin (2004) wskazują, że na charakter danego miejsca wpływają nastę­ pujące czynniki: zasoby naturalne, infrastruktura ogólna, infrastruktura turystyczna, zagospodaro­ wanie rekreacyjne, obiekty kulturowe i histo­ ryczne, czynniki polityczne i ekonomiczne, śro­ dowisko naturalne, środowisko społeczne, atmos­ fera. Według cytowanych autorek, zasadnicze znaczenie dla wykreowania osobistego obrazu konkretnego miejsca mają: dostępna informacja, motywacje i wcześniejsze doświadczenia turystów oraz ich cechy socjodemograficzne: płeć, wiek, poziom edukacji, klasa społeczna, kraj pocho­ dzenia. Przyjmowana przez daną osobę tożsamość miejsca może zmieniać się wraz z intencjami, osobowością, stanem wiedzy i okolicznościami towarzyszącymi osobie doświadczającej lub pra­ gnącej doświadczyć danego miejsca (TliAN 1987).

Jakkolwiek poszczególne miejsca mogą mieć różne znaczenie dla każdego człowieka i każdej grupy społecznej, można mówić o zbiorowym wyobrażeniu miejsca. Może ono przybierać dwie formy: publiczną i stereotypową. Publiczna wy­ nika z podstawowych cech miejsca, w tym wypadku faktów geograficznych, kulturowych i hi­ storycznych. Do wykreowania tożsamości ste­ reotypowej w dużej mierze przyczyniają się me­ dia (CHMIE-LEWSKI 1996, WlEBER 2006). Zbio­ rowe wyobrażenie miejsca, szczególnie w wypad­ ku turystyki, może mieć często charakter uprosz­ czony, subiektywny, a nawet trywialny (PRZYBYŚ 2006).

Zauważa się, że większość turystów chce zwiedzić lub częściej odwiedzić jakieś miejsce, obiekt czy region, aby utwierdzić się w wykre­ owanej wizji danego celu podróży. Swoiste ko­ lekcjonowanie stereotypowych widoków i wra­ żeń wynika z dążenia do spełnienia własnych ma­ rzeń, ale również z potrzeby uwiarygodnienia odbytej podróży przed innymi (rodziną, znajomy­ mi).

Interesujący pogląd na temat roli miejsca w turystyce i rekreacji reprezentuje R. JAAKSON (1986) w utrzymanym zgodnie z podejściem fe­ nomenologicznym artykule poświęconym drugim domom. Zdaniem cytowanego autora bardzo po­ pularne w krajach wysoko rozwiniętych (np. w Ka­ nadzie) posiadanie i wypoczywanie w drugim

(landscape) a s perceived b y m a n a n d its historically developed co m p o n en ts: c o n te n t (cu ltu re a n d tra d itio n o f a place) a n d form (the e s s e n c e of th e place). D ep en d in g o n th e n a tu rę o f a p a rtic u la r location, n a tu ra l a n d c u ltu ra l factors will differently d eterm ine ‘place id en tity ’.

Beerli & Martin (2004) ind icate th a t th e following factors c a n affect th e n a tu rę of a given place: n a tu ra l reso u rces, g enerał in fra stru c tu re , to u ris t in fra stru c tu re , reerea- tion facilities, c u ltu ra l a n d h istorical sites, political a n d econom ic factors, n a tu ra l en- vironm ent, social en v iro n m en t, a n d ‘atm o- s p h e re ’. A ccording to th e s e a u th o rs , s u c h factors a s availability of in fo n n atio n , m otiva- tion a n d earlier ex p erien ces a s well a s th e ir so cio-dem ographic fe a tu re s (sex, age, ed u ca- tion, social s ta tu s a n d c o u n try of origin) c a n play a m a jo r role in form ing a p erso n al im age of a specific place. T he ‘place id entity’ acc ep ted by a given individual m ay ch an g e a s th e in te n tio n s, person ality , level of know - ledge a n d c irc u m s ta n c e s o f a p e rso n w ish- ing to ex perien ce a given place ch an g e (Tuan

1987).

Even th o u g h in d iv id u al p laces c a n have a dilTerent m e a n in g for e a c h h u m a n being a n d eveiy social g ro u p , a coIlective id ea of place c a n b e sp o k e n o f w h ich c a n ta k e two forms: p u b lic o r stereo ty p ed . ‘Public id en tity ’ is a p ro d u c t o f th e b a sie ch a ra c te ristic s of a place - in th is c a se geographical, c u ltu ra l a n d h isto rical facts - w hile ‘stereotyped identity ’ is largely c re a te d by th e m a ss m e d ia (Chmielewski 1996, Wieber 2006). As a resu lt, th e collective id e a of a place, parti- cularly in th e c ase of tou rism , m ay be simpli- fied, subjective o r even b a n a ł (Przybyś2006).

It is so m etim e s p o in ted o u t th a t th e m ajority of to u ris ts visit a place o r region so a s to confirm th e ir e arlier beliefs a n d th e ir earlier vision of th e p u rp o s e of th e ir trip. Collecting stereo ty p ical views a n d se n sa - tio n s c a n b e ex p lain ed b y a drive to fulfil in d M d u a l d re a m s b u t also to m a k e th e jo u m e y se e m im p o rta n t to o th e rs (family or

friends).

Jaakson (1986) p re s e n ts a n in terestin g view o n th e role o f ‘p lace’ in to u rism a n d leisu re in h is phenom enologically-oriented article o n se c o n d h o m e s. A ccording to th is au tlio r, ow ning a se c o n d h o m e a n d sp en d - ing tim e th e re , v eiy p o p u la r in highly

domu jest z jednej strony tęsknotą za tym, co można nazwać „dziewiczością” przyrody, ale z drugiej strony jest pewnym stylem życia i jest głęboko osadzone w kulturze. W związku z tym problemami szczegółowo analizowanymi przez R. Jaaksona są takie zagadnienia, jak „rutyna i nowość”, „odmiana”, „powrót do natury”, „toż­ samość”, „odpowiedzialność”, „ciągłość”, „pra­ ca”, „elitarność”, „aspiracje” oraz „czas i od­ ległość”, które jego zdaniem są nierozerwalnie związane z fenomenem korzystania z drugiego do­ mu.

Z powyższego wynika, że spośród głównych podejść badawczych w geografii koncepcja miejsca ma szczególnie duże znaczenie dla geo­ grafii humanistycznej. Jednak, jak podaje S.J. SQUIRE (1994, s. 1), jednym z problemów, jakie nurtują współczesną geografię turyzmu, są jej sła­ be związki właśnie z geografią humanistyczną oraz zbyt słabe wykorzystanie osiągnięć teoretycz- no-metodycznych geografii społecznej i geogra­ fii kultury (wspomniana autorka sytuuje geografię turyzmu w ramach szeroko rozumianej geografii kultury). Będąc zdecydowaną zwolenniczką po­ dejścia humanistycznego S. L. Squire uważa, że: „Krajobraz staje się miejscem turystycznym dzięki znaczeniom nadanym mu przez turystów i agencje promujące jego walory. Jako forma aktywności społecznej turystyka jest osadzona w pewnym kon­ tekście materialnym, którego jest następstwem, i z uwzględnieniem którego powinna być inter­ pretowana. Tym samym turystyka jest częścią składową szerszego procesu przemian kulturo­ wych zarówno w sferze produkcji, jak i konsump­ cji.” (SQUIRE 1994, s. 5).

5. KRAJOBRAZ

Dwie najpowszechniej stosowane definicje kra­ jobrazu opisują go jako holistyczny system wy­ sokiej rangi, o swoistej strukturze i wzajemnych powiązaniach, rozpatrywany jako całość złożona z oddziałujących na siebie wzajemnie geokom- ponentów, bądź też traktują krajobraz fizjono- micznie, jako zewnętrzny wygląd z określone­ go miejsca (MALINOWSKA i in. 2004). Jakkolwiek fizjonomia jest ostatecznym efektem interakcji między budującymi krajobraz komponentami i jako taka mieści się w definicji pojmującej kra­ jobraz holistycznie, badania na potrzeby turysty­ ki bardzo często ograniczają się wyłącznie do

roz-developed c o u n trie s (su ch a s C anada), is on th e o n e h a n d a n ex p rcssio n of longing for w h a t co u ld b e te rm ed a s th e ‘w ild e m ess’ of n a tu rę , b u t o n th e o th er, a specific life- style, deeply rooted in th e c u ltu re of tho se co u n tries. In th is con text, J a a k s o n an aly se s in d etail s u c h c o n c e p ts a s ‘ro u tin e ’ a n d ‘novelty\ ‘d iversio n ’, ‘r e tu r n to n a tu rę ’, ‘identity’, ‘resp o n sib ility ’, ‘co n tin u ity ’, ‘w ork’, ‘elitism ’, ‘a s p ira tio n s ’ a n d ‘tim e a n d d ista n ce' w hich, in h is opinion, a re in sep ara b le from th e p h e n o m e n o n o f seconcl hom es.

T he above in d ic a te s th a t o f th e m a in re s e a rc h a p p ro a c h e s in geography, th e co n ce p t o f place is p articu la rly im p o rta n t in h u m a n is tic geography. However, according to Squire (1994, 1), o n e of th e pro b lem s w h ich is d is c u s s e d in co n tem p o rary geo­ g rap h y d eals w ith its w eak linkages w ith h u m a n is tic g eo g rap h y a s well a s a n in- sufficient u s e of th e theoretical a n d m ethodo- logical a c h ie v e m e n ts in social geography a n d c u ltu ra l g eo g rap h y (tou rism geography is se e n h e re a s a p a r t of a bro adly u n d e r- sto o d c u ltu re geography). A d eclared believer in th e h u m a n is tic a p p ro a c h , S. L. S ąu ire is of th e o p in ion th a t “la n d sc a p e h a s becom e a to u rism place d u e to th e m e an in g s a tta c h e d to it b y to u ris ts a n d th e ag encies prom otin g its a s s e ts . As a form of social activity, to u rism is s e t in a ce rta in m ateriał c o n tex t th a t it is itself a p ro d u c t of, a n d sh o u ld b e in te rp re te d ta k in g th is co n tex t into acc o u n t. By th is to k en , to u rism is a n e le m e n t in a b ro a d e r p ro c e ss of c u ltu ra l ch an g e b o th in p ro d u c tio n a n d in co n su m p - tion" (SguiRE 1994, 5).

5 . LANDSCAPE

T he two m o s t p o p u la r defm itions of la n d ­ scap e d escrib e it a s a high-level holistic sy stem w ith a specific s tr u c tu re a n d m u tu a l interrelatio n sh ip s, s e e n a s a w hole com posed of m u tu a lly in te ra c tin g g eo com ponents; or la n d sc a p e is looked a t in a physiognom ic way, a s th e e x te m a l su rface se e n from a specific location (Malinowska e t oL 2004).

A lthough p h ysiog no m y is th e u ltim a te re s u lt of in te ra c tio n s b e tw e e n th e c o n s titu e n ts of la n d sca p e, a n d a s s u c h c a n be regarded a s falling into th e holistic definition of la n d ­ scape, to u rism re se a rc h is in m an y c a s e s

patrywania jego cech wizualnych (WYRZYKOW­ SKI 1991). Podejście takie może częściowo uzasad­ niać fakt, że to właśnie bodźce wizualne mają zasadnicze znaczenie dla człowieka (KRZYMOW- SKA-KOSTROWICKA 1997).

Ciekawy pogląd na istotę krajobrazu reprezen­ tuje W. HABER (2004), który po pierwsze zwraca uwagę na ewolucję tego pojęcia (od zainteresowa­ nia krajobrazem artystów malarzy, poprzez projek­ towanie krajobrazu, po odzwierciedlenie krajobrazu w świadomości człowieka - „...landscape as mental construct"), a ponadto wyróżnia cztery zakresy ter­

minu „krajobraz” (HABER 2004, s. 103), jako: - część przestrzeni (widok, obraz, pejzaż), - następstwo procesów historycznych i zmian kul­ turowych,

- „scena” i symbol,

- jako fragment codziennego życia i działalno­ ści człowieka.

Z kolei A. Farina i A. Belgrano podkreślają, że krajobraz nie jest czymś stałym, ale ciągle zmienia się. Co więcej, zmieniający się krajobraz nie jest konstrukcją obiektywną (neutralną), ale jest zespo­ łem struktur i procesów rzeczywistych, jak rów­ nież subiektywnych (Fa r in a, BELGRANO 2004, s. 108-109). Takie rozumienie krajobrazu - obo­ jętne, czy naturalnego (przyrodniczego), czy kultu­ rowego - sprawia, iż zasadne jest zastanowienie się nad czynnikami powodującymi atrakcyjność krajobrazu z punktu widzenia potrzeb i preferencji turystów. To z kolei oznacza, że termin „krajo­ braz” może być poddawany analizie z perspektywy geografii behawioralnej, a także z punktu widzenia geografii humanistycznej. Nic więc dziwnego, że w rozważaniach autorów interesujących się krajo­ brazem można znaleźć pogląd, że powinien on być traktowany jako sieć sygnałów (informacji) oraz znaków (znaczeń). Wychodząc z tego założenia, A. Fa r in a i in. (2005, s. 236-237) wyróżniają trzy rodzaje - wzajemnie ze sobą powiązane - krajo­ brazów:

- „krajobraz neutralny” (neutral-based land­

scape, NbL), który można inaczej nazwać krajo­

brazem niekodowanym czy też „krajobrazem obiek­ ty wnym”/”kraj obrazem rzeczywistym”,

- „krajobraz indywidualny” (indmdual-based

landscape, IbL), który jest obrazem „krajobrazu

obiektywnego” odbieranym przez zmysły (ich re­ ceptory),

- „krajobraz obserwatora” (observer-based land­

scape, ObL), który jest przetworzonym przez sys­

tem wartości człowieka „krajobrazem indywidual­ nym”.

lim ited only to e x am in in g its v isu al featu res (Wyrzykowski 1991). S u c h a n ap p ro a c h m ay p artly b e ex p lain ed b y th e fact th a t v isu al stim u li a re o f key im p o rta n c e to M an (Krzy-

mowska-Kostrowicka 1997). Ha ber (2004) p r e s e n te d a n in te r e s tin g v ie w a b o u t th e n a tu r ę o f ‘la n d s c a p e ’. He o u tlin e d h o w th e c o n c e p t e v o lv ed (from p a in te r s th r o u g h la n d s c a p e g a r d e n in g to d e p ic tin g la n d s c a p e in th e h u m a n m in d - ‘...la n d s c a p e a s a m e n ta l c o n s tr u c t ’), a n d d is t in g u is h e s fo u r a s p e c t s o f th e c o n c e p t (Ha be r 2 0 0 4 , 103): - L a n d sc a p e a s a p a r t o f s p a c e (view s, s ig h ts , s c e n e r y ), - L a n d s c a p e a s a r e s u l t o f h is to ric a l p r o c e s s a n d c u l tu r a l c h a n g e , - L a n d s c a p e a s ‘s c e n e ’ a n d sy m b o l, - L a n d s c a p e a s a p a r t o f ev e ry d a y life a n d h u m a n activ ity .

O n th e oth er h a n d , Farina & Belgrano e m p h a sise th a t la n d sc a p e is n o t p erm an en t in n atu rę b u t is p rone to c o n sta n t change. Furtherm ore, a c h a n g in g lan d sca p e is n ot an objective (neutral) c o n str u c t b u t a com - plex o f real a n d su b jective stru ctu res and p r o c e sse s (Farina & Belgrano 20 0 4 , 108-9). S u c h a n u n d er sta n d in g o f la n d sca p e - b e it natural or cu ltu ra l - ju stifie s a reflection on th e factors r esp o n sib le for la n d scap e a ttra ctiv en ess in term s o f tou rist n e e d s and preferences. T h is in t u m m e a n s th a t the c o n cep t o f ‘la n d sc a p e ’ c a n b e a n alysed in term s o f b eh aviou ral geography and also h u m a n istic geography. It s h o u ld n o t be found su rp risin g therefore th a t so m e of th e a u th o rs stu d y in g la n d sc a p e is s u e s ex p ress the opinion th at la n d sca p e sh o u ld be treated a s a n etw ork o f sig n a ls (information) and s ig n s (m eannings). B a se d o n th is a ssu m p - tion, Farina e t al. (2005, 2 3 6 -2 37 ) dis- tingu ished three categories o f m utu ally inter- related la n d scap es:

- N e u tra l-b a se d la n d sc a p e (NbL), w hich c a n also b e referred to a s u n co d ed la n d ­ scap e or ‘objective la n d sc a p e ’/ ’real la n d ­ scap e’;

- In d M d u a l-b a s e d la n d sc a p e (IbL), w h ich is a n im age of ‘objective la n d sc a p e ’ a s received by th e s e n s e s (their receptors);

- O b se rv er-b ased la n d sc a p e (ObL), w hich is ‘indw idual la n d sc a p e ’ transfo rm ed th ro u g h a n in d M d u a l s y ste m of values.

Nie wdając się w dalsze rozważania na ten te­ mat można jedynie stwierdzić, iż w odniesieniu do krajobrazów znanych lub znajomych dla danej osoby stosunkowo znaczny jest udział elementów zakwalifikowanych jako ObL, a w przypadku kra­ jobrazów nieznanych jest on niewielki. Należy jed­ nocześnie zauważyć, że z punktu widzenia geogra­ fii turyzmu szczególnie ważne są krajobrazy ty­ pu IbL oraz ObL (ten drugi wydaje się mieć zna­ czenie zwłaszcza w odniesieniu do krajobrazu kul­ turowego) (CARR 2004).

Umownym, ale powszechnie stosowanym podziałem jest podział na krajobraz „przyrodni­ czy” i „kulturowy”. M. PIETRZAK (2006) zauwa­ ża, że rozróżnienie takie nie ma charakteru onto- logicznego, a jedynie wskazuje, które elementy rozumianego holistycznie krajobrazu znajdują się w centrum zainteresowań badacza.

Ujęcie przyrodnicze zakłada istnienie hierar­ chii komponentów, zgodnie z którą sposób wy­ kształcenia komponentów abiotycznych (podłoże, rzeźba, stosunki wodne, gleby) przesądza o zróż­ nicowaniu świata żywego. Pojmowanie takiego ujęcia krajobrazu jako czysto przyrodniczego by­ łoby jednakże znacznym uproszczeniem, ponie­ waż jako „świat żywy” rozumiane są zarówno rośliny i zwierzęta, jak i człowiek. Jak podkreśla A. Richling (2006), każdy krajobraz stanowi całość, na którą składają się elementy antropoge­ niczne w swoim naturalnym otoczeniu. Co wię­ cej, krajobrazy pozbawione śladów aktywności człowieka właściwie nie istnieją już na Ziemi, a z pewnością nie należą do penetrowanych przez turystów. W przypadku turystyki związki mię­ dzy człowiekiem a poszczególnymi komponen­ tami krajobrazu zależą przede wszystkim od rodza­ ju aktywności turystycznej. Dla turystyki typu „

3S” (sun, sea and sand) istotne są jedynie wybra­ ne elementy klimatyczne (np. nasłonecznienie), hydrologiczne (np. temperatura wody) i morfolo­ giczne (charakter brzegu). Turystyka typu „3E”

(experience, exultation, education3) zakłada, że

relacje pomiędzy turystą a krajobrazem mają zna­ czenie głębsze i obejmują właściwie wszyst­ kie komponenty. Oczywiście, zależnie od kon­ kretnej formy turystyki, jak również od tere­ nu, w którym jest ona uprawiana, znaczenie po­ szczególnych komponentów może się znacznie różnić.

Wśród badań krajobrazu w ujęciu przyrod­ niczym wykonywanych w ramach geografii tu­ ryzmu największą grupę wydają się stanowić oceny atrakcyjności krajobrazu dla różnych form

W ith o u t fu rth e r elab o ratio n , it c a n be said th a t for fam iliar la n d sc a p e s (or lan d - sc a p e s fam iliar to a specific individual), th e s h a re o f ObL c o m p o n e n ts is ą u ite signili- ean t, a n d it is sm ali in th e e a se of un fam iliar la n d sca p es. At th e s a m e tim e, it sh o u ld be po inted o u t th a t from th e perspective of to u rism geography, IbL a n d ObL la n d sca p es a re p articu la rly im p o rta n t (the la tte r seem s to b e of p a rtic u la r im p o rta n c e for c u ltu ra l land scap e) (Carr 2004).

I^andscape is con v en tio n ally a n d widely divided into ‘n a tu r a l’ a n d ‘c u ltu ra l’. Pietrzak

(2006) observ ed th a t s u c h a d istin ctio n is n o t a n ontological one; it only serv es to show w h ich c o m p o n e n ts o f a n holistically u n d e r- stood la n d sc a p e s h o u ld b e of focal in te re st to th e re se a rc h e rs.

T he n a tu ra l a p p ro a c h a s s u m e s th e ex istence of a h ie ra rc h y o f co m po n en ts, acco rd in g to w h ich th e w ay th e evolution of abiotic c o m p o n e n ts (su ch a s s u b s tra tu m , relief, w a te r co n d itio n s, soils) d eterm in e s th e diversity o f th e a n im a te world. However, s u c h a n u n d e rs ta n d in g o f th is ap p ro ac h to la n d sc a p e a s p u rely n a tu ra l w ould be a n oversim plilication b e c a u s e th e notion of ‘a n im a te w orld’ d e n o te s p la n ts, an im als a n d m an . Richijng (2006) e m p h a sis e s th a t every la n d sc a p e Is a w hole m a d e u p of an th ro p o - genic c o m p o n e n ts in th e ir n a tu ra l environ- m en t. F u rth e rm o re , la n d sc a p e s devoid of a n y tra c e s o f a n th ro p o g e n ic activity in p ractice n o longer exist, a n d certainly are n o t am o n g tlio se p e n e tra te d by to u rists. In th e case of to u rism , th e rela tio n sh ip s b etw een m a n a n d specific la n d sca p e co m p o n e n ts m ain ly d e p e n d o n th e type of to u rist actM ty . F o r th e ‘3 S ’ (sun, s e a a n d san d ) to u rism , only certain clim atic (e.g. h o u rs o f s u n sh in e ), hydrological (e.g. w a te r te m p e ra tu re ) a n d m orphological (e.g. C h a ra c te r o f th e coast) featu res are im p o rtan t. O n th e o th e r h a n d , th e ‘3E ’ (experience, ex u ltatio n , ed u c a tio n 3) to u rism a s s u m e s th a t th e rela tio n s b etw een th e to u rist a n d th e la n d sc a p e a re m u c h d eep e r a n d cover p ractically all lan d sca p e co m p o n en ts. As a m a tte r of cou rse, d epen d- ing o n th e specific form of to u rism a n d th e type of a re a w h ere it is p u rs u e d , th e significance o f ind iv id ual co m p o n en ts m ay v aiy considerably.

turystyki. Atrakcyjność krajobrazu należy ro­ zumieć jako sumę walorów krajobrazowych da­ nego obszaru możliwych to wykorzystania na potrzeby turystyki. Oceny tego typu najczęściej przeprowadzane są w granicach przestrzennych jednostek przyrodniczych. Ich zakres i stopień szczegółowości w dużej mierze zależy od skali opracowania ( K U L C Z Y K , L E W A N D O W S K I 2006).

Pojęcie atrakcyjności odnosi się do potencjału krajobrazu, zaś rzeczywiste możliwości jego wykorzystania określa się mianem przydatności. Zasadnicze znaczenie dla przydatności krajobra­ zu na potrzeby turystyki mają jego chłonność (często nazywana też odpornością) i dostępność (rys. 1).

Szerokie spojrzenie na krajobraz w jego as­ pekcie kulturowym reprezentuje cytowany wcze­ śniej A. Farina. W swoim artykule o dosyć zna­ czącym tytule {The cultural hmdscape as a model

fo r the integration o f ecology and economics)

próbuje on znaleźć związki między rozumieniem pojęcia „krajobraz” przez nauki przyrodnicze oraz nauki społeczne. Aby osiągnąć postawiony przez siebie cel A. Farina definiuje krajobraz kulturo­ wy: „... są to obszary geograficzne z występują­ cymi na nich relacjami między działaniami czło­ wieka a środowiskiem, które pociągają za sobą powstanie struktur ekologicznych, społeczno-gos­ podarczych i kulturowych i które powodują za­ razem pojawienie się mechanizmu sprzężenia zwrotnego odpowiedzialnego za obecność, roz­ mieszczenie i bogactwo skupisk gatunków.” (Fa­ r i n a 2000, s. 313).

O b ie k ty w n e w łaściw ości E le m e n ty p rzyro d n icze te re n u i uw aru n ko w a n ie

i kulturow e fo rm aln o p raw n e

Rys. 1. Atrakcyjność i przydatność krajobrazu do celów turystycznych

Jak podaje J. KACZMARJEK (2005, s. 32-33): „Świat kultury, w którym żyje człowiek, jest społecznym produktem wytwarzanym w proce­ sie ekstemalizacji, obiektywizacji i

intemaliza-A m o n g n a t u r a l la n d s c a p e re s e a rc h c a rrie d o u t a s p a r t o f to u rism geography, ev alu atio n of la n d sc a p e a ttra c tiv e n e ss for different ty p es o f to u ris m se e m s to b e th e la rg e st g ro u p . L an d sca p e attra c tiv e n e ss sh o u ld b e u n d e rs to o d a s th e s u m of la n d ­ sc a p e a s s e ts o f a given a re a w h ich c a n be u s e d for to u ris m p u rp o se s. S u c h evalua- tio n s a re n o rm ally m a d e w ith in th e sp atial b o u n d a rie s o f n a tu r a l u n its , a n d th e ir scope a n d level of d etail largely d e p e n d on th e scalę of a given s tu d y (Kulczyk & Lewan­

dowski 2006). T h e n o tio n of a ttractiv en ess refers to th e p o te n tia l o f a given lan d scap e, w h e re a s th e a c tu a l possibilities for its u tilisatio n a re co m m o n ly referred to a s to u rism la n d sc a p e utility. Its ab so rp tio n cap acity (also k n o w n a s resistan ce) a n d availability p lay a m a jo r role in d eterm in in g la n d sc a p e u s e fu ln e s s for to u rism p u rp o se s (Fig. 1).

N atural and cultural Legał status and other

e lem en ts regulatory context

Fig. 1. Attractiveness and utility of landscape for the purpose of tourism

F arin a, a lre ad y ą u o te d above, ofiers a b ro a d e r view o n la n d sc a p e in its c u ltu ra l asp ect. In h is article w ith a r a th e r telling title (T he C u ltu ra l L an d sca p e a s a M odel for th e In teg ra tio n of Ecology a n d E conom ics’), h e tries to reveal th e rela tio n sh ip s betw een u n d e rs ta n d in g th e n o tio n o f ‘la n d sc a p e ’ by th e n a tu ra l sc ie n c e s a n d th e social sciences. To do so, F a rin a defines c u ltu ra l la n d sca p e a s “...geographical a r e a s w h ere in teractio n s b etw een h u m a n activity a n d th e environ- m e n t o ccur, re s u ltin g in th e em ergence of ecological, socio-econom ic a n d c u ltu ra l s tru c tu re s a n d o f a feed b ack m e c h a n ism resp o n sib le for th e p resen ce, d istrib u tio n a n d diversity of sp e c ie s c lu s te rs ” (Farina 2000, 313).

Kaczmarek (2005, 3 2 -3 3 ) w rites th a t “th e w orld of c u ltu re in w h ich h u m a n s live is

cji”. Ponieważ ten sam autor twierdzi nieco da­ lej, iż „Zjawiska społeczne przebiegają (...) zaw­ sze w jakimś otoczeniu geograficznym” (KACZ­ MAREK 2005, s. 33), należy przyjąć, że „... Kul­ tura jest procesem przekształcania środowiska przyrodniczego w środowisko symboliczne, czyli świat materii w świat ducha.” (KACZMAREK 2005, s. 34). Zastępując określenie „środowisko” termi­ nem „krajobraz” można uznać, że wzmiankowane przez J. Kaczmarka „środowisko symboliczne” jest niczym innym jak „krajobrazem kulturowym”, pod warunkiem, że będzie on rozumiany jako „pro­ dukt” działalności ludzkiej powstający w wyniku procesu ekstemalizacji, obiektywizacji i internali­ zacji.

Z punktu widzenia turystyki szczególnie waż­ ny jest problem odbioru krajobrazu kulturo­ wego przez turystów. Na percepcję krajobrazu kulturowego przez potencjalnego turystę mają wpływ nie tylko czynniki związane z samym „ob­ serwatorem” (w tym przypadku turystą), ale rów­ nież cechy krajobrazu (rys. 2). Najogólniej, ce­ chy składające się na krajobraz kulturowy moż­ na podzielić na cechy materialne oraz cechy nie­ materialne.

I

P E R C EPC JA KRAJOBRAZU

t

Rys. 2. Percepcja krajobrazu kulturowego z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej

Przedstawiony na rys. 2 podział cech krajo­ brazu kulturowego nie jest z pewnością pełny, co więcej, może być uznany za dyskusyjny. Dla­ tego też niektóre zawarte w zaproponowanym schemacie określenia należy nieco szerzej wyja­ śnić.

Przede wszystkim należy wyjaśnić znaczenie terminów „struktura” i „tekstura”. Zgodnie z poto- czym rozumieniem tego terminu, „struktura” to

a social p ro d u c t c re a te d th ro u g h th e pro- c e sse s o f ‘ex te m a lisa tlo n , o b jectM satio n a n d in te m a lis a tio n ’”. F rom h is fu rth e r claim th a t “social p h e n o m e n a alw ays (...) o ccu r in so m e g eo g rap h ical e n v iro n m en t” (Ka c z­

m a r e k 2 0 0 5 , 33), it sh o u ld b e a s s u m e d th a t ‘. .. c u ltu re is a p ro c e ss w h ereb y th e n a tu ra l e m o ro n m en t is tra n sfo rm e d into a sym bolic en v iro n m en t, in o th e r w ords, th e world of m a tte r into th e w orld of sp irit’ (Ka c zm a­

r ek 2 0 05, 34). If th e te rm ‘en v iro n m en t’ is replaced by 'la n d s c a p e ’ w e c a n say th a t th e ‘sym bolic en v iro n m e n t’ to w h ich K aczm arek allu d e s is n o th in g b u t a ‘c u ltu ra l la n d sc a p e ’, provided it is u n d e rs to o d a s a ‘p ro d u c t’ of h u m a n activity w h ich is c rea ted a s a re su lt of th e p ro c e sse s of ‘ex tem alisatio n , objectiv- isatio n a n d in te m a lis a tio n ’.

F rom th e p ersp ectiv e o f tou rism , th e ą u e s tio n o f th e rece p tio n of a c u ltu ra l la n d ­ scap e b y to u ris ts is also very im p o rtan t. The p ercep tio n of c u ltu ra l la n d sc a p e b y potential to u rists is affecled n o t only by factors w hich a re co n n ec ted w itli th e ‘o b serv ers’ th em - selves (to u rists in th is case), b u t also w ith la n d sc a p e fe a tu re s (Fig. 2). In g en erał term s, th e c h a ra c te ristic s w h ich m a k e u p c u ltu ra l la n d sc a p e c a n b e divided into m ateriał a n d n o n -m ateria l featu res.

M ATERIAŁ C O M P O N E N T S O F CULTURAL LANDSCAPE S TR U C TU R E T E X TU R E C O LO U R SO U N D SM ELL

I

LA N D SC A PE P E R C E P TIO N

t

O R IG IN EVO LU TIO N M EANING NO N -M A TER IA L C O M P O N E N T S O F CULTURAL LANDSCAPE

Fig. 2. Cultural landscape perception from tourist attractiveness perspective

T h e categ o risatio n o f c u ltu ra l la n d sca p e fe a tu re s sh o w n in Fig. 2 is ten tativ e only a n d certain ly n o t ex h au stiv e. For th is reaso n , so m e te rm s u s e d in th e proposed m odel sh o u ld b e ex p lain ed in m ore detail.

F irst a n d forem ost, th e te rm s ‘s tr u c tu re ’ a n d ‘te x tu re ’ sh o u ld b e described. In th e M ATERIALNE K O M P O N E N T Y KRAJOBRAZU KU LTU R O W EG O

STR U K TU R A TEK STU R A BARW A D ŹW IĘ K ZAPACH

G EN E ZA EW O LU C JA ZN A C ZE N IE

układ i wzajemne relacje elementów stanowiących pewną całość, natomiast „tekstura” (termin ten używany jest zwłaszcza w geologii) bywa rozu­ miana jako budowa wewnętrzna pod względem przestrzennego rozmieszczenia w niej składników i stopnia wypełnienia przez te składniki4. Odno­ sząc te dwa określenia do krajobrazu kulturowego można przyjąć, iż struktura krajobrazu to układ i wzajemne relacje elementów będących głównymi komponentami krajobrazu (np. rzeźba terenu, wo­ dy powierzchniowe, lasy, tereny otwarte, obszary zabudowane), a tekstura krajobrazu dotyczy budo­ wy wewnętrznej i wzajemnych relacji poszcze­ gólnych komponentów krajobrazu. Na przykład w przypadku obszarów zabudowanych jest to: układ ulic, rozmieszczenie dominant architek­ tonicznych, kolorystyka ścian budynków, czy kształt i kolorystyka dachów. Zasygnalizowany problem znalazł odzwierciedlenie m.in. w pracy M. L. CADENASSO i in. (2006), poświęconej tzw. kompleksowości, na którą składają się: różno­ rodność5, powiązania oraz przystawanie/przyle­ ganie. Odnosząc problem kompleksowości do terminologii używanej w studiach nad krajobra­ zem można przyjąć, że te trzy wymiary dobrze oddają istotę zarówno struktury, jak i tekstury kra­ jobrazu. Można również przyjąć, iż składają się na to, co czasami bywa określane zwrotem „har­ monia krajobrazu”.

Wyjaśnienia wymaga również kwestia roz­ dzielenia, co należy uważać za „genezę” krajobra­ zu, a co za „ewolucję”. Autor prezentowanego tekstu proponuje, aby to pierwsze określenie sto­ sować do czynników pierwotnych (w sensie chro­ nologicznym) dla danego krajobrazu, przy czym mogą to być zarówno elementy przyrodnicze, jak i niekiedy antropogeniczne (pod warunkiem, że pojawiły się na wstępnym etapie kształtowania się krajobrazu). Natomiast „ewolucja” krajobra­ zu kulturowego związana jest z różnorodnymi nawarstwieniami, przy czym na ogół mają one przyczyny antropogeniczne (na ogól, gdyż cza­ sami w krajobrazie kulturowym można spotkać takie zjawiska, jak np. renaturalizacja szaty roś­ linnej).

Ostatnia kwestia wymagająca krótkiego komen­ tarza związana jest z terminem „znaczenie”. Mo­ że ono być rozumiane dwojako. Przede wszyst­ kim może to być znaczenie z punktu widzenia potrzeb i preferencji potencjalnego turysty, któ­ re pozwala mu na uprawianie na danym obsza­ rze tej, a nie innej formy turystyki. Jednak w przy­ padku niektórych form turystyki, np. turystyki

p o p u la r m e a n in g o f th e w ord, ‘s tr u c tu re ’ is a sy ste m of, a n d m u tu a l in teractio n s be- tw een, e le m e n ts m a k in g u p a ce rta in w hole, w h e re a s ‘te x tu re ’ (as a te rm u s e d in geology) is u n d e rs to o d a s a n in te m a l com position in relation to th e sp a tia l a rra n g e m e n t of its co m p o n e n ts a n d th e d egree to w h ich it is filled by th e s e c o m p o n e n ts 4. W h en we relate th e se two te rm s to c u ltu ra l la n d sca p e, we c a n sa y th a t la n d sc a p e ‘s tr u c tu re ’ is a s y s ­ te m of, a n d m u tu a l in teractio n s betw een, th e m a in la n d sca p e co m p o n en ts (such as relief, surface w aters, forests, o p en a re a s a n d developed areas), w hile la n d scap e te x tu re ’ refers to th e in te m a l com position a n d m u tu a l in te ra c tio n s b etw ee n individual la n d sca p e co m p o n en ts. F or in sta n c e , in th e case of developed a re a s, th is in c lu d e s s u c h ch arac- teristics a s s tr e e t p a tte m s , d istrib u tio n of p re d o m in a n t a rc h ite c tu ra l featu res, colours of w alls, th e s h a p e a n d co lo u r of roofs. T his issu e h a s for ex am p le b e e n d is c u s s e d in th e w ork b y Cadenasso e t al. (2006) dealing w ith

th e ą u e s tio n o f th e so-called com plexity, w hich is a s u m of diversity5, connectivity a n d contingency. W hen we relate th e co ncept of com plexity to th e term inology u se d in la n d ­ scap e stu d ie s, w e c a n say th a t th e se th ree d im en sio n s aptly c a p tu re th e n a tu rę of both lan d scap e s tru c tu re a n d lan d scap e texture. We c a n also a s s u m e th a t th ey together create w h a t is som etim es referred to a s ‘lan d scap e h arm o n y ’.

T he ą u e s tio n o f w h a t sh o u ld b e con- sid ered a s th e ‘origin’ o f la n d sc a p e a n d w h a t is its ‘ev o lu tion ’ also calls for a n explanation. T he a u th o r p ro p o se s to u s e th e form er te rm for p rim ary facto rs in a given la n d sc a p e (in th e chronological sense); th e se c a n b e b o th n a tu ra l a n d a n th ro p o g e n ic elem en ts, prov- ided th e y a p p e a re d a t th e initial stag e of la n d sc a p e form ation. O n th e o th e r h an d , ‘evolution’ of c u ltu ra l la n d sc a p e is con- n ected w ith th e b u ild in g u p of v ario u s layers w h ich a re a s a ru le of an th ro p o g e n ic origin (although so m etim e s th e resto ratio n of n a tu ra l v e g e ta tio n c a n b e e n c o u n te r e d in a c u l tu r a l la n d s c a p e ).

T he la s t ą u e s tio n w h ich sh o u ld b e briefly explained is c o n n e c te d w ith th e notio n of ‘m e an in g ’, w h ich c a n b e u n d e rs to o d in two w ays. Firsdy, it c a n d en o te ‘m e an in g ’ in te rm s o f th e n e e d s a n d p references of p o te n tial to u ris ts w h ich allow s th e rn to