The Kościeliska Valley: In the Footsteps of Researchers, Artists and Ramblers [Dolina Kościeliska. Śladami badaczy, artystów i wędrowców], written under the editorial supervision Marii Baścik, Tatra National Park Publications, Zakopane, 2001, 120 ss.

R E C E N Z J E -

R E V I E W

T uryzm 2 0 0 3 ,

1 3 /2

Jadwiga Warszyńska

DOLINA KOŚCIELISKA.

ŚLADAMI BADACZY,

A R TYSTÓ W WĘDROWCÓW,

PRACA ZBIOROWA POD REDAKCJĄ

MARII BAŚCIK,

WYD. TATRZAŃSKI PARK

NARODOWY,

ZAKOPANE 2 0 0 1 ,

1 2 0 s s . 1

T em atem recenzow anej książki je st D olina K o­ ścieliska, która - obok M orskiego O ka - należy do najw cześniej odw iedzanych i poznanych czę­ ści Tatr. Jej szczególne znaczenie w historii tury­ styki tatrzańskiej, w ysokie w alory krajobrazo­ we opiew ane i rozsław ione przez uczestników wę­ drów ek w literaturze pięknej, m alarstw ie, muzyce, a także różnorodność środow iska, stanow iąca szerokie pole dla badań naukow ych, skłoniły auto­ rów do odejścia od koncepcji typow ego, trady­ cyjnego przew odnika turystycznego do rodzaju geograficznej m onografii, poprzedzonej obszer­ nym w prow adzeniem o treści historycznej, m ają­ cym na celu w stępne zapoznanie czytelników z doliną, w aspekcie jej w alorów kulturow ych - oraz w części końcow ej - konkretnym , szczegó­ łow ym opisem trasy. A zatem - do połącze­ nia ścisłej wiedzy geograficznej z bog atą infor­

m acją o szczególnym znaczeniu krajoznaw ­

czym. Tak ujęta treść książki składa się z trzech części: historycznej, m onograficznej i przew odni­ kowej .

G łów nym m otyw em części historycznej: „D o­ lina K ościeliska w literaturze, m uzyce i sztuce.

THE KOŚCIELISKA VALLEY: IN THE

FOOTSTEPS OF RESEARCHERS,

A R T ISTS AND RAMBLERS [DOLINA

KOŚCIELISKA. ŚLADAMI BADACZY,

A RTYSTÓ W , WĘDROWCÓW],

WRITTEN UNDER THE EDITORIAL

SUPERVISION OF MARIA BAŚCIK,

TATRA NATIONAL PARK

PUBLICATIONS,

ZAKOPANE 2 0 0 1 , 1 2 0 pp.>

The su b jec t of th e book is th e Kościeliska

Valley, w hich after M orskie Oko, is one of

th e m o st frequently visited a n d best-know n

p a rts of th e T a tra M ountains. Its p articu lar

im portance in th e h isto ry of T atra tourism ,

th e

b eau tifu l

la n d sc a p e

praised

an d

glorified in literatu re, a rt a n d m usic by

travellers, a s well its varied environm ent,

have becom e a rich stu d y area. The

a u th o rs a b an d o n e d th e idea of a typical,

traditional to u rist guide a n d produced

a kin d of a geographical m onograph,

preceded by a large historical introduction,

in ord er to a c q u a in t th e re a d ers w ith th e

valley, its c u ltu ra l a s s e ts a n d provide th em

w ith a detailed description of th e to u rist

route. The a u th o rs com bined strictly geo­

graphical know ledge w ith a b u n d a n t to u rist

inform ation. The book co n sists of th e h isto ­

rical, m onographical a n d to u rist guide parts.

The historical p a rt “The Kościeliska

Valley in L iterature, M usic a n d Art. S tu d ies

in th e K ościeliska Valley”. The aesth etic

im p ressio n s preserved in literature, m usic

Z badań w D olinie K ościeliskiej” , są utrw alone w literaturze, m uzyce i sztuce doznania estetyczne i zw iązane z nimi odczucia osób odw iedzających dolinę w różnych okresach czasu - od począt­ ków turystyki tatrzańskiej w połow ie XIX w. do czasów w spółczesnych. A utorzy przypom inają najw ażniejsze dzieła literackie, utwory m uzycz­ ne oraz ich tw órców , zainspirow anych pięknem T atr i doliny. W treści zaw arte s ą liczne, obszerne cytaty z zapisków pam iętnikarskich, wierszy, prozy literackiej, w yrażające podziw dla piękna krajobrazu doliny, m.in. Sew eryna G oszczyńskie­ go, F elicjana Faleńskiego i W ładysław a T arnow ­ skiego - przedstaw icieli rom antyzm u - epoki, w której walory krajobrazu tatrzańskiego zostały w pełni docenione. Z okresu M łodej Polski pre­ zentow ane są wyjątki poezji m.in. A dam a Asnyka i K azim ierza Przerw y-T etm ajera, dla których tem atyka tatrzańska była szczególnie żywotna. Przytoczone są także fragm enty notatek, wypisy z książek, czy listów np. Józefa I. K raszew skiego - wielkiego m iłośnika Tatr.

Z twórczości m alarskiej - autorzy w spom inają najstarsze obrazy i panoram y T atr, pow stałe ju ż na początku XVIII w. W książce są zam ieszczo­ ne liczne reprodukcje obrazów przedstaw iających dolinę, wykonanych ró ż n ą techniką (litografie, akw aforty, akw arele), m ające ju ż dzisiaj wartość doku m en taln ą m.in. ilustracje B ohusza Z. Stę- czyńskiego z poem atu Tatry w dw udziestu czterech

obrazach, Jana N epom ucena G łow ackiego i jego

uczniów , oraz późniejszych pejzażystów tatrzań­ skich: Leona D em bow skiego i W ojciecha G arsona, a także prac A w ita Szuberta, S tanisław a Bizań- skiego - autorów pierw szych fotografii tatrzań­ skich. Autorzy pod kreślają szczególną pozycję W alerego E ljasza R adzikow skiego - jak o m alarza i autora Ilustrow anego przew odnika do Tatr, Pie­

nin i Szczawnic.

W podrozdziale „Z badań w D olinie K oście­ liskiej” - om ów iono prace badaw cze prow adzone w dolinie na przestrzeni w ieków , dociekania ba­ daczy odnośnie do je j pow stania, topografii, bu­ dowy geologicznej, klim atu, wód, roślinności... Podkreślone zostały zasługi S tanisław a Staszica - pierw szego Polaka, który zapoczątkow ał badania naukowe w T atrach, i który sw oje spostrzeże­ nia dotyczące środow iska przyrodniczego, a także zam ieszkującej je ludności zaw arł w dziele O zie-

m iorództwie... A utorzy przypom inają najw ażniej­

sze prace naukow e dotyczące środow iska geo­ graficznego doliny, pow stałe na przestrzeni w ie­ ków, załączając też krótkie w ypisy z artykułów

a n d art, a n d th e feelings of those visiting

th e valley a t different periods of tim e from

th e beginnings of T atra to u rism in th e mid-

19th c en tu ry to contem porary tim es are its

m ain them e. The a u th o rs evoke th e m ost

significant pieces of literatu re, m usic an d

th eir w riters w ho were fascinated by the

b e au ty of th e m o u n ta in s an d th e valley.

There are m an y q u o tatio n s from m em oirs,

poem s a n d prose ex p ressin g delight with

th e b e au ty of th e landscape, e.g. by

Sew eryn Goszczyński, Felicjan Faleński

an d W ładysław Tarnow ski, representatives

of R om anticism , a n epoch w hen the

a sse ts of th e T a tra lan d scap e were fully

appreciated. The ‘Young Poland’ period is

rep resen ted by q u o tatio n s from poem s e.g.

by A dam A snyk a n d Kazimierz Przerwa-

T etm ajer for w hom th e T atra them e w as

particularly im portant. O th er quotations

come from th e notes, books an d letters of

Jó zef Kraszewski, a g reat lover of the Tatra

M ountains.

As reg ard s painting, th e a u th o rs m e n ­

tion th e oldest p ictu res a n d p an o ram as of

th e T atras from th e early 18th century. The

book co n tain s m an y rep ro d u ctio n s depict­

ing th e valley, pro d u ced in a variety of tech ­

niq u es (lithography, etch in g an d w ater­

colour), having d o cu m en tary value su c h as

B ohusz Stęczyński’s illu stration s to th e

poem entitled The Tatras in Tw enty Four

Pictures, J a n N epom ucen Glowacki’s and

his s tu d e n ts' w orks, th o se of later T atra

la n d scap ists, s u c h a s Leon Dembowski and

Wojciech G arson, a s well as those by Awit

S zu b ert a n d S tan isław B izański - th e first

p h o to g rap h ers of th e T a tra M ountains. The

a u th o rs em phasize th e p a rtic u la r role of

W alery Eljasz Radzikow ski - a p ain ter and

th e a u th o r of The Illustrated Guide to the

Tatras, Pieniny a n d Szczaw nica.

In th e s u b -c h a p te r entitled “S tu d ies in

th e

K ościeliska

Valley”,

th e

a u th o rs

d iscu ssed th e re se a rc h conducted there

over tim e, th e scientific search for details

regarding its origins, topography, geology,

climate, hydrology a n d flora. The role of

S tan isław Staszic is em phasized, th e first

Pole to s ta r t scientific research in the

T atras, w ho recorded all his findings

ab o u t th e en v iro n m en t a n d in h a b ita n ts of

th e valley. The a u th o rs recall the m ost

na tem at prow adzonych badań. Dużo uwagi auto­ rzy pośw ięcają działalności naukow ej W incentego Pola - profesora K atedry G eografii U niw ersytetu Jagiellońskiego (K urta Tatrów z 1850 r.), a tak­ że jeg o działalności popularyzatorskiej. Podkreśla­ ją Jego zasługi w krzew ieniu turystyki tatrzań­ skiej i w rozbudzaniu patriotyzm u wśród uczestni­ ków wycieczek.

Rozw ażania sięgające pam ięcią pierw szej po­ łowy XIX w. do ty czą okresu bardzo znam ienne­ go w historii Polski pod w zględem zróżnico­ wanych uw arunkow ań politycznych, społecznych i kulturow ych, z czym wiąże się sw oisty w róż­ nych czasach sposób odczuw ania piękna gór i ich wpływ na tw órczość literacką, a rty sty cz n ą a także dociekania naukowe.

C zęść m onograficzna „Przyroda” . Zaw arta w niej treść dotycząca środow iska przyrodniczego ma układ typowy dla m onografii geograficznej, za­ wiera zw ięzłą, rzeczow ą inform ację dotyczącą kolejno poszczególnych elem entów środow iska przyrodniczego doliny w naw iązaniu do Tatr, zw łaszcza ich budow y geologicznej, pięter klim a­ tycznych, pięter roślinnych. T reść uściślają za­ m ieszczone w tekście tabele, w zbogacają ryciny i kolorow e mapy tem atyczne, N a uw agę zasługu­ je bogata ilustracja krajobrazu doliny - repro­ dukcje obrazów (heliograw iury z drugiej poło­ wy XIX w.) oraz liczne, kolorow e fotografie plenerów , charakterystycznych gatunków roślinno­ ści i zwierząt.

O dm ienny charakter ma część m onografii do­ tycząca określenia roli człow ieka w dolinie („C złow iek”). Autorzy p rzedstaw iają poszczegól­ ne etapy oraz rodzaje jeg o działalności od po­ czątków ich zaistnienia w dolinie do czasów w spółczesnych. H istorię pasterstw a, najsilniej zw iązanego ze środow iskiem przyrodniczym do ­ liny i społecznością g óralską (stosunki w łasno­ ściowe, tradycje), górnictw o i hutnictw o, które zostało zaniechane w drugiej połow ie XIX w., roz­ wijającej się dynam icznie turystyki i zw iązanego z nią taternictw a i turystyki jaskiniow ej. W re­ szcie działalności nie m ającej na celu wykorzy­ stania - lecz ochronę przyrody doliny. Treść w zbo­ gacają przytaczane fragm enty w ypow iedzi, m.in. M iechow ity, W incentego Pola, W alerego E ljasza Radzikow skiego, oraz ilustracje.

Ściśle do tytułu naw iązuje je j część o charak­ terze przew odnikow ym („T rasa w ędrów ki”). D o­ w odzą tego liczne cytaty w spom nianych w w ięk­ szości ju ż wcześniej „badaczy, artystów i w ędrow ­ ców ” , odnoszące się do konkretnych m iejsc

oma-significant scientific p a p ers regarding th e

geographical en v iro n m en t th a t have been

w ritten giving q u o tatio n s, a n d devote a lot

of a tte n tio n to W incenty Pol, a professor

a t th e F aculty of G eography, a t the

Jag iello n ian U niversity (Map o f the Tatra

M ountains - 1850) a n d a devoted glorifier

of th e T atras. His m erits in popularising

T atra to u rism a n d in w aking nationalism

in excursion p a rtic ip a n ts are highlighted.

The section on th e first h alf of the 19th c.

considers a very m eaningful period in th e

history of Poland a s far a s changing

political, social a n d cu ltu ra l conditions

were concerned, reflected in th e changing

reception of th e b e a u ty of th e m o u n tain s

an d affecting literatu re, a rt a n d science.

The second p a rt entitled “N ature” d is­

c u sse s

th e

n a tu ra l

environm ent an d

is a typical geographical m onograph. It

co n tain s factu al references a n d inform a­

tion concerning individual elem ents of

th e n a tu ra l en v iro n m en t in th e Kościeliska

Valley a s p a rt of th e T atra M ountains,

especially th e ir geological stru c tu re , clim ate

an d floral zones. The tex t is supplem ented

w ith tables, figures a n d coloured m aps.

The valley lan d scap e is richly illustrated

w ith rep ro d u ctio n s

(photogravure from

th e second h a lf of th e 19th century) and

n u m e ro u s coloured p h o to g rap h s of views,

an d ch aracteristic p la n ts a n d anim als.

The section dealing w ith th e role of m an

(“Man") is different. The a u th o rs p re sen t

individual stag es a n d types of activity

from first a p p ea ra n ce to th e p re sen t day.

S h ep h erd in g w as m o st strongly linked to

th e n a tu ra l en v iro n m en t an d the local

in h ab itan ts. Mining a n d m etallurgy colla­

psed in th e second h a lf of th e 19th c. while

to u rism developed dynam ically, followed by

m o u n tain clim bing an d caving. The au th o rs

also m en tio n h u m a n activity aim ed n o t a t

exploiting b u t preserving n a tu re quoting

Miechowita, W incenty Pol, W alery Eljasz

Radzikowski, a n d inclu d in g illustrations.

The third, to u rist guide p a rt (“Ram bling

Trails”), is closely related to th e title of

th e book. T his c a n be seen in m any

quotations from ‘researchers, artists and

w an d erers’ com m em orated w ith n am es

a n d plates, s u c h a s Eliasz’s Peak, Krasze-

w ski’s Gate, o r W incenty Pol’s Cross. The

wianej trasy dolinnej, niejednokrotnie upam iętnio­ nych nazwam i, tablicam i, m.in.: Eliaszow a T ur­ nia, Bram a K raszew skiego, K rzyż W incentego Po­ la. Szczególnie dużo m iejsca autorzy pośw ięca-ją historii ustaw ienia krzyża przez uczestników wy­ cieczki prowadzonej przez W incentego Pola w

1852 r. Przytoczone są obszerne fragm enty w spo­ mnień tego zdarzenia zanotow ane przez A gatona Gillera, podkreślające m otywy i okoliczności temu tow arzyszące oraz atm osferę, ja k a panow ała w czasie cerem onii staw iania krzyża.

W tekście zaw arte są też liczne, zw iązane z tre­ ścią, reprodukcje obrazów (heliograw iury, drzew o­ ryty, akw aforty), stare fotografie i aktualne zdję­ cia charakterystycznych fragm entów doliny. Opis trasy je st przejrzysty pod w zględem topograficz­ nym, zaw iera bogatą treść geograficzną, w yja­

śniającą genezę w ystępujących form rzeźby,

specyfiki św iata roślinnego. W zakresie pozostało­ ści po dawnej działalności człow ieka w dolinie - sięga interpretacją głęboko w historię. Sporo m iej­ sca zajm uje też kw estia nazew nictw a. Tekst po­ przedza dostosow ana do jeg o treści m apa prze­ glądowa.

R easum ując - recenzow ana książka m a dużą wartość poznaw czą, a jednocześnie zaw iera tre­ ści hum anistyczne. Jest oryginalna pod względem zawartości i układu treści. Różni się od typo­ wych m onograficznych opracow ań geograficz­ nych, a także od typow ych przew odników . Za­ wiera obszerną inform ację geograficzną dotyczą­ c ą doliny, w zbogaconą o treści zaczerpnięte z twórczości literackiej, m uzycznej, artystycznej. W odbiorze treści książki szczególne znaczenie ma jej aspekt historyczny. Sięgnięcie w przeszłość doliny, pobytu i działalności w niej człow ieka, pobudza wyobraźnię czytelnika i usposabia do re­ fleksji. Jest to zgodne z zaw artą we w stępie książki intencją autorów , których celem „jest nie tylko ukazanie Doliny K ościeliskiej oczami badaczy, ar­ tystów i w ędrow ców , ale rów nież rozbudzenie wrażliwości dzisiejszego turysty podczas spacerów po tej niepow tarzalnie pięknej D olinie” .

Cennym uzupełnieniem treści książki je st - z uwagi na jej w ielotem atyczny i historyczny cha­ rakter - bogaty spis literatury, liczący ponad 200 pozycji, indeks nazw isk oraz indeks tatrzańskich nazw geograficznych i nazw obiektów w Dolinie Kościeliskiej oraz spis m ateriałów archiw alnych i kartograficznych w ykorzystanych w książce. Na uwagę zasługuje rów nież efektow na szata edytor­ ska książki oraz zielona okładka z wizerunkiem Raptawickiej Grani - reprodu kcją akw aforty

Józe-a u th o rs devote Józe-a lot of sp Józe-ace to th e sto iy of

the p u ttin g u p of th is cross by excursion

p articip an ts guided by W incenty Pol in

1852. They give long q u o tatio n s describing

th a t event from th e n otes m ade by

Agaton Giller, em phasizing th e motives,

circu m stan ces a n d atm osphere during the

ceremony.

The

tex t

also

in cludes

n u m ero u s

rep ro d u ctio n s

(photogravure,

w oodcuts

an d etchings), old a n d c u rre n t ph o to ­

g rap h s of ch aracteristic p a rts of the

valley. The description of th e route is clear

topographically, an d rich in geographical

c o n ten t explaining th e origins of the

p re sen t lan d scap e a n d flora. As far as

th e rem ain s of form er h u m a n activity

are concerned, th e a u th o rs go a long

way back in histoiy. Q uite a lot of space

is devoted to term inology and th e text

is preceded by a review m ap correspond­

ing to its co n ten ts.

To su m up, th e book is very educational.

It is original in term s of its co n ten ts and

layout differing from typical geographical

m onographs or guides. It contains a lot

of geographical inform ation ab o u t th e

Kościeliska Valley,

su p p lem ented with

literary, m usic a n d a rt m aterials. For the

read er th e historical a sp e c t of the book is

particularly im portant. The trip into the

valley’s p a s t a n d reading a b o u t th e h u m a n

presence th ere stir th e read er’s im agina­

tion a n d m ake h im /h e r reflect on the

book’s co n ten ts. This is co n sisten t with

th e a u th o rs ’ in ten tio n expressed in the

introduction of “n o t only show ing the Ko­

ścieliska Valley a s perceived by researchers,

a rtists a n d ram blers, b u t also aw akening

the sensitivity of today’s to u rist during

w alks in th is uniq u ely beautiful valley.”

C onsidering th e fact th a t th e a u th o rs

d iscu ss so m an y topic a n d p u t them into

a historical context, a valuable addition is

th e rich bibliography containing over 200

entries, a n am e index a n d a T atra geo­

graphical a n d o th e r term s index, a s well

a s a list of th e archival an d cartographic

m aterials u sed in th e book. The book is

very attractively edited, a n d its green cover

p re sen ts a view of R aptaw icka Ridge -

a repro d u ction of a Jó ze f Kraszewski e tch ­

ing. O n th e inside cover th ere are coloured

fa I. K raszew skiego. N a w ew nętrznych stronach okładki są wklejki barw nych m ap topograficznych (w ersja zim ow a i letnia) oraz oddzielnie załączona mapa doliny. W nastrój w prow adza cytat M arii Steczkow skiej z książki O brazki z podróży do Ta-

trów i Pienin (1858).

PRZYPIS

1 A utorzy: Jaro sław B alon, M a ria B aścik, K rystyna G er­ m an, W ojciech M aciejow ski, Jo a n n a P ociask-K arteczka.

inserts with topographic maps (winter

and summer versions) and also a separate

map of the valley. A quotation from Maria

Steczkowska’s Pictures from Journey to the

Tatra and Pieniny Mountains (1858) puts

the reader into the right reading mood.

NOTE

'Authors: Jarosław Balon. Maria Baścik. Krystyna Ger­ man, Wojciech Maciejowski. Joanna Pociask-Karteczka.