Cracovia - Kraköw, 8: 2003, 257-267
R o m a n D A R O W S K I *
J A N GERARDINUS S J (1563-1606), JEZUITA
BELGIJSKI, PROFESOR FILOZOFII W P O L S C E
Pocz£^tki n a u c z a n i a f i l o z o f i i w B r a n i e w i e
P i e r w s z a g r u p a j e z u i t ö w p r z y b y l a do P o l s k i w j e s i e n i 1564 r. N a poczytku nast^pnego r o k u o t w a r l i oni w B r a n i e w i e n a W a r m i i kolegium z pi^cioklasow^ s z k o l y s r e d n i ^ oraz Internat, z w a n y K o n w i k t e m S z l a -checkim. J u z w r. 1566 w p r o w a d z i l i w y k l a d y d i a l e k t y k i w klasie w y m o w y (retoryki) i k o n t y n u o w a l i je przez nast^pne d w a l a t a . W y k l a d y te byly pocz^tkowo przeznaczone d l a k o n w i k t o r ö w oraz towarzysz^cych i m zw y k le w y c h o w a w c ö w (tzw. p e d a g o g ö w ) , a takze d l a e k s t e r n ö w ^
P i e r w s z y m w y k l a d o w c ^ d i a l e k t y k i w B r a n i e w i e b y l j e z u i t a czeski B a l t a z a r H o s t o u n s k y (1534-1600). W lecie 1565 r. zostal on wiceprowin-cjalem w Polsce z z a d a n i e m c z u w a n i a n a d kolegium w B r a n i e w i e , w k t ö r y m n a u k ^ pobieralo ponad 200 u c z n i ö w , oraz n a d p o c z ^ t k a m i f u n d a c j i k o l e g i u m w P u l t u s k u . H o s t o u n s k y u w a z a l , ze system szkolny j e z u i t ö w n a l e z y przystosowac do t r a d y c j i szkoly polskiej, m . i n . przez wprowadzenie do p r o g r a m u n a u c z a n i a m a t e m a t y k i , a zwlaszcza dialek-t y k i . M i m o zasdialek-trzezeh generala z a k o n u F r a n c i s z k a B o r g i a s z a n a dialek-temadialek-t
* Wyzsza Szkola Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Kraköw; Wydzial Filozoficzny Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraköw e-mail: darowski(fijezuici.krakow.pl
wwwjezuici.krakow.pl/sj/darowski/
^ Poczytkowe dzieje szkolnictwa jezuickiego w Braniewie opracowal L. Piechnik w dwu artykulach: Gimnazjum w Braniewie w XVI w. Studium o poczqtkach szkolnictwa jezuic-kiego w Polsce, „Nasza Przeszlosc", t. 7, 1958, s. 5-72; Konwikt szlachecki w Braniewie (1565-1600), „Studia Warmihskie", t. 5, 1968, s. 89-110.
celowosci n a u c z a n i a tych p r z e d m i o t ö w w szkole sredniej H o s t o u n s k y obronil swoje stanowisko, d z i ^ k i czemu m a t e m a t y k i i d i a l e k t y k i na-uczano w szkolach j e z u i c k i c h w Polsce az do r e f o r m y s t u d i ö w w 1591 r.^
W l u t y m 1566 r. H o s t o u n s k y p r z y b y l do B r a n i e w a i prawdopodobnie przez k r o t k i okres u c z y l d i a l e k t y k i i m a t e m a t y k i , a w r. 1566/67 -j ^ z y k a greckiego. S t u d i u m d i a l e k t y k i opieralo s i ^ poczg^tkowo - -j a k
m o z n a wnosic z korespondencji - n a podr^czniku, k t ö r e g o a u t o r e m b y l F . T i t e l m a n s (1502-1537)1 N a poczytku 1568 r. H o s t o u n s k y zostal wy-s l a n y do Czech, ale w 1569 r. p r z y b y l ponownie do P o l wy-s k i i zapoczg^t-k o w a l f u n d a c j ^ zapoczg^t-k o l e g i u m w W i l n i e , a p ö z n i e j p o d j ^ l w y zapoczg^t-k l a d y teologii polemicznej. W 1572 r. w r o c i l do pracy w Czechach.
W r. 1566/67 d i a l e k t y k y w y k l a d a l A r n o l d B e m i u s S J (Benins, B e n n i u s ; ok. 1541-1571). Pochodzil z N i j m e g e n w G e l d r i i , w dzisiejszej H o l a n d i i , a k s z t a l c i l siq n a uniwersytecie w K o l o n i i , gdzie u z y s k a l m a g i s t e r i u m s z t u k i f i l o z o f i i . Do T o w a r z y s t w a Jezusowego w s t ^ i l w K o l o n i i d n i a 8 X I I 1560 (lub 1559) r o k u . Z M o g u n c j i , gdzie o t r z y m a l swiycenia d i a k o n a t u , p r z y b y l do B r a n i e w a d n i a 10 V I I I 1566 r. i w k r ö t -ce obj^l f u n k c j y nauczyciela dialekt^^ki i m a t e m a t y k i w zakresie sfery (kuli) i k o m p u t u . D n i a 12 X I 1568 r., zostal w y s l a n y do R z y m u d l a po-glybienia s t u d i ö w filozoficznych i m a t e m a t y c z n y c h . O d 1570 r. przelo-zeni j e z u i t ö w w Polsce c z y n i l i s t a r a n i a o ponowne skierowanie go do P o l s k i w celu obsadzenia k a t e d r y f i l o z o f i i i m a t e m a t y k i w W i l n i e . N i e doszlo j e d n a k do tego, gdyz B e m i u s z m a r l w R z y m i e d n i a 10 V I 1571 r.^
J a k w y n i k a z i n s t r u k c j i p r o w i n c j a l a W a w r z y h c a M a g g i e z paz-d z i e r n i k a 1568 r., w y k l a paz-d paz-d i a l e k t y k i opaz-dbywal siq w B r a n i e w i e popaz-d
^ B. Natonski, Hostounsky Baltazar, Polski Siownik Biograficzny, 1.10, Wroclaw 1962¬ 1964, s. 29-30; L. Grzebien, Hostounsky Baltazar, Siownik polskich teologow katolickich, t. 2, Warszawa 1981, s. 66-67. Katalogi Prowincji Austriackiej T.J., do ktorej do 1575 r. nalezeli takze jezuici pracujycy w Polsce, na Litwie i w Czechach, stanowiy glöwne zrödlo na temat zycia i dzialalnosci Hostounskiego. Zostaly one wydane drukiem: Catalogi personarum et officiorum Provinciae Austriae S.I., I (1551-1600). Collegit et edidit L. Lukacs, Romae 1978. O Hostounskim zob. s. 695 w dziale Summaria vitae oraz wskazane tam katalogi, a takze haslo: Hostounsky w Stowniku jezuitöw w Polsce wXXw. Jana Poplatka (maszynopis w Archiwum TJ w Krakowie). 0 nauczaniu dialektyki przez Hostounskiego piszy: L. Piechnik, Gimnazjum w Braniewie, art. cyt., s. 40-41 oraz B. Natohski w Polskim Stowniku Biograficznym, s. 30. Zob. takze list F. Sunyera do generala F. Borgiasza, pisany z Braniewa 21 VHI 1566 (Archivum Romanum Societatis lesu, dalej: ARSI, Germ. 147, k. 187v).
^ Zob. np. cyt. wyzej list Sunyera.
^ Catalogi [..JProv. Austriae, op. cit., I, s. 629 w dziale Summaria vitae oraz wskazane tam katalogi. Por. takze haslo: Benins w Stowniku jezuitöw J. Poplatka (maszynopis w Archiwum T J w Krakowie).
koniec r e t o r y k i . P o l e c i l on jednak, by n a przyszlosc dialektyky w y k l a d a c n a p r z e m i a n z retoryk^^.
O d 1568 do 1570 r. dialektyky w y k l a d a l A n g l i k A d a m B r o c k S J
{Brocus). U r o d z i l siy w L o n d y n i e ok. 1542 r., do z a k o n u j e z u i t ö w w s t ^ i l
w R z y m i e d n i a 14 III 1565 r., w Oksfordzie u z y s k a l t y t u l b a k a l a r z a sztuk. S t u d i a filozoficzne w K o l e g i u m R z y m s k i m u z u p e l n i a l do polowy 1567 r., potem skierowano go do B r a n i e w a , doka^d p r z y b y l 24 X I I 1567 r. Obok n a u c z a n i a d i a l e k t y k i p r z e r a b i a l p r y w a t n i e teologiy; w r. 1571 p r z y j y l swiycenia k a p l a h s k i e i zostal m i a n o w a n y wicerektorem K o l e -g i u m . W r. 1573/74 ponownie w y k l a d a l dialektyky oraz teolo-giy pole-m i c z n ^ (controversiae) i teologiy pole-m o r a l n y (casus). P ö z n i e j b y l pole-m a g i s t r e pole-m nowicjatu w B r a n i e w i e (1574-1577) i profesorem teologii moralnej i polemicznej w A k a d e m i i W i l e h s k i e j (1580-1594). Z m a r l w W i l n i e 7 V I I 1605 r.^
Czyste dysputy szkolne byly w praktyce pedagogicznej j e z u i t ö w j e d n ^ z w a z n y c h f o r m u t r w a l a n i a przerobionego m a t e r i a l u i u k a z y w a n i a w y n i k ö w n a u c z a n i a . D i a l e k t y k a od samego poczytku b y l a j e d n ^ z dyscy-p l i n , z k t ö r y c h urz^dzano dysdyscy-puty, takze w okolicznosciach bardzo uroczystych, np. podczas i n a u g u r a c j i nowego r o k u szkolnego^.
W 1570 r, rozszerzono zakres n a u c z a n i a f i l o z o f i i o meteorologiy. P o j a w i l siy tez nowy wykladowca. B y l n i m Wygier J e r z y T ö r ö s , ur. okolo r. 1544 w N ö r ä p . Do z a k o n u j e z u i t ö w w s t ^ i l w W i e d n i u d n i a 28 I V 1564 r., ale nowicjat, h u m a n i o r a , retoryky i s t u d i a filozoficzne odbyl w P r a d z e . O d 1570 r. b y l w B r a n i e w i e lektorem d i a l e k t y k i , k t ö r ^ w y k l a d a l codziennie, natomiast meteorologiy co d r u g ^ srody^. W 1571
^ L. Maggio S.I., Praep. Prov. Austriae, Instructiones Braunshergae [Braniewo] datae 20 octobris 1568, w Monumenta Paedagogica Societatis lesu. Edidit L. Lukäcs, III, Romae
1974, s. 170 i 166.
^ Catalogi [...]Prov. Austriae, op. cit., I, s. 636 w dziale Summaria vitae oraz wskazane tam katalogi; J. Poplatek, Slownik jezuitöw, op. cit., pod: Brock. - W tymze Stowniku pod haslem: Viger Jan (Wierus) Poplatek twierdzi, ze Viger uczyl w Braniewie dialektyki w klasie retoryki od 1568 do 1570 r. W dost^pnych mi zrödlach nie udalo si^ znalezc potwierdzenia tej informacji. Przeciwnie, katalogi kolegium w Braniewie z 1568 i 1569 r. podajy, ze lektorem dialektyki byl Brock, a w r. 1570 - Törös, o ktörym mowa w przypisie 8. Natomiast Viger (Wierus) uczyl retoryki i humanioröw.
^ P. Laurentius Maggio, Instructiones Rectori Braunsbergensi relictae 22 octobris 1570, w Monumenta Paedagogica, op. cit., III, s. 193.
^ „Georgius Hungarus sit Lector Dialectices in classe Rhetorica quotidie, Meteororum alternis hebdomadis [...]". Distributio personarum Coli. Brunsberg, die 22 Octobris 1570, ARSI, Germ. 131, k. 374; Catalogi [...] Prov. Austriae, op. cit., I, s. 293 (G. Toras). -L. Piechnik podaje (op. cit., s. 41), ze w Braniewie w 1571 r. profesorem dialektyki byl niejaki Caufor; powoluje si^ przy tym na Katalog kolegium w Braniewie z 1571 r. (ARSI, Pol. 7 I, k. 27-28). Zaszla tu chyba jakas pomylka, gdyz w tym katalogu nie ma jezuity
r. b y l nadto p r e f e k t e m b i b l i o t e k i . D n i a 12 III 1572 r. w y s l a n o go do P u l t u s k a n a wykladowcy r e t o r y k i i t a m 2 V I I I 1573 r. p r z y j y l swiycenia k a p l a n s k i e . P ö z n i e j u z u p e l n i a l s t u d i a teologiczne w W i e d n i u i p r a c o w a l w Siedmiogrodzie. Z m a r l w B e n e d i n g (Szentbenedek) 28 X 1586 r.^ W r . 1573/74 - j a k zaznaczono wyzej - l e k t o r e m d i a l e k t y k i b y l ponownie A d a m B r o c k .
N i e udalo siy ustalic, kto w y k l a d a l d i a l e k t y k y w c i ^ g u k o l e j n y c h d w u lat (1574-1576). N a t o m i a s t od r. 1576 w y k l a d a l ja, A n g l i k J a n W i e k (Vick, W y k u s , Vicaeus). U r o d z i l siy okolo r. 1544 w O k s f o r d z i e , do T o w a r z y s t w a Jezusowego w s t ^ i l w L o w a n i u m w 1563 r., n a p o c z y t k u l a t siedemdziesi^tych X V I w. s t u d i o w a l teologiy w K o l e g i u m R z y m s k i m . D n i a 5 X 1576 r. p r z y b y l do K o l e g i u m w P o z n a n i u i w k r ö t c e u d a l siy do B r a n i e w a . D n i a 22 X tegoz r o k u p i s a l z B r a n i e w a do generala E w e r a r d a M e r c u r i a n a , ze rozpoczyna w y k l a d a c teologiy p o l e m i c z n ^ controversiae, teologiy m o r a l n y (casus) i d i a l e k t y k y . R ö w n o c z e s n i e p r o s i l o p r z y s l a n i e m u 8 t o m ö w notatek z r e t o r y k i i f i l o z o f i i , k t ö r e zostawil u przelozonego P r o w i n c j i G ö r n o - N i e m i e c k i e j , P a w l a Hoffaeusa^^. W i e k b y l w y k l a d o w c ^ d i a l e k t y k i takze w r o k u n a s t y p n y m ^ \ P ö z n i e j k r ö t k o p r z e b y w a l w K o l e g i u m P o z n a h s k i m , a w j e s i e n i 1579 r. w y j e c h a l do Austrii^^. Z m a r l w R z y m i e w 1588 r.^^
P r z e z kolejne l a t a kontynuowano w B r a n i e w i e w y k l a d y d i a l e k t y k i , ale obecnie nie m o z n a u s t a l i c dokladnie, kto je p r o w a d z i l . W 1583 r . bylo l^cznie n i e m a l 300 uczniöw^^. Z w i y k s z a l a siy l i c z b a i n s t y t u c j i , prowa-dzonych przez j e z u i t ö w , a t y m s a m y m liczba sluchaczy, k t ö r z y b y l i z a i n t e r e s o w a n i u z y s k a n i e m wiykszego w y k s z t a l c e n i a filozoficznego. W 1585 r. p i s a l n a t e n temat do generala K l a u d i u s z a A q u a v i v y p r o w i n -cjal j e z u i t ö w w Polsce, J a n P a w e l C a m p a n a . Obok K o l e g i u m b y l t a m k o n w i k t szlachecki (ok. 100 u c z n i ö w ) , w a r m i h s k i e s e m i n a r i u m diecezjal-ne (20 k l e r y k ö w ) , s e m i n a r i u m papieskie (w p r z y g o t o w a n i u miejsce d l a przeszlo 60 osöb) oraz b u r s a ubogich s t u d e n t ö w , k t ö r a wtedy l i c z y l a 22 osoby. O p r ö c z tego do s z k ö l uczyszczali uczniowie spoza t y c h i n s t y t u c j i , tzw. e k s t e r n i . C a m p a n a z a m i e r z a l otworzyc w przyszlosci k u r s f i l o z o f i i
^ Catalogi [...] Prov. Austriae, I, s. 799 i wskazane tam katalogi. ARSI, Germ. 137, k. 337.
J. Poplatek, Katalogi roczne jezuitöw w Polsce: 1564-1578, maszynopis w Archiwum TJ w Krakowie, s. 40 i 45.
Acta et historia CoUegii Posnaniensis S.I., 1574-1606, Warszawa, Archiwum Archi-diecezji Warszawskiej, rkps 440, k. 140, 141v, 143.
Monumenta Antiquae Hungariae. Edidit L. Lukäcs, I, Roma 1969, s. 508-509. Zob. takze: Petri Canisii epistulae et acta. Collegit [...] O. Braunsberger, V: 1565-1567, Friburgi Br. 1910, passim.
i teologii, t y m c z a s e m j e d n a k u w a z a l za konieczne w y k l a d a n i e s k r ö t u l o g i k i . W p r a w d z i e w y k l a d a n o wtedy trochy f i l o z o f i i , ale bylo to w k l a s i e r e t o r y k i , gdzie codziennie w y k l a d a n o retorom logiky H u n e u s z a (logica
Huneif^, Jego z d a n i e m potrzeba bylo czegos wiycej. C a m p a n a nie
pisze, kto wtedy w y k l a d a l , z innego z r ö d l a j e d n a k wiadomo, ze w y k l a d o w c ^ d i a l e k t y k i d l a r e t o r ö w b y l w 1585 r. K a s p e r M o r a r i s S J (1556-1606), L i t w i n pochodz^cy z W i l n a ^ ^
N a s t y p c ^ M o r a r i s a n a s t a n o w i s k u wykladowcy d i a l e k t y k i w B r a n i e -wie b y l P i o t r Potrzeba. U r o d z i l siy okolo 1553 r. kolo P o z n a n i a , do z a k o n u j e z u i t ö w w s t ^ i l w B r a n i e w i e w 1571 r., s t u d i a filozoficzne i teologiczne odbyl n a A k a d e m i i W i l e h s k i e j . W B r a n i e w i e p r a c o w a l do 1590 r., a byc moze takze przez nastypne d w a l a t a . W 1593 r. b y l p r e f e k t e m s t u d i ö w w A k a d e m i i W i l e h s k i e j . Z m a r l w P u l t u s k u d n i a
1 V 1597 r.^^
T y m c z a s e m zabiegi zmierzaj^ce do rozszerzenia Studium f i l o z o f i i w B r a n i e w i e zostaly uwiehczone p o m y s l n y m s k u t k i e m . W 1592 r. zorga-nizowano w k o l e g i u m osobne trzyletnie s t u d i a filozofii, a p i e r w s z y m jej profesorem w l a t a c h 1592-1595 zostal A n g l i k R y s z a r d Singleton, przy-slany - tak j a k w i e l u i n n y c h - przez generala A q u a v i v y do P o l s k i , k t ö r a pod wzglydem osobowym nie b y l a jeszcze samowystarczalna^^.
J a n G e r a r d i n u s
N a s t y p c ^ Singletona n a katedrze filozofii w B r a n i e w i e b y l B e l g G e r a r d i n u s , k t ö r y w l a t a c h 1595-1598 prowadzil t a m drugi, t r z y l e t n i k u r s filozoficzny^^.
List Campany 1 IV 1585 z Braniewa do Aquavivy, ARSI, Germ. 164, k. 156. Catalogus [...]primus Coll Braunsberg., 1584 (i 1585), ARSI Pol. 6, k. 14; Catalogi [..J Prov. Austriae, op. cit., I, s. 735 oraz passim.
^'^ Catalogus primus Coll. Brunsberg., 1587, 1590, ARSI, Pol. 6, k. 7 oraz Pol. 7 II, k. 94; Cat. primus Coll. Viln., 1593, Pol. 7 II, k. 158v. Catalogi [..J Prov. Austriae, op. cit., I, s. 756 oraz passim.
„Brunsbergae institutae lectiones casuum et controversiarum, iisque philosophicus cursus adiunctus est, cuius dies quasi natalitius mense Septembri celebratus magna frequentia nobilium atque Praesulum, magno emblematum, carminum, ingeniorum, quae in CoUegii vestibulo collocata sunt [...]". Annuae Litterae [...], 1592, Florentiae 1600, s. 90.
Archivum Romanum Societatis lesu (ARSI) w Rzymie: Catalogus I Coli. Posn. ,1587 (Pol. 6, k 25v); Coli. Viln., 1590, 1593 (Pol. 7-II, k. 100^ i 160); Coli Braunsberg., 1597 (Pol. 7-1, k 202); Coli Viln., 1599 (Pol. 7-1, k. 278); Coli Posn., 1603 (Pol. 7-1, k. 326^); Catalogi breves (roczne) z lat jego pobytu w zakonie (Pol. 43); Hist. Soc. 43, k. 206 (data smierci); List J. P. Campany do Aquavivy 14 VI 1585 z Poznania (Germ. 164, k. 240"^); Listy J. Wujka do Aquavivy 2 VII i 3 VIII1586 z Poznania, w: J. Sygahski, Korespondencja Ks. Jakuba Wujka z Wqgrowca z lat 1569-1596, Poznan 1917, s. 149, 152; Acta et hist Coll Posn., rkps cyt., k. 160,161,168,168\ 196,197\ 200^; J. Poplatek, Siownik jezuitöw, maszynopis w Archiwum TJ w Krakowie (pod haslem Gerardinus).
J a n G e r a r d i n u s u r o d z i i siq w 1563 r. w Liege. K l a s y nizsze ö w c z e s n e j szkoly sredniej u k o h c z y l w s w y m miescie r o d z i n n y m , potem w M o g u n c j i u c z y l siq r e t o r y k i i rok s t u d i o w a l t a m logiky, a wreszcie przez k i l k a miesiycy u z u p e l n i a l retoryky w K o l e g i u m R z y m s k i m . D n i a 5 III 1583 r. w s t ^ i l do T o w a r z y s t w a Jezusowego i w R z y m i e odbyl nowicjat. W 1585 r. p r z y b y l do P o l s k i w r a z z F a b r y c y m P a l l a v i c i n i i kolejne d w a l a t a s t u d i o w a l filozofiy w P o z n a n i u pod k i e r u n k i e m tegoz P a l l a v i c i n i e g o . W stosunkowo k r ö t k i m czasie opanowal dose dobrze j y z y k p o l s k i . O d 1587 do 1589 r. u c z y l w P o z n a n i u h u m a n i o r ö w . W l a t a c h 1589-1593 s t u d i o w a l teologiy w A k a d e m i i W i l e h s k i e j , a po jej u k o h c z e n i u p r z y j y l swiycenia k a p l a h s k i e . W r. 1593/94 przygotowywal siy w B r a n i e w i e do k u r s u f i l o z o f i i , k t ö r y p r o w a d z i l w l a t a c h 1595-98. U c z e s t n i c z y l i w n i m k l e r y c y jezuiccy w liczbie 10 n a p i e r w s z y m i d r u g i m r o k u oraz 7 l u b 8 n a t r z e c i m r o k u , a l u m n i S e m i n a r i u m Papieskiego, A l u m n i W a r m i h -skiego S e m i n a r i u m Diecezjalnego oraz mlodziez z K o n w i k t u Szlachec-kiego, n i e k t ö r z y jej pedagodzy i prawdopodobnie e k s t e r n i . N a s t y p n i e G e r a r d i n u s w y k l a d a l w A k a d e m i i W i l e h s k i e j P i s m o sw. i teologiy p o l e m i c z n ^ (controversiae) oraz teologiy m o r a l n y (casus) w P o z n a n i u . W l a t a c h dziewiycdziesi^tych u z y s k a l w A k a d e m i i W i l e h s k i e j magiste-r i u m s z t u k wyzwolonych i filozofii^^. Z m a magiste-r l pmagiste-rzedwczesnie w P u l t u s k u d n i a 12 I 1606 r . ' '
Z j e z u i t ö w o b c o k r a j o w c ö w G e r a r d i n u s b y l p i e r w s z y m profesorem teologii, k t ö r y w y k s z t a l c e n i e filozoficzne i teologiczne o t r z y m a l w Polsce.
S p r a w a spuseizny filozoficznej
G e r a r d i n u s nie f i g u r u j e a n i w Bibliografii polskiej E s t r e i c h e r a , a n i w b i b l i o g r a f i i jezuickiej Bibliotheque de la Compagnie de Jesus
^° Informacja o magisterium pojawia si^ po raz pierwszy w katalogu trzyletnim z 1597 r. („Magister artium promotus") i potwierdzona zostala takze w nast^pnym katalogu (1599: „Magister promotus"). W katalogu z 1603 r. podano: „Creatus Magister Philosophiae Vilnae". ARSI, Pol. 7-1, k. 326v. Ks. L. Piechnik pisze, ze Gerardinus uzyskal promocj^ w Kolegium Rzymskim przed przybyciem do Polski (Poczqtki Akademii Wilenskiej 1570¬ 1599, Rzym 1984, s. 160-161). Przeczy temu powyzsze dane, a nadto fakt, ze wöwczas mial za sob^ tylko rok studiöw logiki.
Zob. takze: R. Darowski, Renaissance Latin Aristotle Commentaries Written by Jesuits in Poland. A Supplement to Lohr's «Latin Aristotle Commentaries», „Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie", 40 (1993), Heft 1-2, s. 171-172; R. Darowski, Filozofia w szkolach jezuickich w Polsce w XVI wieku, Kraköw 1994, s. 114-117, 419-420 (resume) oraz passim; Encyklopedia jezuitöw na ziemiach polskich, oprac. L. Grzebien, Kraköw 1996. Dzialalnosc Gerardina w Polsce sygnalizuje takze pismo „Echos de la Compagnie de Jesus", 40 (Bruxelles 1982), nr 5, s. 27-28.
Sommervogla. Prawdopodobnie j e d n a k jest on autorem z b i o r u tez z me-teorologii, k t ö r e E s t r e i c h e r umieszcza pod n a z w i s k i e m defendensa, c z y l i broni^cego tez. B y l n i m Siculus Math. Ungarns. Oto n o t a t k a Estreiche-r a (t. X X V I I I , s. 8):
Assertiones meteorologicae ad D. Andr. cardinalem Bathoreum, episc. Varmiensem. Brunsbergae 1598, S c h ö n f e l s , 4"".
E s t r e i c h e r zaznacza, ze egzemplarz d r u k u z n a j d o w a l siq w zbiorach w D z i k o w i e . P o s z u k i w a n i a tego d r u k u w r ö z n y c h bibliotekach p o l s k i c h nie daly r e z u l t a t u . T a k z e i C e n t r a l n y K a t a l o g S t a r y c h D r u k ö w , z n a j d u -j ^ c y siq w Bibliotece Narodowe-j w W a r s z a w i e , nie notu-je go. Dlatego
ustalenie i n n y c h d a n y c h nie bylo mozliwe. Istnieja^ j e d n a k powody, by s^dzic, ze jest to d r u k j e z u i c k i i ze jego autorem jest w l a s n i e Gerar-dinus.
Meteorologia, k t ö r e j dotyczy omawiane tezy, b y l a wtedy w y k l a d a n a
w obrybie f i l o z o f i i , a Studium f i l o z o f i i prowadzone przez j e z u i t ö w bylo w t y m czasie j e d y n y m Studium f i l o z o f i c z n y m w B r a n i e w i e . U tego sa-mego d r u k a r z a j e z u i c i d r u k o w a l i w 1601 r. Assertiones ex universa
philosophia, k t ö r y c h autorem b y l S t a n i s l a w R a d z i m s k i (o n i m nizej). N i e
m i e l i zreszty innego w y b o r u , gdyz J e r z y S c h ö n f e l s b y l wtedy j e d y n y m d r u k a r z e m w B r a n i e w i e - w l a s n i e od 1598 r. M o g l i ocz3rwiscie drukowac gdzie i n d z i e j , np. w W i l n i e , co siq czasem zdarzalo. W y m i e n i o n y d r u k jest p i e r w s z y m l u b p r z y n a j m n i e j j e d n y m z pierwszych d r u k ö w oficyny S c h ö n f e l s a .
Z a autorstwem G e r a r d i n a p r z e m a w i a rok d r u k u : 1598. W l a t a c h 1595-1598 G e r a r d i n u s b y l w B r a n i e w i e j e d y n y m w y k l a d o w c y (lector) f i l o z o f i i . W 1598 r. n a s t ^ i l a z m i a n a wykladowcy: miejsce G e r a r d i n u s a z a j y l S t a n i s l a w R a d z i m s k i , k t ö r y p r o w a d z i l nastypny t r z y l e t n i k u r s . R o k szkolny k o h c z y l siq z w y k l e w l i p c u , a nowy rozpoczynal we w r z e s n i u . T a k wiyc z m i a n a n a s t a n o w i s k u w y k l a d o w c y m u s i a l a n a s t ^ i c w lecie tego r o k u . P i e r w s z y rok f i l o z o f i i poswiycony b y l logice, dlatego autorem o m a w i a n y c h tez nie m ö g l byc R a d z i m s k i , gdyz zagadnienia meteorologii, k t ö r a stanowi dalszy, pozycjy w filozofii przyrody, w y k l a d a l on naj wczes-niej w 1600 r. J e s l i autorem tez nie jest R a d z i m s k i , to bydzie n i m G e r a r d i n u s , k t ö r y w r. 1595/96 w y k l a d a l logiky, a w 1596/97 filozofiy przyrody, a w 1597/98 r. reszty filozofii przyrody i m e t a f i z y k y . D y s p u t a z meteorologii, n a k t ö r y wydano omawiane tezy, odbyla siy wiyc prawdopodobnie w okresie m i y d z y styczniem a l i p c e m 1598 r., byc moze z o k a z j i S w i y t W i e l k a n o c n y c h lub n a zakohczenie r o k u szkolnego; wtedy bowiem u r z y d z a n o z w y k l e uroczyste, publiczne dysputy. Z a podanym r o z k l a d e m w y k l a d ö w p r z e m a w i a nie t y l k o p r a k t y k a s z k ö l j e z u i c k i c h , z n a n a z i n n y c h o s r o d k ö w tego okresu, lecz przede w s z y s t k i m obowiyzu-jyce w ö w c z a s przepisy Ratio studiorum z 1591 r. W e d l u g n i c h pod koniec drugiego r o k u (przy t r z y l e t n i m k u r s i e filozofii) w miesiycach
l e t n i c h , t j . w czerwcu i l i p c u , nalezalo wylozyc s k r ö t meteorologii^^. W t a k i m razie w y k l a d y z meteorologii odbywaly siy w lecie 1597 r., a d y s p u t a z tego z a k r e s u - dopiero w 1598 r. Wjrwody te p r z e m a w i a j y z a t y m , ze autorem d r u k u Assertiones meteorologicae z 1598 r. jest w l a s n i e G e r a r d i n u s .
G e r a r d i n u s jest tez prawdopodobnie autorem r y k o p i s u w y k l a d ö w z f i l o z o f i i przyrody, przechowywanego obecnie w L i n k ö p i n g w Szwecji, w S t i f t s - och landsbiblioteket (sygn.: K l . f 5). R y k o p i s z a w i e r a komentarze do n a s t y p u j y c y c h t r a k t a t ö w Arystotelesa: Commentaria in
VIII libros Aristotelis De physico auditu, s. 1-460; Commentaria in duos priores libros Aristotelis De coelo, s. 463-544; De generatione et
corruptio-ne, l i b . I-II, s. 545-810. Z i n f o r m a c j i proweniencyjnej w y n i k a , ze rykopis
pochodzi z B r a n i e w a i ze powstal w X V I w i e k u , ale jego autor nie jest znany. T a k y s a m y opiniy w y r a z a Stegmüller^^. O m a w i a n y rykopis to n o t a t k i (dyktaty) z w y k l a d ö w pelnego k u r s u filozoficznego, a nie n o t a t k i z w y k l a d ö w np. d i a l e k t y k i , k t ö r a b y l a n i e k i e d y w y k l a d a n a w obrybie r e t o r y k i . P o n i e w a z K o l e g i u m J e z u i t ö w bylo w X V I w . j e d y n y u c z e l n i y w B r a n i e w i e , w k t ö r e j w y k l a d a n o filozofiy, dlatego o m a w i a n y r y k o p i s moze pochodzic t y l k o z tego K o l e g i u m . J a k podano poprzednio, pelny k u r s f i l o z o f i i w B r a n i e w i e j e z u i c i o t w a r l i dopiero w 1592 r., a p i e r w s z y m jej profesorem zostal R y s z a r d Singleton (1592-1595). Po n i m w y k l a d a l G e r a r d i n u s (1595-1598), a nastypnie S t a n i s l a w R a d z i m s k i (1598-1601). T y l k o wiyc ci trzej m o g l i byc a u t o r a m i interesujycego nas r y k o p i s u . O t ö z p o r ö w n a n i e w y k l a d ö w Singletona (rykopis w Bibliotece J a g i e l l o h s k i e j w K r a k o w i e sygn.: 2661; zob. wyzej) z r y k o p i s e m z L i n k ö p i n g dowodzi, ze r y k o p i s s z w e d z k i nie jest autorstwa Singletona. W szczegölnosci k o m e n t a r z do f i l o z o f i i przyrody u S i n g l e t o n a d z i e l i siy n a dysputacje, a te n a sekcje, natomiast rykopis s z w e d z k i - n a kwestie i dubitacje. J e s l i wiyc autorem r y k o p i s u szwedzkiego nie jest Singleton, to jest n i m G e r a r d i n u s l u b R a d z i m s k i . R a d z i m s k i w y k l a d a l te z a g a d n i e n i a w r. 1599-1600, a wiyc j u z n i e m a l n a przelomie w . X V I i X V I I , co by moglo p r z e m a w i a c przeciw jego autorstwu, a raczej z a autorstwem G e r a r d i n a . N i e sy n a m obecnie znane zadne r y k o p i s y w y k l a d ö w f i l o z o f i i przjrrody, prowadzonych przez R a d z i m s k i e g o , dlatego p o r ö w n a n i e i c h z d o m n i e m a -n y m r y k o p i s e m G e r a r d i -n a -nie jest m o z l i w e . W s k u t e k tego -nie m o z -n a obecnie u s t a l i c z c a l y pewnosciy, kto jest autorem omawianego r y k o p i s u .
Ratio atque institutio studiorum, Romae 1591 (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie, sygn.: 110 770 I), Regulae professoris philosophiae, s. 161: ,Anno secundo [...] Meteorolo-gica fere percurrantur compendio aestivis mensibus, quibus una tantum habetur quotidie lectio, ultima pomeridianae scholae hora. Idque sive ab ordinario, si velit et possit, philosophiae professore, sive ab alio extraordinario".
F. Stegmüller, Jesuitentheologie in schwedischen Bibliotheken, „Archivum Historicum Societatis Jesu", 18 (1949) s. 170.
m
Vlll JLBKOS
AKLTI^:
D £
rmsico'AVDiTV.
ProemiuJiL.
K J^amltm Uisitf^y9^ancH^cum iß-^ nprt Je lunt Hc vcrnweAW ,'n mn^U Uffm if^^^bntmu$rtf^Unh^r, ("A} f^^fiMm^^'^
erfiW m ^W: /• alt TO 9k\huj{iimn,H cf,'*u« Ä ^'^i^f»^. I I « ; VUiV Ä«^, Tlah m imv^crmH* fi^^ß^f^^
>Mi J mfcfUnnhir. QuuXYtP^ J>arx ^€ n ( W m« ft a ro ^'Al fil^
^ic^nJUtn mnlUs ivti ^nUm. bnam kites mt^ett/un cenh'n^f^ 4"n.
h/c»-Strona tytulowa rykopisu Commentaria in VIII libros Aristotelis De physico audita
J E A N G E R A R D I N U S S J (1563-1606), U N J E S U I T E B E L G E , P R O F E S S E U R D E P H I L O S O P H I E E N P O L O G N E
Resume
C'est en 1564 que le p r e m i e r groupe de jesuites a r r i v e en Pologne et a u debut de Tannee suivante, i l s ouvrent ä B r a n i e w o (Braunsberg) en W a r m i e le p r e m i e r college, puis v i e n n e n t les colleges de P u l t u s k (1566), V i l n a (1569), P o z n a n (1573) et d'autres.
D e p a r l a n a t u r e des choses, les premiers enseignants dans les colleges des Jesuites e n Pologne et en L i t u a n i e sont des etrangers : Espagnoles, Italiens, A l l e m a n d s , A n g l a i s , Ecossais, Beiges. L ' u n d'entre eux f u t u n jesuite beige, J e a n G e r a r d i n u s , tres p e u connu j u s q u ' ä m a i n t e n a n t
J e a n G e r a r d i n u s n a q u i t en 1563 ä Liege. II f i t les classes de g r a m m a i r e (infime, g r a m m a i r e et syntaxe) et d'humanites (poetique) dans s a v i l l e natale, ensuite i l f i t deux ans de rhetorique et de logique ä M a y e n c e en A l l e m a g n e et quelques mois de rhetorique ä R o m e , a u College R o m a i n . L e 5 m a r s 1583, i l e n t r a dans l a C o m p a g n i e de J e s u s et f i t son noviciat ä Rome. E n 1585, i l a r r i v a en Pologne en compagnie d'un I t a l i e n , F a b r i c e P a l l a v i c i n i sous l a direction d u q u e l i l f i t deux annees de philosophie a u College des Jesuites ä P o z n a n . P u i s , i l enseigna les h u m a n i t e s ä P o z n a n j u s q u ' e n 1589. D e 1589 ä 1593, i l s u i v i t les cours de theologie ä l'Academie de V i l n a et, ä l a f i n de ces etudes, f u t ordonne pretre. E n 1593/94, i l se p r e p a r a i t ä B r a n i e w o ä enseigner l a philosophie et ensuite i l l ' y enseigna pendant trois ans (1595-1598), succedant ä l ' A n g l a i s R i c h a r d Singleton. Ses cours etaient suivis p a r u n e dizaine de scolastiques jesuites, p a r les seminaristes d u S e m i n a i r e P o n t i f i c a l et d u S e m i n a i r e Diocesain de W a r m i e , les jeunes d u College des Nobles et probablement des externes.
P l u s t a r d , G e r a r d i n u s enseigna l ' E c r i t u r e S a i n t e ä l ' A c a d e m i e de V i l n a et l a theologie polemique (controversiae) et l a theologie morale
de V i l n a l u i decerna l a licence es arts et en philosophie^^. II m o u r u t p r e m a t u r e m e n t le 12 Janvier 1606 ä Pultusk^^.
G e r a r d i n u s est probablement l'auteur d'un recueil i m p r i m e de theses de meteorologie q u i alors f a i s a i t partie de l a philosophie de l a n a t u r e :
Assertiones meteorologicae, Brunsbergae 1598, Typis Georgii S c h ö n f e l s ,
4° (Estreicher, Bibliografia polska, t. X X V I I I , p. 8, sous le n o m d u
defendens S i c u l u s M a t h . U n g a r n s ) et des cours m a n u s c r i t s de
philoso-phie de l a n a t u r e , conserves ä L i n k ö p i n g en Suede : Commentaria in
VIII libros Aristotelis De physico auditu, Commentaria in duos priores libros Aristotelis De coelo, et De generatione et corruptione, l i b . I-II, 810
pages ( L i n k ö p i n g , S t i f t s - och landsbiblioteket. K l . f 5).
Le catalogue triennal du College de Poznan de 1603, le dernier catalogue dresse avant la mort de Gerardinus, donne une synthese de sa vie et de ses travaux: „P. Joannes Gerardinus, Leodiensis, 40 annorum, vires bonae, in Societate 20 annorum. Studuit rhetoricae uno anno, philosophiae tribus, theologiae 4. Docuit in humanitate et infra annis tribus. Philosophiam docuit Brunsbergae annis tribus. Controversias duobus et medio. Casus duobus annis. Egit praefectum studiorum uno anno Posnaniae. Creatus Magister Philosophiae Vilnae. Est scholasticus approbatus" (Archivum Romanum SI - ARSI, Pol. 7-1, f. 326v).
La revue „Echos de la Compagnie de Jesus" (40: Bruxelles 1982, numero 5, p. 27-28) publie quelques donnees sur Gerardinus.
