Grzegorz Jasiński
"Handbuch der Geschichte Ost- und
Westpreußens", hrsg. v. Ernst
Opgenoorth, Teil II/1: "Von der
Teilung bis zum
Schwedisch-Polnischen Krieg
1466-1655", Lüneburg 1994 ; Teil II/2:
"Vom Schwedisch-Polnischen Krieg
bis zur Reformzeit 1655-1807",
Lüneburg 1996 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 482-484
482 Recenzje i omówienia
H andbuch d er G esch ich te O s t- und W estpreußens. Im Auftrag der Historischen
Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung hrsg. v. Ernst Opgenoorth, Teil I I / l : Von d er Teilung b is zu m Schw edisch-Polnischen K rie g
1466— /655, Verlag Nordostdeutsches Kulturwerk Lüneburg, Lüneburg 1994, ss. 201; Teil 11/2: Vom Schw edisch-Polnischen K r ie g bis z u r R e fo rm ze it
1655—1807’ Lüneburg 1996, ss. 220.
Ju ż sam o określenie w ydaw nictw a „ H a n d b u c h ” — podręcznik, a w tym p rzyp adk u m oże lepiej użyć słow a „p rzew o d n ik ” — o d d aje jego ch arak ter. Nie staw ia sobie ono za d a n ia całościow ego przedstaw ienia dziejów obu części Prus, choć — ja k przyznaje E rn st O p g en o o rth — n a u k a niem iecka nie dysponuje obecnie (m oże z w yłączeniem książki H a rtm u ta B o o c k m a n n a 1) dziełem speł niającym ten w arunek. H andbuch nie naw iązuje i nie podejm uje też k o n fro n tacji z nie d o k o ń c z o n ą n a razie p olską Historią Pom orza, o k tó rej zresztą n ap isan o w nim: „p o d o b n e dzieło polskie » H isto ria P om orza« nie zostało jeszcze ukończone i, bez w zględu na sw oją n au k o w ą w artość, stanow i k o n tyn uację [polskiej] h isto rio g rafii, ju ż teraz m o żn a o nim powiedzieć, że uzupełnia niem iecką tradycję b adaw czą, ale jej nie zastępu je” . W zam ierzeniu w ydaw ców Handbuch służyć m a stu d en to m , początkującym b adaczom , h isto ry k o m -am ato - rom . W ydaw cy założyli, że nie pow inien on przynosić „obszernego opisu m ateriału dążącego do względnej do kład n o ści, lecz zwięzłe inform acje o za sad niczych p ro b lem ach i k ie r u n k a c h ” .
O m aw iana pu b lik acja to dwie części drugiego z trzech p lanow anych tom ó w — pierw szy obejm ie zapew ne okres do p ok oju to ru ńsk iego , o statni od wojen n apoleońsk ich d o 1945 r.(?)
O bie części m a ją identyczną k o nstru kcję w ew nętrzną. P o przedzone zostały w stępam i E rn s ta O p g e n o o rth a, zatytułow anym i „E p o k a i jej h isto rio g rafia” , pokazującym i najw ażniejsze linie rozw ojow e b ad ań historycznych danego okresu z uw zględnieniem zróżnicow anego rozłożenia akcen tó w n a poszczególne spraw y przez badaczy niem ieckich i polskich. R ozbieżności tych a u to r nie ocenia, jedynie sygnalizuje ich obecność, przedstaw iając p u n k t w idzenia obu stron. D alej n a stęp u ją głów ne działy: „P o lityka, ustrój w ew nętrzny, a d m in istra cja, praw o, m ilita ria ” , „ G o sp o d a rk a , społeczeństw o, lu d n o ść” oraz „K ościoły, szkolnictw o, k u ltu ra ” . W ich ram ach zaw arte są k ró tk ie rozdziały za o p atrzo n e z reguły w b o g a tą literatu rę. W śród a u to ró w znajdujem y oprócz E rn sta O p g e n o o rth a, tak że B e rn h a rta Jäh n ig a, Jan u sz a M ałłka, B rigitte P osch m an n, M ichaela N o rth a , H a n sa -Jiirg en a K a rp a , A nneliese T riller, Inselin G u n d e r m an n , H einza N eum ey era, M a n fre d a C aliebe, G e rh a rd a R eifferscheida, W er nera S chw arza, F ra n z a K eß lera, E d m u n d a C ieślaka, F riedricha-W ilhelm a H enninga, R en ate K noll. T a w łaściw a część p op rzed zo n a została obszernym i w skazów kam i bibliograficznym i.
W spólne opraco w an ie dw óch, choć m ających ze sobą niezwykle wiele w spólnego, ale je d n a k od ręb n y ch regionów stw orzyło — ja k zawsze w takich p rzy p ad k ach — k ło p o ty z d a ta c ją i w ew nętrznym układem tom ów . Pierw sza spraw a pozo stan ie zaw sze dyskusyjna, ale zaró w n o ro k 1466 (choć dla później
szych Prus K siążęcych m ający m niejsze znaczenie), ja k i 1655 (m oże jed n ak lepiej 1660?) m o g ą być bez k ło p o tu akceptow ane. Z p u n k tu widzenia czytelnika niem ieckiego rów nież ro k 1807 jest ta k ą cezurą, choć n au k a polska preferuje tu je d n a k koniec w ojen n ap o leo ń sk ich .
Elastycznie (wyszło to w ydaw nictw u na korzyść) autorzy podeszli do w ew nętrznego u k ład u to m ó w . Z rezygnow ali ze sztywnego podziału n a części dotyczące Prus K siążęcych i K rólew skich. T am , gdzie to było m ożliwe, przedstaw iali obie k ra in y w spólnie, kiedy indziej (zwłaszcza przy spraw ach w yznaniow ych i k u ltu ro w y ch ) rozdzielając je. Stale, także w form ie osobnych podrozdziałów , p o d k re śla n o o d ręb n o ść W arm ii.
Przy zaprezentow anej pow yżej koncepcji tru d n o byłoby wysuwać szczegóło we zastrzeżenia co d o fa k to g rafii albo selekcji bogatej bibliografii. P raw d o p o d o b n ie każdy ze specjalistów z danej epoki czy dziedziny m ógłby wnieść uzupełnienia, spierać się o inne rozłożenie akcentów . M ożn a je d n a k ogólnie zauważyć, że część a u to ró w ogranicza się jedynie do starszej literatury.
Oczywiście niem ieccy (z m ałym i w yjątkam i) au to rzy , pisząc dla takichże czytelników , k ła d ą nacisk n a nieco inne kwestie niż czyniliby to polscy badacze. T o oczywiście n ieu n ik n io n e, wypływ a zarów no z dotychczasow ej tradycji, tendencji badaw czych, ja k i realnych m ożliw ości kadrow ych. O gólnie m o żn a sk onstatow ać, że au to rz y to m ó w nieco pewniej poru szają się po dosyć je d n o litym obszarze badaw czym , jak i stan o w ią Prusy W schodnie i W arm ia niż po silniej podzielonych k u ltu ro w o P rusach K rólew skich. D o b rze przedstaw ione zostały frag m enty od n o szące się do życia politycznego, adm inistracji, a zw łasz cza gospodarki (M ichael N o rth , F riedrich-W ilhelm H enning). Inn e rozdziały, ja k np. dotyczące sztuki, m uzy ki i innych aspek tów życia kulturalneg o p okazują, że dziedziny te p o zo stają zap ó źn io n e i zap om nian e n a rów ni przez badaczy polskich ja k i niem ieckich. Stan b a d a ń nad lite ratu rą jest tu pozytyw nym w yjątkiem , aczkolw iek — dotyczy to je d n a k głównie Prus Z achodnich, a w m niejszym sto p n iu K siążęcych — w Handbuchu uw zględniana jest głównie lite ratu ra niem iecko- i łacińskojęzyczna. O so b n ą kwestię stanow ią spraw y w yznaniow e, zw łaszcza ew angelickie. D o rozdziału dotyczącego K ościoła ew angelickiego o ra z k u ltu ry ewangelickiej w P rusach Książęcych au to rstw a Inselin G u n d e rm a n n m o ż n a m ieć zastrzeżenie, że a u to rk a nie w ykorzystuje w nim praktycznie lite ra tu ry polskojęzycznej, dość ju ż bogatej, głównie jeżeli chodzi o wiek X V I i rozw ój piśm iennictw a polsko-ew angelickiego. N a to m iast ja k o kuriozalne określić m o ż n a teksty H einza N eum eyera om aw iające K ościół ew angelicki w P ru sach K ró lew sk ich (Z achodnich). A u to r, znany m .in. z wydanej niedaw no historii P ru s Z ac h o d n ich , k tó ra doczekała się wręcz m iażdżącej k ry ty k i2, swoje rozdziały o p a rł na ustaleniach zaw artych w wydanej przed laty historii K ościoła ew angelickiego w P ru sach Z a c h o d n ic h 3. O ile ta m ta p raca b roniła się w ja k iś sp o só b b o g a tą fak to g rafią, o tyle w ypreparow anie z niej i przedstaw ienie w form ie w spom nianych rozdziałów głównych jej tez o szczegól
2 H . N eu m ey er, W estpreussen G eschichte un d Sch icksa l, M ü n ch en 1993 (p o r. np. rec. J. R ogali, O dstraszający p rzy k ła d , B o ru ssia, 1993, n r 7, ss. 202 204; D . H eck m an n , Z eitsch rift fü r ü slm itte le u ro p a F o rsc h u n g , 1995, n r 2, ss. 279 281).
3 M. N eum eyer, K irchengeschichte von D anzig und W estpreussen in evangelischen Sicht, Bd. 1 - 2, R a u le n b u rg 1 9 7 1 -1 9 7 2 .
nie złej sytuacji K o ścio ła ew angelickiego w P rusach K rólew skich, oto czon ego m orzem k atolicko -polskiej nietolerancji, w sposób pozbaw iony jak iegok olw iek szerszego k o n te k stu m oże budzić jedynie zdziwienie. W dużej m ierze są to rozdziały nie tyle o dziejach p ro testan ty z m u w P rusach K rólew skich, co o roli ówczesnego p ań stw a polskiego w jego zw alczaniu. Użyty w niej język („ n ie p o h a m ow any fa n a ty z m ” , „fan aty zm religijny” , „nie do w ytrzym ania ucisk w yw iera ny przez d uchow ieństw o k ato lick ie” , „zw iązane z tak zw anym »drugim ro z biorem Polski« z 1793 ro k u wcielenie m iast G d a ń sk a i T o ru n ia ” itp.) zupełnie nie pasuje d o k lim atu całej pracy. T ak że w ykorzystana przez a u to ra lite ra tu ra kończy się w zasadzie n a latach pięćdziesiątych, chociaż należy przyznać, że od d aw n a w dziedzinie tej daje się zauw ażyć duży zastój. W sumie o b a fragm enty opracow ane przez H ein za N eum ey era stanow ią niem iły i n iepotrzebn y zgrzyt w tej wyważonej pracy. P ozo staje tylko postaw ienie pytania: czy w ydaw cy nie m ogli znaleźć innej, k o m p eten tn ej osoby d o o p racow ania tych zagadnień?
O trzym aliśm y zwięzły, pożyteczny zarys dziejów obu części P rus, k tó reg o w artość, głównie d la czytelnika polskiego polega także n a obszernych w skazów kach dotyczących lite ratu ry (zw łaszcza niem ieckojęzycznej). W idać w nim w yraźnie sposób p atrz en ia n a dzieje regionu oczym a histo ry kó w polskich i niem ieckich, p u n k ty w spólne i rozbieżne, widać dotychczasow e osiągnięcia i słabości regionalnej, zaró w n o polskiej, ja k i niemieckiej historiografii regionu. Z zaciekaw ieniem będziem y czekać n a następne tom y w ydaw nictw a.
Grzegorz Jasiński
484 Recenzje i omówienia
Mieczysław Tomala, P a trzą c na N iem cy. O d w rogości do porozu m ien ia 1945— 799i, Polska Fundacja Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1997, ss. 525.
O bszerną książkę M ieczysław a T o m ali tru d n o jednoznacznie sklasyfikow ać. P o siada o n a pew ne cechy m o n o g rafii naukow ej, m iejscam i n ato m iast jest relacją z osobistych dośw iadczeń a u to ra , k tó ry aktyw nie uczestniczył w k ształto w an iu polskiej polityki w obec Niem iec. W swych relacjach a u to r posiłkuje się im ponującym zasobem d o k u m en tó w pochodzących z jego p ryw atnego a r chiw um , a tak że po raz pierwszy w tak im zakresie w ykorzystuje tajne d o tej pory d ok u m en ty z A rchiw u m A k t N ow ych, ja k rów nież z archiw ów niem ieckich. Obficie k o rz y sta z w ypow iedzi prasow ych prezentujących różne orientacje polityczne, uk azujące także niu anse w ocenach w ew nątrz tych orientacji. A u to r przyw ołuje w swojej relacji wyniki b a d a ń naukow ych głównie polskich uczo nych. C elow o używ am pojęcia „re la c ja ” , poniew aż au to r jest o strożny w fero w a niu ocen. Swoje tezy ilustru je d o k u m en tam i oraz wypowiedziam i prasow ym i. Po raz pierwszy w tak im zakresie p o d jęta została p ró b a u k azan ia sto su n k u społeczeństw a polskiego do tzw. p roblem u niem ieckiego po II wojnie św iatow ej, nie negując znaczenia in stru m en talizo w an ia tego problem u przez władze P R L w polityce w ew nętrznej.
M ieczysław T o m a la w skazuje także n a historyczne i psychologiczne u w a ru n k o w ania sto su n k u społeczeństw a polskiego do Niemiec. Ew olucja, ja k a w tej
