ARCHIWUM KRYMINOLOGII, T. XV, 1988 PL ISSN 0066-6890
Anna Kossowska
DEZORGANIZACJA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ
Pojęcie dezorganizacji społecznej jest jednym z tych pojęć socjologii, które stosowane powszechnie w pewnym okresie rozwoju dziedziny w na- stępnym ulegają zapomnieniu1 lub wywołują krytykę2, aby następnie
pojawić się znów w nieco odmiennym znaczeniu.
Ten niezbyt często obecnie używany termin był szeroko stosowany przede wszystkim w socjologii amerykańskiej lat dwudziestych—czter- dziestych w analizie skutków wielkich migracji zarówno ludności ubogich terenów Europy do Stanów Zjednoczonych, jak i ludności czarnej z tere- nów zacofanych stanów południowych do wysoko rozwiniętych stanów północnych.
Jakie było tło społeczne rozważań nad dezorganizacją społeczną? Przede wszystkim należy sobie uświadomić, iż Stany Zjednoczone na prze- łomie XIX i XX w. oraz w pierwszych latach wieku XX były widownią dynamicznego rozwoju wielkich miast przemysłowych połączonego z wiel- kimi migracjami ludności pochodzenia europejskiego do USA. Rozwój przemysłu wiązał się z zapotrzebowaniem na wielkie masy siły roboczej, na ogół niewykwalifikowanej, której nie były w stanie dostarczyć miasta amerykańskie. Rozwiązaniem było ściąganie do miast amerykańskich wiel- kiej liczby imigrantów z zacofanych krajów Europy, a w późniejszym okre- sie także i z tradycyjnie rolniczych terenów Stanów Zjednoczonych. Imi- gracja do wielkich miast odbywała się „falami”, tj. w różnych okresach przybywały masy ludności europejskiej z różnych krajów — Irlandii, Włoch, Niemiec, Skandynawii, krajów słowiańskich. Ludność ta wchłania- na była przez rozwijające się żywiołowo miasta. Ten niezwykle dynamiczny proces rozwoju wielkich miast wywoływał zainteresowanie socjologów i innych badaczy życia społecznego nie tylko dlatego, że jak każdy proces
1 Np. Nettler, w swej bardzo popularnej pracy, omawiając różne kierunki teore-
tyczne kryminologii, w ogóle nie odwołuje się do pojęcia dezorganizacji społecznej. G. N e t t l e r: Explaining Crime, N. York 1974.
2 Krytyczne uwagi na ten temat np. M.B. C l i n a r d: Sociology of Deviant Behavior, N. York 1963.
masowy był interesujący „sam w sobie”, ale przede wszystkim dlatego, iż pociągał za sobą także i niepożądane ze społecznego punktu widzenia skutki i to w skali masowej.
Przede wszystkim zainteresowanie budziło samo zjawisko wchłaniania ludności napływowej przez organizm miejski. W kręgu uniwersytetu chi- cagowskiego powstała cała nowa gałąź socjologii miasta — ekologia spo- łeczna — zajmująca się badaniem tych procesów. Sięgając po analogie ze światem roślinnym Park, Burgess i inni3 starali się prześledzić mechanizmy
tworzenia się tzw. rejonów naturalnych miasta, względnie jednolitych pod względem składu mieszkańców. Próbowano skonstruować pewne ogólne prawa rządzące następowaniem po sobie kolejnych fal ludności napływo- wej oraz procesami zachodzącymi w obrębie tych rejonów. Zainteresowa- nie budziły zatem zjawiska adaptacji ludności napływowej do nowego środowiska, sposób funkcjonowania tegoż środowiska w sytuacji bezustan- nej zmiany składu ludności, przeobrażenia kulturowe zachodzące nie tylko w świadomości imigrantów, ale także ogółu mieszkańców wielkich miast.
Pewne negatywne skutki zmian społecznych związanych z urbaniza- cją, uprzemysłowieniem, procesami migracyjnymi zaczęto określać mianem dezorganizacji społecznej dla zaznaczenia ich niepożądanych konsekwencji w sferze organizacji życia społecznego. O dezorganizacji społecznej mówi się zresztą także przy okazji rozważań nad wysoko roz- winiętymi społeczeństwami współczesnymi analizując stan równowagi ich systemów kulturowych, funkcjonowania podstawowych instytucji społecz- nych czy wreszcie stan świadomości ludności.
Jak zatem można zdefiniować dezorganizację społeczną? Zdaniem Co- hena 4 niewiele jest terminów socjologicznych, które definiowane by były
w sposób tak różnorodny i niejasny jak dezorganizacja społeczna. Wielu autorów przypisuje mu zresztą charakter ocenny i w związku z tym nie traktuje go jako terminu naukowego. Definicje dezorganizacji społecznej są rzeczywiście zróżnicowane, natomiast niekoniecznie można by się zgo- dzić z zarzutem co do ich charakteru ocennego. Generalnie rzecz biorąc mianem dezorganizacji społecznej określa się stan zakłócenia równowagi społecznej spowodowany przede wszystkim zmianą społeczną. O załamaniu równowagi społecznej można mówić zarówno w aspekcie załamania struk- turalnego, jak i załamania równowagi kulturowej. W tym drugim aspekcie chodzi o sytuację, w której członkowie danej grupy przestają uważać za wspólny system wartości przyjęty dotychczas, bądź też gdy system ten nie wydaje się już być adekwatny do rzeczywistości społecznej.
3 Omówienie poglądów przedstawicieli Szkoły Chicagowskiej zob. np. T. Mor-
ris: The Criminal Area. A study in Social Ecology, London 1957; D. D o w n e s , P. R o c k: Understanding Deviance, Oxford 1982, s. 50—74.
4 A. K. C o h e n: The Study of Social Disorganization, w: R. K. M e r t o n,
L. Broom, C. S. C o t t r e l l (red.): Sociology Today, N. York 1959. — 10 —
Thomas i Znaniecki5 określali dezorganizację społeczną jako „zmniej-
szenie wpływu istniejących społecznych norm postępowania na poszczegól- nych członków grupy. Niezliczone mogą być stopnie tego zmniejszania się, zaczynając od jednorazowego naruszenia przez jednostkę poszczególnych norm aż do ogólnego rozkładu wszelkich instytucji danej grupy”. Według Elliott i Merrill6 „dezorganizacja społeczna może być zdefiniowana jako
proces, który powoduje załamanie związków grupowych”. Z kolei Faris 7
uważa, że „społeczeństwo jest w stanie dezorganizacji, gdy jego elementy
tracą integrację i nie są w stanie funkcjonować zgodnie z założonymi ce-
lami”. Inaczej mówiąc „dezorganizacja społeczna jest to załamanie funk- cjonalnych związków między ludźmi w stopniu, który zakłóca realizację akceptowanych zadań grupowych” 8. Dla Farisa charakterystycznymi obja- wami stanu dezorganizacji są m.in.: niepewność co do pełnionych ról, spa-
dek znaczenia grup pierwotnych, różnorodność pełnionych ról często pozo-
stających ze sobą w sprzeczności, zmniejszenie znaczenia lojalności grupo-
wych, trudności porozumienia się członków różnych grup społecznych.
Także dla Homansa zburzenia funkcjonowania grup społecznych świad-
czą o dezorganizacji społecznej nazywanej przez niego dezintegracją spo-
łeczną. Dezintegracja społeczna jest „stanem charakteryzującym się zmniej-
szeniem się liczby czynności, w wykonywaniu których członkowie grupy
współpracują ze sobą, poprzez zmniejszenie się częstotliwości interakcji
między członkami grupy oraz osłabioną kontrolę sprawowaną przez grupę
nad zachowaniem jednostki” 9.
Na ogół w literaturze (niezależnie od przyjętej definicji) panuje zgoda
co do tego, że stan dezorganizacji nie jest wartością stałą, że istnieje
wiele stopni dezorganizacji. Wszystkie cechy traktowane ja-
ko wyznaczniki dezorganizacji występują we współczesnych społeczeń-
stwach w różnym nasileniu — niemniej jednak występują — co oznacza, że
społeczeństwa te są zawsze w jakimś stopniu zdezorganizowane. Elliott i Merrill podkreślają, że „w zdezorganizowanym społeczeństwie istnieje
rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami zawartymi w rolach społecznych a tym, jak dalece oczekiwania te mogą być zrealizowane” 10. Oczywiste
jest, że każda jednostka spotyka się z sytuacją, w której jakieś jej aspira- cje nie mogą być zaspokojone, jednak „społeczeństwo, w którym znaczna liczba osób usiłuje osiągnąć społecznie pożądane cele za pomocą środków
5 W. I. T h o m a s, F. Z n a n i e c k i: Chłop polski w Europie i Ameryce, t. IV,
Warszawa 1976, s. 12.
6 M. A. E l l i o t t, F. E. M e r r i l l: Social Disorganization, N. York 1961, s. 23. 7 R. E. F a r i s: Social Disorganization, N. York 1948, s. 49.
8 R. E. F a r i s: op. cit., s. 19.
9 G. C. H o m a n s: The Human Group, N. York 1950, s. 369. 10 M. A. E l l i o t t, F. E. M e r r i l l: op. cit., s. 26.
niekonwencjonalnych, jest w stanie dezorganizacji” 11. W społeczeństwach
statycznych pozycja społeczna i związane z nią role są ściśle zdefiniowane przez obyczaj, jednostka zaś ma niewiele możliwości zachowania odmien- nego od tego, jakiego oczekuje się od niej grupa. W dynamicznych społe- czeństwach współczesnych znajdujących się w stanie nieustającej zmiany społecznej działanie ustalonych wzorów zachowań jest osłabione, gdyż tempo zmian sytuacji społecznych jest szybsze od zmian wzorów zachowań.
Podkreśla się w literaturze, iż proces zmian zachodzących w życiu spo- łecznym nie jest procesem jednolitym, tj. że poszczególne elementy syste- mu społecznego zmieniają się w różnym tempie. Zmiany kultury material- nej, zmiany technologiczne zachodzą względnie szybko, związane z nimi zmiany w sferze niematerialnej, w sferze systemów normatywnych, w sfe- rze świadomości są o wiele wolniejsze. Mamy tu do czynienia ze zjawi- skiem opóźnienia kulturowego (cultural lag w terminologii Ogburna)12.
Generalnie można by powiedzieć, że dezorganizacja społeczna może być postrzegana w pewnych sytuacjach jako efekt rozbieżności pomiędzy za- kresem i tempem zmian zachodzących w powiązanych ze sobą elementach dynamicznego społeczeństwa.
Proces zmiany społecznej może także prowadzić do załamania wspól- nych definicji wartości społecznych danej grupy. Według Turnera13 de-
zorganizacja społeczna może być zdefiniowana jako stan konfliktu pomię- dzy wartościami społecznymi. W skomplikowanych strukturalnie i kultu- rowo społeczeństwach współczesnych jednostka często staje wobec sytuacji, w której działania skierowane na osiągnięcie jakiejś wartości pozostają w zasadniczej sprzeczności wobec innych wartości przyjętych w danej kul- turze. Często stan załamania spoistości systemu norm i wartości określa się mianem anomii (zasadniczo w znaczeniu przypisywanym temu termi- nowi przez Durkheima) czyli stanu braku norm (normlessness).
Termin „dezorganizacja” używany jest na ogół w literaturze socjolo- gicznej w znaczeniu dezorganizacji społecznej, czasami mówi się także
o dezorganizacji indywidualnej. W tym drugim przypadku
wymienia się takie wyznaczniki dezorganizacji indywidualnej, jak: alkoho- lizm, choroby psychiczne, samobójstwo, czasami zachowania przestępcze rozumiane jako indywidualna charakterystyka jednostki, a nie jako zja- wisko masowe. W pierwszym z wymienionych znaczeń mówi się o dezor- ganizacji społeczeństwa (w sensie ogólnonarodowym), społeczności lokal- nej lub poszczególnych instytucji danej społeczności, głównie rodziny.
Jeśli chodzi o dezorganizację społeczności (community), to jest to proces
11 R. L. W a r r e n: Social Disorganization and Interrelationship of Cultural Roles., Am. Soc. Rev., 1949 (February), s. 83—87.
12 W. F. O g b u r n: Social Change, N. York 1950.
13 R. H. T u r n e r: Value Conflict and Social Disorganization, „Sociology and
Social Research”, 1954 (May—June), s. 302. — 12 —
złożony, na który składa się częściowe lub całkowite załamanie grup, insty- tucji i dobrowolnych związków, których połączone działania tworzą inter- akcje wewnątrz społeczności. Zmiana na szczeblu społeczności lokalnej wiąże się często z ruchliwością społeczną, która w swej skrajnej postaci prowadzi do załamania związków grupowych. Można zatem postrzegać ruchliwość zarówno jako wskaźnik, jak i przyczynę dezorganizacji spo- łecznej.
Terminu „dezorganizacja społeczna” używa się często, jak już wspom- niano, dla określenia sytuacji istniejącej w tak podstawowej instytucji spo- łecznej, jaką jest rodzina. W znaczeniu najszerszym mianem dezorga- nizacja rodziny określa się każde osłabienie więzi łączących człon- ków rodziny oraz każde załamanie podstawowych funkcji rodziny, tj. socjalizacji i kontroli społecznej. W znaczeniu węższym mówi się o dezor- ganizacji rodziny mając na myśli albo zaburzenia struktury (np. rozwód), albo zakłócenia w pełnieniu funkcji kontrolnych lub socjalizacyjnych. Nie- którzy autorzy używają tego terminu nawet dla określenia tak specyficz- nej sytuacji, jaką jest obserwowana we współczesnych społeczeństwach krajów rozwiniętych utrata pewnych funkcji rodziny na rzecz wyspecja- lizowanych instytucji formalnych 14.
Należałoby się teraz zastanowić, jaką wartość ma termin „dezor- ganizacja społeczna” dla kryminologa. Analiza literatury socjo- logicznej na ten temat pozwala stwierdzić, iż niezależnie od przyjętej de- finicji dezorganizacji za jeden z jej podstawowych wyznaczników uważa się zjawisko przestępczości postrzeganej zarówno jako zjawisko masowe, jak i jako indywidualne zachowanie jednostki. W dawniejszych podręczni- kach kryminologii najczęściej o dezorganizacji mówiło się w kontekście tzw. rejonów przestępczych. Wspomniane wyżej rozważania przedstawicieli szkoły chicagowskiej nad procesami tworzenia wielkich miast prowadzą- cymi do podziału organizmu miejskiego na szereg rejonów naturalnych za- wierały zawsze obserwację na temat koncentracji przestępczości na pew- nych charakterystycznych terenach miasta (w połączeniu z koncentracją innych negatywnych zjawisk), które to tereny zostały nazwane przez Sha- wa i McKaya rejonami przestępczymi (delinquency areas).
Właśnie uogólnienia wyników badań Shawa i McKaya nad procesami zachodzącymi w rejonach przestępczych przywykło się nazywać w klasycz- nych podręcznikach mianem teorii dezorganizacji społecznej. Ciekawe jest, że bardzo często krytycy pojęcia dezorganizacji społecznej w swoich roz- ważaniach odnoszą się do opisu objawów dezorganizacji, które znajdują swe odbicie w środowisku miejskim w jego aspekcie urbanistycznym, a nie do analizy mechanizmów społecznych zachodzących w obrębie rejonu prze- *
14 M. A. E 1 1 i o t t, F. E. M e r r i l l: op. cit., s. 339—359, także W. J. G o o d e: Family Disorganization, w: R. К. M e r t o n, R. A. N i s b e t (red): Contemporary Social Proble-ms, N. York 1961.
stępczego. Nie uważam, że jest to całkowicie niewłaściwe stosowanie po- jęcia (w niektórych przypadkach opis dezorganizacji środowiska miejskiego jest użyteczny i w pełni uzasadniony). Postaram się przedstawić przykła- dy takiego zastosowania pojęcia w dalszej części niniejszego opracowania. W kryminologii często mówi się o dezorganizacji społecznej bez odwoływa- nia się do samego pojęcia. Często np. rozważane są skutki załamania struk- tury systemu norm i wartości dla powstania sprzyjających warunków wy- stąpienia zachowań przestępczych. Nie używa się na ogół w takim przy- padku określenia ,,dezorganizacja społeczna”, mówi się natomiast o anomii. Innym przykładem jest wiele badań nad skutkami szybkich zmian spo- łecznych czy innych masowych procesów społecznych (migracje, wojny itp.). Nie stosując faktycznie określenia „dezorganizacja społeczna” mówi- my po prostu o niektórych jej przejawach.
W teoretycznej kryminologii często, jak już wspomniano, mianem teorii dezorganizacji społecznej określa się konstrukt teoretyczny stworzony przez, Shawa i McKaya w ich pracach na temat rejonów prze- stępczych. Nie jest to jedyne podejście. Autorką jednej z ciekawszych klasyfikacji socjologicznych t e o r i i p r z e s t ę p c z o ś c i jest R. Kornhauser 15. Uważa ona, że analizując różnorodne socjologiczne po-
dejścia do uwarunkowań zjawiska przestępczości można wyróżnić dwa podstawowe modele analityczne. W jednym z nich upatruje się przyczyn przestępczości w dezorganizacji społecznej, w drugim zaś w dewiacji kultu- rowej. Dezorganizacja społeczna oznaczałaby tu względny brak jasno sfor- mułowanego systemu wartości w danej kulturze, a także zaburzenia sy- stemu normatywno-strukturalnego (czyli związków pomiędzy kulturą i strukturą społeczną), dewiacja kulturowa oznaczałaby zaś socjalizację do podkulturowego systemu norm i wartości pozostającego często w konflik- cie z systemem norm prawnych.
Jak widać, autorka nie interesuje się tu ani teoriami odnoszącymi się do reakcji społecznej na dewiację, ani też całym nurtem tzw. kryminologii radykalnej. Przyczyna leży — w przypadku pierwszego podejścia — w fak- cie, iż nurt ten dotyczy dewiacji „w ogóle”, a nie wyłącznie zachowań prze- stępczych, w drugim zaś przypadku twierdzenia teorii dotyczą struktural- nie uwarunkowanych konfliktów interesów, nie odnoszą się natomiast do konfliktów w systemie wartości. Dokonawszy tego podstawowego podziału podejść teoretycznych w socjologii przestępczości Kornhauser wyróżnia c z t ery modele teoretyczne, które podda je następnie analizie. Są to dwa modele wywodzące się z pojęcia dezorganizacji społecznej, jeden model dewiacji kulturowej oraz model mieszany.
Zajmijmy się tu bliżej interesującymi nas podejściami teore- tycznymi wywodzącymi się z pojęcia dezorganizacji spo-
15 R. R. K o r n h a u s e r: Social Sources of Delinguency. An Appraisal of Ana- lytic Models, Chicago—London 1978.
ł e c z n e j. Kornhauser twierdzi, że u podstaw różnych rozważań teore- tycznych tego nurtu leży założenie o istnieniu zgody społecznej (konsensu- su) co do pewnych podstawowych wartości danej kultury. Wartości te znaj- dują swoje odbicie w normach prawnych skodyfikowanych w prawie kar- nym, przestępczość zaś jest rezultatem osłabionego (z różnych powodów) zaangażowania w działalność konformistyczną (zgodną z normą). Żadne społeczeństwo nie funkcjonuje w sposób idealny, toteż przyczyn przestęp- czości należy poszukiwać w zaburzeniach struktury społecznej, niezintegro- waniu kultury (tj. systemu norm i wartości) oraz zachwianiu związków pomiędzy strukturą społeczną i kulturą danego społeczeństwa. Kornhauser uważa, że przyswojenie podkulturowego systemu norm i wartości nie jest warunkiem koniecznym ani nawet wystarczającym pojawienia się zacho- wań przestępczych. Zmienną interweniującą są występujące w różnym na- sileniu bądź wynikające z sytuacji społecznej naciski (strains) w kierunku działalności niezgodnej z normą bądź też czynniki powstrzymujące (con-
trols). Jedne z nich popychają jednostkę do przestępstwa, drugie utrudniają
jej zaangażowanie się w działalność niezgodną z normą. Stopień nasilenia jednych i drugich wynika ze stopnia dezorganizacji społecznej danego spo- łeczeństwa.
Wspomniane wyżej dwa podejścia teoretyczne wywodzące się z pojęcia dezorganizacji społecznej to model napięcia (strain model) i m o- del kontroli społecznej. Pierwsze ze wspomnianych podejść kon- centruje się na takich konsekwencjach dezorganizacji społecznej, które powodują powstawanie presji w kierunku podjęcia działań przestępczych. Napięcie to można zdefiniować jako frustrację potrzeb będącą konsekwen- cją rozbieżności pomiędzy społecznie wytworzonymi aspiracjami a oczeki- waniami co do ich realizacji. W podejściu tym nie jest istotne nasilenie kontroli społecznej — jest ona traktowana jako wartość stała działająca tak samo na wszystkich członków społeczeństwa. W drugim z omawianych tu modeli zakłada się z kolei, iż to właśnie napięcie jest wartością stałą, żaden człowiek bowiem nie jest w stanie zaspokoić wszystkich swoich prag- nień. Istotna jest natomiast siła i jakość kontroli społecznej. Kontrola spo- łeczna jest tu rozumiana jako system rzeczywistych bądź potencjalnych nagród i kar związanych z konformizmem wobec normy bądź też dewiacją od niej. Kontrola ta może wynikać bądź z siły przyswojenia normy i wy- tworzenia‘wewnętrznych hamulców powstrzymujących przed jej przekra- czaniem (kontrola wewnętrzna), bądź z kontrolnych działań innych ludzi lub instytucji (kontrola zewnętrzna).
Jednym z głównych założeń teorii dezorganizacji społecznej jest wg Kornhauser uznanie, iż ludzie często postępują niezgodnie z normami wła- snej grupy i to tymi także, które zgodne są z ich własnym poczuciem mo- ralnym i wobec których bynajmniej nie zamierzają tworzyć opozycyjnego systemu
swojenia norm odmiennych od powszechnie obowiązujących lecz jedynie pewnym brakiem zainteresowania bądź osłabieniem zaangażowania prze- jawianym wobec uznawanych w gruncie rzeczy norm. Wynika to z zabu- rzeń procesu socjalizacji będących rezultatem dezorganizacji społecznej. Wadliwie przebiegający proces socjalizacji powoduje, że internalizacja norm danego społeczeństwa nie jest pełna. W tym ujęciu uznaje się, że socjalizacja (a ściślej: przebieg procesu socjalizacji) jest zmienną, a nie stałą cechą człowieka. Nie jest nigdy doskonała, może być jedynie mniej lub bardziej skuteczna.
Nie wchodząc bliżej w charakterystykę modelu dewiacji kul- turowej przedstawię jedynie główne cechy różnicujące to po- dejście od modeli dezorganizacji społecznej.
Cechą główną tego podejścia jest podkreślenie zróżnicowania kulturo- wego współczesnych społeczeństw. Z pewną przesadą można by powie- dzieć, że w zasadzie nie ma we współczesnych społeczeństwach systemu norm i wartości wspólnego dla wszystkich grup społecznych. Istnieje mno- gość podsystemów normatywnych — czyli podkultur — różniących się w wielu ważnych aspektach od kultury społeczeństwa ogólnego, a szczegól- nie od norm zdefiniowanych przez prawo. Zachowanie przestępcze (a raczej zachowanie dewiacyjne) jest efektem negatywnego zdefiniowania przez instytucje formalne działania zgodnego z normami podkultury, do której jednostka należy, a niezgodnego z normami kultury oficjalnej. Przyczyna przestępczości leży zatem w istnieniu we współczesnych społeczeństwach podkultur konfliktowych wobec kultury społeczeństwa ogólnego. Inną ce- chą różniącą oba podejścia jest pogląd na przebieg socjalizacji. W mode- lach dewiacji kulturowej zakłada się idealną socjalizację do kultury wła- snej grupy. Kornhauser trochę ironicznie stwierdza, że według zwolenni- ków tego podejścia człowiek nie jest zdolny do złamania normy własnej grupy (chyba że jest chory lub upośledzony umysłowo i dlatego nie był w stanie normy tej przyswoić).
Wśród wspomnianych wyżej modeli teoretycznych wyróżnianych przez Kornhauser jeden (mieszany) łączy elementy teorii dezorganizacji spo- łecznej z elementami teorii dewiacji kulturowej. Zgodnie z nim przyczyna przestępczości leży w dezorganizacji społecznej, ale konieczne jest istnienie podkultury przestępczej, aby faktyczne zachowania przestępcze mogły za- istnieć.
Za głównych przedstawicieli nurtu kontroli społeczne]
w modelu teoretycznym wywodzącym się z. pojęcia dezorgani- zacji społecznej Kornhauser uważa Thrashera z jego analizą gan- gów młodzieżowych w Chicago oraz Shawa i McKaya — badaczy uwarun- kowań przestępczości nieletnich w rejonach przestępczych.
Thrasher16 poddał analizie 1313 gangów17 młodzieżo-
wych działających w Chicago na początku lat dwudziestych. Jako jeden z przedstawicieli szkoły chicagowskiej w socjologii Thrasher interesował się związkiem jakości środowiska miejskiego z przejawami zaburzeń orga- nizacji życia społecznego, jakie zachodzą w określonych rejonach miasta — głównie slumsach — w wyniku bardzo szybkich zmian ludnościowych i ekonomicznych. Interesowało go, jakie procesy społeczne zachodzące w slumsach prowadzą do powstawania gangów młodzieżowych oraz jakie funkcje spełnia gang w życiu jego członków. Thrasher podkreśla przede wszystkim, że gangi młodzieżowe są elementarną formą organizacji społecz- nej w zdezorganizowanym środowisku slumsów. „Gangi reprezentują spon- taniczny wysiłek chłopców w kierunku zorganizowania sobie społeczeństwa tam, gdzie nie istnieje żadne odpowiadające ich potrzebom” 18. Slumsy wg
Thrashera sprawiają wrażenie terenów pogranicznych, tj. takich, w któ- rych skład mieszkańców ulega częstym wymianom, zabudowa jest znisz- czona i nie ma szans na jej poprawę, tereny przemysłowe i składy towa- rowe mieszają się z terenami mieszkaniowymi, całość sprawia wrażenie tymczasowości i opuszczenia. Życie społeczne slumsu charakteryzują głów- nie przejawy zaburzonego funkcjonowania instytucji tradycyjnie powoła- nych do pełnienia funkcji kontrolnych w społeczeństwie: rodziny, szkoły, instytucji religijnych. Rodziny w tych rejonach są często rozbite, a ich dorośli członkowie nie są w stanie pełnić funkcji wychowawczych z po- wodu zarówno niskiego poziomu umysłowego, jak i nieznajomości realiów życia miejskiego. Szkoła w tych szybko zmieniających się i niezmiernie zróżnicowanych środowiskach nie ma wpływu na swoich uczniów, to samo dotyczy instytucji religijnych. Tak więc „wszystkie te czynniki składają się na obraz pogranicza moralnego i ekonomicznego i w połączeniu z opła- kanymi warunkami mieszkaniowymi i sanitarnymi i innymi cechami życia w slumsach tworzą obraz ogólnej dezorganizacji i upadku” 19.
W tych warunkach gang stwarza chłopcom możliwość funkcjonowania w pewien zorganizowany sposób, dając jednocześnie poczucie przynależ- ności i akceptacji. Samo w sobie uczestnictwo w gangu nie jest przyczyną przestępczości — jest jedynie czynnikiem ułatwiającym wejście na drogę przestępczą. Przyczynę przestępczości widział Thrasher w wynikającej z dezorganizacji społecznej osłabionej kontroli społecznej wyrażającej się szczególnie zaburzeniami funkcjonowania tak podstawowych instytucji spo-
łecznych, jak rodzina czy szkoła. To wynikające z dezorganizacji społecz- nej w slumsach załamanie efektywności instytucji sprawujących kontro- lę społeczną jest przyczyną przestępczości także i tych nieletnich, którzy nigdy nie należeli do gangu.
Ciąg przyczynowy postawania zachowań przestępczych przedstawia się w rozważaniach Thrashera następująco:
Analiza Thrashera jest interesującym przedstawieniem uwarunkowań powstawania gangów młodzieżowych, daje jednak dosyć uproszczony obraz związków pomiędzy dezorganizacją społeczną, zaburzeniami kontroli spo- łecznej a przestępczością nieletnich. Dużo bardziej skomplikowany jest model prezentowany przez Shawa i McKaya 20 w ich analizie uwarun-
kowań przestępczości nieletnich w rejonach przestępczych. Punktem wyjścia do uogólnień była seria badań Shawa (głównie we współ- pracy z McKayem) rozpoczętych w 1929 r., a ujawniających istnienie w Chicago (także i w innych miastach) rejonów o szczególnej koncentracji takich zjawisk, jak przestępczość nieletnich i dorosłych, recydywa, wagary, przy czym rejony te to najczęściej slumsy w tzw. strefie przejściowej (po- sługując się terminologią ekologów społecznych). Stwierdzono, że nasile- nie tych niepożądanych zjawisk utrzymuje się w pewnych rejonach przez dłuższe okresy, niezależnie od faktu wielokrotnej wymiany ludności je za- mieszkującej. Rejony, o których mowa, były to tereny zaniedbane urbani- stycznie, a zatem o tanich mieszkaniach, przyciągające kolejne fale imi- grantów jako ich pierwsze miejsce zamieszkania po przybyciu do wielkie- go miasta. Shaw i McKay stwierdzają, że tym co różni te rejony od innych, jest charakterystyczny dla nich stopień dezorganizacji społecznej. Wskaź- nikami zaś dezorganizacji społecznej są — poza przestępczością nieletnich i dorosłych — śmiertelność niemowląt, gruźlica, uzależnienie od pomocy społecznej, rozbicie rodzin itp. Analizując różne wskaźniki zjawisk spo- łecznych zachodzących w badanych rejonach o wysokim stopniu dezorga- nizacji Shaw i McKay wyróżnili trzy grupy czynników związanych wg nich z przestępczością. Po pierwsze wskaźniki ekonomiczne pozwalające na
stwierdzenie stopnia zamożności czy też może raczej ubóstwa ludności re- jonu, po drugie wskaźniki ruchliwości społecznej ludności rejonu ro-
20C. R. S h a w i H. D. M c K a y: Juvenile Delinquency and Urban Areas, Chi-
cago 1969 (wyd. 1 — Chicago 1942).
— 18 —
zumianej jako zmiany składu etnicznego i kulturowego ludności, po trze- cie wskaźniki heterogeniczności ludności definiowanej za pomocą od- setków ludności urodzonej za granicą (imigranci) lub ludności czarnej (czyli pochodzenia wiejskiego). Tak więc w rejonach zamieszkałych przez często wymieniające się grupy ludności ubogiej, świeżo przybyłej z innych krajów lub ze wsi, istnieją warunki sprzyjające wejściu młodzieży na drogę prze- stępczą. W rejonach tych brak jest stabilizacji takich instytucji, jak szkoła (częsta wymiana uczniów nie sprzyja efektywności nauczania ani utrzy- maniu dyscypliny), instytucje są nie doinwestowane, ludność przybyła zaś nie potrafi dostosować się do wymogów nowej sytuacji, co jest dodatkowo utrudnione wobec zerwania dotychczasowych więzi rodzinnych i kulturo- wych. Ponadto sytuację komplikują nieuniknione konflikty pomiędzy przedstawicielami różnych grup kulturowych. Te wszystkie czynniki po- wodują, iż kontrola społeczna w rejonach o dużym nasileniu przestępczości jest osłabiona i nieskuteczna, co sprzyja pojawieniu się zachowań prze- stępczych u młodzieży. Ponadto, jak stwierdzają Shaw i McKay, na tere- nach charakteryzujących się takim stopniem dezorganizacji społecznej istnieją sprzyjające warunki do powstawania podkultury przestępczej, któ- rej wystąpienie w danym rejonie zwiększa prawdopodobieństwo zaanga- żowania się nieletnich w działalność przestępczą. Wprowadzenie do analizy sytuacji czynnika podkultury przestępczej powoduje, że mamy tu do czy- nienia nie z czystym modelem kontroli społecznej (wg terminologii Korn- hauser), ale z modelem mieszanym.
Jak zatem można przedstawić uwarunkowanie przestęp-
czości nieletnich w badanych rejonach? Przede wszystkim sto- pień zróżnicowania kulturowego rejonu, poziom ekonomiczny jego miesz- kańców, tempo zmian ludnościowych powodują, iż grupy pierwotne nie są w stanie sprawować kontroli społecznej. Ludność napływowa różnego po- chodzenia ma na ogół zbliżony system norm i wartości, ale nie potrafi dostosować go do całkowicie odmiennej sytuacji społecznej, a ponadto nie jest w stanie znaleźć wspólnego języka z innymi mieszkańcami rejonu z uwagi na jego znaczne zróżnicowanie etniczne i kulturowe. Niemożność porozumienia się powoduje, iż mimo zbliżonego systemu wartości kontrola społeczna jest utrudniona, jeśli w ogóle możliwa. Rodziny nie są w stanie kontrolować swoich członków także i dlatego, że dotychczasowe więzi spo- łeczne rodziny zostały zerwane, a nawiązanie nowych jest znacznie utrud- nione. W tej sytuacji działanie istniejącej na danym terenie podkultury przestępczej (której pojawienie się jest także wynikiem osłabionej kontroli) jest tym bardziej wzmocnione. Trzeba pamiętać także o wspomnianej już nieefektywności działania instytucji społecznych w rejonach wysoce zde-
zorganizowanych.
Schemat teoretycznyy uwarunkowań przestępczości nieletnich wynikający z anali- zy Shawa i McKaya przedstawia się wg Kornhauser następująco:
Jak widać, przestępczość nieletnich może zaistnieć także bez wzmacnia- jącego działania podkultury przestępczej — jedynie na skutek osłabienia działania kontroli społecznej. Również samo istnienie podkultury przestęp- czej jest spowodowane osłabieniem (na skutek dezorganizacji) kontroli społecznej.
Przedstawiona powyżej analiza uwarunkowań przestępczości nieletnich Shawa i McKaya często określana jest mianem teorii dezorganizacji. Bu- dziła i budzi wiele zastrzeżeń, z których podstawowe zostało sformułowa- ne przez Downesa, który uważa iż termin „dezorganizacja społeczna” sto- sowany tu dla określenia sytuacji społecznej panującej w slumsach, jest terminem tautologicznym, gdyż „nasilenie przestępczości w rejonie jest podstawowym kryterium jego dezorganizacji społecznej, która z kolei jest uważana za przyczynę wysokiego nasilenia przestępczości” 21. Wydaje się,
że jest tu pewne nieporozumienie, gdyż autorzy wprawdzie rzeczywiście traktują współczynniki nasilenia przestępczości za wskaźnik stopnia dezor- ganizacji (jeden z wielu), lecz jednak analizę swoją poświęcają rozważeniu warunków sprzyjających wystąpieniu zachowań przestępczych na szczeblu indywidualnym, jako efekt oddziaływania na jednostkę podkultury prze- stępczej istniejącej w zdezorganizowanym środowisku miejskim, obok in- nych czynników powiązanych z osłabieniem kontroli społecznej.
Drugim z wymienionych uprzednio nurtów teorii dezorganizacji spo- łecznej jest nurt napięcia (strain), którego głównym przedstawicie- lem jest Merton 22 posługujący się pojęciem anomii dla określenia sy-
tuacji społecznej, w której jednostka nie może zaspokoić kulturowo rozbu- dowanych potrzeb przy użyciu kulturowo aprobowanych środków. Pojęcie anomii Merton zapożyczył od Durkheima, który użył go dla określenia sta- nu względnego zaniku norm w społeczeństwie czy w grupie (normlessness), przy czym stan ten dotyczył właściwości struktury społecznej i kulturo- wej, a nie cech jednostek stykających się z tą strukturą. Merton w swych rozważaniach posługuje się pojęciem struktury kulturowej oznaczającym „zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych członkom określonego społeczeństwa czy grupy” oraz pojęciem struktury I
21 D. M. D o w n e s: The Delinquent Solution. A Study in Subcultural Theory, I
London 1966, s. 71.
22 R. K. M e r t o n: Social Structure and Anomie, Am. Soc. Rev., 1938 (3), wyd-
polskie w: Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 1982, s. 196— —223.
społecznej, przez które rozumie „zorganizowany zespół społecznych zależ- ności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy [...]. Anomia pojmowana jest wobec tego jako załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z ty- mi normami”23.
Model teoretyczny napięcia społecznego wyłaniający się z prac Merto- na można przedstawić następująco: „Napięcie (strain) jest konsekwencją dezorganizacji społecznej w skali makrospołecznej względnie anomii” 24.
Dezorganizacja społeczna, której efektem jest stan napięcia na poziomie indywidualnym, i stan anomii na poziomie społecznym wynika ze współ- występowania trzech czynników, a mianowicie braku równowagi kultu- rowej, uniwersalizmu kulturowego oraz stratyfikacji społecznej. Żaden z tych trzech czynników sam w sobie nie powoduje wg Mertona napięcia, konieczne jest współwystępowanie wszystkich trzech.
Przed przystąpieniem do bliższej charakterystyki omawianych czynni- ków należy na wstępie podkreślić, że Merton wywodzi swą analizę z cech charakterystycznych dla kultury amerykańskiej, w której wartością na- czelną jest sukces, głównie materialny. Brak równowagi kulturowej jest wg Mertona cechą tej kultury. Naczelnym, społecznie pożądanym celem jest sukces ekonomiczny i nacisk na ten cel przeważa nad innymi elemen- tami struktury kulturowej. Merton uważa, iż w kulturze amerykańskiej nacisk na cele społecznie pożądane zdecydowanie przeważa nad określe- niami środków, które mogłyby prowadzić do osiągnięcia tych celów. Już sam ten brak równowagi struktury kulturowej mógłby przyczynić się do powstania anomii, jednak wg Mertona niezbędne jest jeszcze wzmacnia- jące działanie dwóch pozostałych z wymienionych czynników, mianowicie uniwersalizmu kulturowego i stratyfikacji społecznej. System kulturowy społeczeństwa amerykańskiego jest „demokratyczny”, tj. system wartości społecznych jest wspólny dla wszystkich członków społeczeństwa, które w związku ze swoją strukturą klasową (w przeciwieństwie do struktury społeczeństw opartych na kastach społecznych) nie wyklucza możliwości ruchliwości pionowej. Ta sama jednak struktura klasowa powoduje, że te wspólne, pożądane społecznie cele kulturowe są dla niektórych grup lud- ności w zasadzie niemożliwe do osiągnięcia w sposób akceptowany spo- łecznie. Napięcie, jakie taka sytuacja wywołuje, jest definiowane jako fru- stracja społecznie wytworzonych potrzeb, a przejawia się w rozbieżności pomiędzy aspiracjami i oczekiwaniami co do ich zaspokojenia.
Ten stan napięcia może prowadzić do dewiacji, która wg Mertona
23 H.K. M e r t o n: op. cit., wyd. polskie, s. 225. 24 H.H. K o r n h a u s e r: op. cif., s. 143.
przybiera cztery formy w zależności od tego, czy cele i środki kul- turowe są przyjęte, czy też odrzucone. Jedna z tych form dewiacji, nazwana przez Mertona ,,innowacją”, jest dla nas szczególnie interesująca. Chodzi tu o takie rozwiązanie sytuacji napięcia, w którym jednostka przyjmuje cele kulturowe, ale z różnych względów nie może sięgnąć po kulturowe środki i posługuje się środkami nielegalnymi, aby osiągnąć społecznie po- żądane cele. Ta innowacja to właśnie zachowanie przestępcze. Merton stwierdza, że przedstawiciele tzw. klas niższych, którzy z racji swojej po- zycji mają niewielkie możliwości zastosowania legalnych metod osiągnię- cia sukcesu, są najbardziej podatni na ten typ dewiacji.
Ciąg przyczynowy mertonowskiego modelu napięcia społecznego pro- wadzącego do wystąpienia zachowań przestępczych przedstawia się na- stępująco:
Przedstawiony tu model teoretyczny Mertona wywarł ogromny wpływ na rozwój kryminologii teoretycznej mimo swych znacznych uproszczeń. Zdaniem wielu autorów element napięcia społecznego wywołanego stanem nierówności społecznej może tłumaczyć wiele typów zachowań przestęp- czych.
Szczególnie dwie prace wyrosłe na gruncie mertonowskiej teorii anomii wymagają przedstawienia. Obie wywodzą zachowania przestępcze z wy- nikającej ze stanu dezorganizacji społecznej sytuacji napięcia jako efektu braku równowagi kulturowej.
Cohen przedstawia w swej pracy zatytułowanej Delinquent Boys25
analizę podkultur przestępczych w rejonach miasta zamiesz- kałych przez ludność robotniczą. Przestępczość nieletnich jest wg niego nieutylitarna, złośliwa i negatywistyczna i ma swoje podłoże w podkulturze przestępczej. Zachowanie przestępcze jest jedną z możliwości określenia swojej pozycji społecznej przez młodzież klasy robotniczej, której to mło- dzieży w toku wychowania wpaja się (szczególnie w szkole) system wartości klasy średniej (jako tej, która zajmuje podstawowe miejsce w społeczeń- stwie), pozbawiając ją jednocześnie możliwości realizacji tych wartości.
25 A. K. C o h e n: Delinquent Boys. A culture of the Gang, N. York 1955.
Młodzież ta, z racji swojej pozycji w społeczeństwie, nie jest przygotowana do osiągnięcia celów traktowanych w społeczeństwie jako szczególnie po- żądane i ma wg Cohna trzy możliwości rozwiązania swojego problemu. Po pierwsze może mimo wszystko starać się na drodze społecznie akceptowa- nej działalności osiągnąć wyższą pozycję społeczną (co jest mimo wszystko możliwe dla jednostek szczególnie uzdolnionych), po drugie może zaakcep- tować swoje miejsce w społeczeństwie i starać się maksymalnie przysto- sować do wymagań tych wzorów zachowania, które uznawane są za najbardziej odpowiednie dla młodzieży z klasy robotniczej, po trzecie po- przez uczestnictwo w podkulturze przestępczej może wystąpić przeciwko systemowi wartości klasy średniej. Zachowanie przestępcze jest formą rozładowania frustracji wywołanej nierównym dostępem do realizacji spo- łecznie pożądanych celów.
Analiza Cohena łączy w sobie elementy teorii dezorganizacji (nacisk na sytuację napięcia wywołaną rozbieżnościami systemu kulturowego) z ele- mentami teorii dewiacji kulturowej (nacisk na uczestnictwo w podkultu- rze przestępczej — forma rozładowania napięcia). To samo dotyczy drugiej ze wspomnianych prac.
Cloward i Ohlin 26 przedstawili w pewnym sensie alternatywną
koncepcję przestępczej podkultury młodzieżowej.
Wychodząc od Mertona koncepcji napięcia uznali oni, że uczestnictwo w gangach przyciąga nie tyle tę młodzież, której problem polega na nie- możności osiągnięcia pozycji społecznej przypisanej klasie średniej, co ra- czej tę, która zdaje sobie sprawę, że z racji zajmowanego w strukturze społecznej miejsca jest ofiarą niesprawiedliwości ekonomicznej. Cloward i Ohlin stwierdzają: „jesteśmy zdania, że wielu niezadowolonych młodych ludzi z klasy niższej wcale nie chce przyswoić sobie stylu życia typowego dla klasy średniej ani też zerwać swoich obecnych związków społecznych i załatwić sobie przejścia do klasy średniej. Rozwiązanie, jakiego poszukują, pociąga za sobą osiągnięcie wyższej pozycji w rozumieniu kryteriów sto- sowanych w kulturze niższej raczej niż w kulturze klasy średniej” 27.
Według Clowarda i Ohlina wartością naczelną kultury klasy robotniczej jest osiągnięcie sukcesu materialnego, przy czym cecha ta występuje w stopniu dużo wyższym niż w ogólnej kulturze amerykańskiej. Młodzież robotnicza przyswaja ten system wartości zdając sobie jednocześnie w peł- ni sprawę, jak ograniczone możliwości osiągnięcia sukcesu są jej dostępne z powodu miejsca zajmowanego przez nią w strukturze społecznej. Ta roz- bieżność pomiędzy celami, których osiągnięcie jest oceniane wysoko w strukturze wartości, a świadomością ograniczeń środków dostępnych do
26 R. A. C l o w a r d, L. E. O h l i n: Delinquency and Opportunity. A Theory of Delin- quent Gang, N. York 1960.
27 A. C l o w a r d, L. E. O h l i n: op. cit., s. 92.
ich realizacji, wytwarza naciski skłaniające do zaangażowania się w zacho- wanie dewiacyjne (głównie przestępcze).
Nie jest tak, że możliwość realizacji celów za pomocą legalnych środ- ków jest całkowicie zablokowana. Niemniej jednak dla większości młodych ludzi rozwiązanie ich napięć jest dostępne jedynie w ramach możliwości leżących w podkulturze ich społeczności lokalnej. To, jaką formę to rozwią- zanie napięcia przybierze, zależy od struktury możliwości zachowań dewia- cyjnych istniejącej w konkretnym rejonie zamieszkania młodzieży. Clo- ward i Ohlin wyróżniają trzy rodzaje podkultur istniejących w różnych typach środowiska miejskiego.
Niektóre ze slumsów zamieszkałych przez tzw. klasy niższe charakte- ryzują się zintegrowaniem obejmującym jednoczesne występowanie za- równo wzorów zgodnych z normami społeczeństwa ogólnego, jak i wzory zachowań przestępczych dostarczonych przez sprawnie funkcjonujące orga- nizacje przestępcze. Podkultura młodzieżowa w takich rejonach przybiera formę podkultury przestępczej dostarczającej młodzieży możliwości osią- gnięcia pożądanych celów (materialnych) na drodze kradzieży, ułatwiając jednocześnie wejście w przyszłości na drogę kariery zawodowego prze- stępcy. Te rejony miasta, mimo że są slumsami, nie są wg autorów rejona- mi zdezorganizowanymi.
Inne natomiast są zdecydowanie zdezorganizowane — charakteryzuje je duża ruchliwość społeczna mieszkańców, stan „przejściowości” i tym- czasowości, brak więzi pomiędzy często i przypadkowo wymieniającymi się mieszkańcami. W takich zdezorganizowanych rejonach młodzież nie ma możliwości osiągnięcia pożądanych celów ani za pomocą środków legalnych, ani nielegalnych, gdyż także i świat przestępczy jest zdezorganizowany, zatem młodzież nie ma dostępu do wzorów zachowań zawodowych prze- stępców. Podkultura młodzieżowa w takich rejonach przybiera charakter podkultury konfliktu, w której przeważają bójki i inne formy przestęp- czych zachowań agresywnych.
Trzeci typ podkultury młodzieży slumsów nazywają autorzy podkultu- rą wycofania. Jest ona udziałem młodzieży, która nie ma dostępu do le- galnych sposobów osiągnięcia celu, sposoby zaś nielegalne bądź odrzuca, bądź nie potrafi z nich skorzystać. Wycofanie się z próby osiągnięcia tych pożądanych celów przybiera często formę usunięcia się na margines spo- łeczeństwa poprzez sięgnięcie po narkotyki. Jedyne formy przestępczości, jakie istnieją w podkulturze wycofania, związane są z usiłowaniami zdo- bycia narkotyku.
Teoria podkultur Clowarda i Ohlina została początkowo przyjęta z du- żym zainteresowaniem, potem jednak spotkała się z krytyką. Przede wszy- stkim podkreślano, że zawiera wiele rażących uproszczeń, szczególnie w opisie systemu kulturowego slumsów. Oczywiście jest to typowy model mieszany wg terminologii Kornhauser, zawierający — obok elementów
teorii dezorganizacji wywodzącej się z pojęcia napięcia — bardzo silne odniesienia do teorii dewiacji kulturowej.
W przedstawionej uprzednio typologii teorii kryminologicznych Korn- hauser dowodziła, że pojęcie dezorganizacji społecznej nie ma zastosowania w innych teoriach bądź też że te inne teorie pozostają w sprzeczności z teorią dezorganizacji. Tak chyba jednak nie jest. Jedna z podstawowych w wyróżnionej powyżej grupie teorii dewiacji kulturowej, a mianowicie
teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda, zawiera wie-
le odniesień do stanu dezorganizacji społecznej. Niektórzy autorzy28 uwa-
żają ją zresztą za jeden z przykładów teorii dezorganizacji społecznej.
Sutherland29, analizując sytuację społeczną slumsów, a szczególnie re-
jonów przestępczych, zwrócił uwagę na fakt znacznego zróżnicowania kul- turowego, charakterystycznego dla tych rejonów. Zróżnicowanie to dotyczy przede wszystkim struktury normatywnej, a zwłaszcza struktury war- tości. Zamieszkujące rejon przestępczy grupy ludności różnią się znacznie w swoich definicjach zachowań zgodnych i sprzecznych z normą. Naj- częściej można stwierdzić istnienie konfliktu normatywnego. „Ten stan konfliktu normatywnego jest potocznie określany mianem «dezorganizacji społecznej» lub «niezorganizowania», ponieważ dyrektywy co do zachowań konformistycznych nie są jednolite i zgodne” 30. Społeczeństwo (społecz-
ność) nie jest zgodne co do tego, jakie cele są pożądane i jakie środki do ich osiągnięcia są dozwolone. W rezultacie jednostka staje w obliczu alter- natywnych systemów celów i środków lub też funkcjonuje w społeczeń- stwie, w którym formy i wartości jednych grup społecznych nie są znane członkom innych grup. Powoduje to, że wielokrotnie jednostka styka się z sytuacją, w której pewne zachowania uznane za niedozwolone przez jed- nych członków społeczności są całkowicie aprobowane przez innych jej członków. „Istnienie takiego heterogenicznego zespołu konfliktowych norm jest postrzegane jako stan dezorganizacji społecznej na podstawie założe- nia, że poprzednia forma organizacji społecznej zanikła lub zanika” 31.
Sutherland nie uważa tego określenia za adekwatne do istniejącej w slum- sie sytuacji społecznej, która — niezależnie od swojej niespoistości i zróż- nicowania — jest formą organizacji społecznej. Składają się na nią bowiem liczne układy społeczne zorganizowane wokół zróżnicowanych interesów dla osiągnięcia zróżnicowanych celów. Zamiast terminu „dezorganizacja społeczna” Sutherland proponuje (używany w większości swoich prac) ter- min „zróżnicowana organizacja społeczna” (differential social organization).
28 Np. uważa tak W.C. R e c k l e s s: The Crime Problem, N. York 1967.
29 Poglądy Sutherlanda m.in. E. H. S u t h e r l a n d, D. R. C r e s s e y: Crirni- nology, wyd. 10, Philadelphia 1978. W języku polskim najpełniej przedstawił je
A. S i e m a s z k o: Społeczna geneza przestępczości. Wokół teorii zróżnicowanych
Powiązań, Warszawa 1977.
30 H. S u t h e r l a n d, D. R. C r e s s e y: op. cit., s. 101. 31 E. H. S u t h e r l a n d, D.R. C r e s s e y: op. cit., s. 101.
Dość konsekwentne stosowanie przez Sutherlanda terminu differential
social Organization nie zmieniło faktu, iż postrzegał on w organizacji spo-
łeczności slumsów wszelkie cechy sytuacji społecznej, którą inni autorzy uważają za przejaw dezorganizacji społecznej. Pierwsza wersja teorii zróż- nicowanych powiązań Sutherlanda zawiera zresztą wyraźne odniesienia do pojęcia dezorganizacji społecznej w rozumieniu przydawanym mu przez Shawa i McKaya. Twierdzenie 7 tej wersji teorii brzmi: ,,podstawową przyczyną systematycznego zachowania przestępczego jest dezorganizacja społeczna” 32. Sutherland odwołuje się tu do konfliktu kultur charaktery-
stycznego dla slumsów, z tym że chodzi mu jedynie o konflikt tych norm kulturowych, które regulowane są przez prawo. Powstanie i trwanie kon- fliktu kultur jest uzależnione od dezorganizacji społecznej, sam zaś kon- flikt kultur może być postrzegany jako szczególny aspekt dezorganizacji społecznej.
Teoria Sutherlanda powstała pod znacznym wpływem teorii kon- fliktu kultur Sellina. Według Sellina 33 przestępczość jest przeja-
wem nie tyle świadomego łamania zakazów własnej kultury, ile raczej wynikiem zdefiniowania pewnych zachowań jako niezgodnych z normą prawną przez przedstawicieli jakiejś grupy społecznej, mimo iż zachowa- nia te są zgodne z normami innej grupy. Możliwe jest według niego istnie- nie społeczeństwa, w którym różne grupy społeczne w całkowicie odmienny sposób definiują normy i wartości, a także mają inny katalog zakazanych zachowań. Kultura tych grup, szczególnie w aspekcie norm zachowania, jest w stanie konfliktu. Przyczyny konfliktu kultur Sellin upatruje w roz- woju społeczno-ekonomicznym, a także w konsekwencjach migracji. Pierw- sze ze wspomnianych zjawisk powoduje, że wzrasta stopień skomplikowa- nia struktury społecznej, a w następstwie tego także i kultury. Drugie zaś sprzyja przemieszaniu się grup społecznych o całkowicie różnych syste- mach norm i wartości. Taka sytuacja, w której w społeczeństwie istnieje daleko posunięta niespójność systemu norm i wartości, to niewątpliwie przejaw dezorganizacji społecznej według terminologii innych autorów.
Przytaczając niektóre z krytycznych ocen takiego podejścia Kornhauser zwraca uwagę, iż nie można w zasadzie znaleźć społeczeństwa, w którym panowałby całkowity brak zgody co do sposobu definiowania zachowań za- kazanych. Niewątpliwie jednak zdarzają się stosunkowo często, w pewnych sytuacjach przemieszania kulturowego, przykłady zdecydowanie odmien- nego definiowania niektórych konkretnych zachowań przez członków róż- nych grup społecznych. Krytycy teorii konfliktu kultur nie uważają jed- nak, że należy w takiej sytuacji mówić o konflikcie kultur. Według nich mamy tu do czynienia ze zróżnicowaniem kulturowym. Inaczej mówiąc, we współczesnych skomplikowanych społeczeństwach możliwa jest pewna
32 Cyt. za A. S i e m i a s z k ą: op. cit., s. 61.
33 T. S e l l i n: Culture Conflict and Crime, N. York 1938.
niezgoda co do tego, czy konkretne zachowanie jest czy nie jest zgodne z normą, ale nie ma sytuacji całkowitego przeciwstawienia systemów kul- turowych. Wydaje się, że niezależnie od takiej czy innej definicji konfliktu czy też zróżnicowania kulturowego można tu mówić o dezorganizacji spo- łecznej.
Przytoczone powyżej w znacznym skrócie poglądy teoretyków krymi- nologii na zagadnienie roli dezorganizacji społecznej w po- wstawaniu zachowań przestępczych obejmują bardzo szeroki zakres sytua- cji społecznych, w których można mówić o związku między tymi zjawiska- mi. Należy przede wszystkim podkreślić, że nie można dezorganizacji spo- łecznej traktować jako zjawiska społecznego jednoznacznie zdefiniowanego, którego nasilenie można zmierzyć. Jak widać z przedstawionych dotychczas rozważań, nie możemy zbadać stopnia dezorganizacji społeczności czy in- stytucji, możemy natomiast odwoływać się do pewnych wyznaczników sytuacji, którą definiujemy jako przejawiającą cechy dezorganizacji.
Jest rzeczą interesującą, iż w wielu pracach kryminologicznych spotkać się można z odwoływaniami do wyznaczników dezorganizacji społecznej (w każdym niemal z omawianych tu znaczeń) bez powoływania się na samo pojęcie. Wydaje się, że mamy tu do czynienia z sytuacją, gdy konstrukt teoretyczny funkcjonuje niejako pomimo nazwy budzącej zastrzeżenia u przedstawicieli niektórych nurtów teoretycznych kryminologii34.
Sytuacje, w których najczęściej mówimy o dezorganizacji społecznej, obejmują z jednej strony masowe procesy społeczne, jak migracje, żywio- łowa urbanizacja, szybki rozwój przemysłu na terenach bez tradycji uprze- mysłowienia, kryzysy społeczno-gospodarcze itp., z drugiej zaś załamanie funkcjonowania instytucji społecznych o szczególnym, znaczeniu dla spo- łeczeństwa, takich przede wszystkim jak rodzina. W pierwszym z tych zna- czeń mówi się na ogół o skutkach osłabienia więzi społecznych, wystąpienia różnic kulturowych przekraczających możliwości przystosowawcze systemu społecznego, czy też — w nieco innym aspekcie — zakłócenia spójności systemu norm i wartości społecznych. W drugim znaczeniu mówimy o skut- kach zaburzeń struktury rodziny, o załamaniu więzi rodzinnych lub też o niezdolności do pełnienia funkcji socjalizacyjnych w rozumieniu socjali- zacji do wartości społeczeństwa ogólnego. W niektórych przypadkach mó- wi się (na ogół w socjologii miasta) o dezorganizacji środowska miejskiego lub raczej o rejonach miasta noszących cechy dezorganizacji społecznej.
W Polsce przeprowadzono wiele badań nad wpływem urbani- zacji i industrializacji na przestępczość. W badaniach tych róż- ni autorzy dochodzili w zasadzie do zbliżonych wniosków. Podstawowym elementem tych procesów, wpływającym na wystąpienie zachowań prze- stępczych, jest osłabienie lub zerwanie więzi społecznych będące nieuchron-
ną konsekwencją tych procesów, a w efekcie osłabienie funkcjonowania kontroli społecznej. Nieco inaczej widzi to zagadnienie A. Mościskier. W wyniku przeprowadzonej analizy czynnikowej, obejmującej wiele wskaźników zachowań przestępczych z jednej strony i wskaźników urba- nizacji z drugiej strony, był w stanie określić uwarunkowania terytorial- nego zróżnicowania przestępczości w Polsce. Uzyskane przez niego wyniki nie pozwalają na wyciąganie wniosku o bezpośrednim wpływie uprzemy- słowienia i urbanizacji na przestępczość, dają jednak podstawy do stwier- dzenia związku pomiędzy przestępczością a innym procesem masowym, którego następstwa noszą wszelkie cechy dezorganizacji społecznej. Przede wszystkim unaoczniło się znaczenie, jakie dla ukształtowania się przestęp- czości miały masowe migracje z okresu bezpośrednio powojennego, wystę- pujące głównie w wyniku zmian granic państwowych. „Społeczne konsek- wencje tych migracji, takie jak objawiająca się przez wiele lat stosunkowo mała stabilizacja napływowej ludności, duże rozmiary spożycia alkoholu i większa podatność na ujemne treści kultury masowej w związku z osła- bieniem więzi i kontroli społecznej, były głównymi przyczynami zwiększo- nego nasilenia przestępczości na pewnych terenach kraju” 35. Jeśli idzie
o wpływ procesów urbanizacji, to Mościskier widzi je przede wszystkim w odniesieniu do przestępczości nieletnich. „Na podstawie dokonanej ana- lizy można sądzić, że pewien wpływ procesu urbanizacji na przestępczość nieletnich dokonuje się głównie w wyniku większego natężenia w miastach niż na innych terenach zjawiska osłabienia więzi rodzinnych” 36. To ostat-
nie spostrzeżenie nie obejmuje całości zagadnienia. Zjawiska urbanizacji łączą się z przemieszczeniami ludności terenów tradycyjnie rolniczych do środowiska miejskiego, w którym ludność napływowa, poza innymi trud- nościami adaptacyjnymi, staje w obliczu zasadniczych problemów w peł- nieniu przez rodzinę jej podstawowych funkcji wychowawczych. Podobnie jak to się działo w przypadku imigrantów europejskich w wielkich mia- stach Ameryki, tradycyjne metody wychowawcze na ogół nie znajdują zastosowania w nowej sytuacji społecznej rodziny. P. Zakrzewski37, ana-
lizując zjawisko wykolejania się dzieci i młodzieży w Nowej Hucie, zwrócił uwagę na nieprzystosowanie większości rodzin pochodzących z terenów wiejskich do wypełniania funkcji wychowawczych w odmiennych warun- kach środowiska miejskiego. Niezależnie od nieadekwatności tradycyjnych wzorów zachowania przyczyna trudności leżała także w zmianach zacho- dzących w samej rodzinie pod wpływem takich czynników, jak: duże za-
35 A. M o ś c i s k i e r: Rozwój ekonomiczny, uprzemysłowienie i urbanizacja a przestępczość, w: Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości Polsce, red. J. Jasiński, Warszawa 1978, s. 141.
36 A. M o ś c i s k i e r: op. cit., s. 142.
37 P. Z a k r z e w s k i: Zjawisko wykolejenia społecznego młodzieży na terenach uprzemysłowionych, Warszawa 1969.
robki (bez umiejętności korzystania z nich), praca matek i niezależność ekonomiczna kobiet, zerwanie związków z szerszą rodziną itp. Możemy po- wiedzieć, że przyczyną nasilonej przestępczości nieletnich były niekorzyst- ne zmiany środowiska rodzinnego w połączeniu z niezintegrowaniem śro- dowiska miejskiego, typowym dla tworzącego się miasta.
Specyficznym przejawem industrializacji jest proces tworzenia od pod- staw wielkich zakładów przemysłowych na terenach tradycyjnie rolni- czych. Wszystkie badania przeprowadzone w Polsce wykazują znaczne zwiększenie przestępczości na terenach poddanych intensywnej industriali- zacji. Bardziej szczegółowa analiza tego zjawiska pozwala na stwierdzenie, iż zwiększenie nasilenia przestępczości występuje w tym etapie powstawa- nia zakładu przemysłowego, który wiąże się z najsilniej zaznaczonymi przejawami dezorganizacji społecznej. Napływ dużych mas samotnych mło- dych mężczyzn sprowadzonych z odległych nieraz terenów na budowę, na której nie istnieje jeszcze odpowiednia infrastruktura społeczna, powoduje sytuację, w której praktycznie nie funkcjonują żadne elementy kontroli społecznej. A. Mościskier 38 wyróżnia następujące mechanizmy zwiększa-
jące prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań przestępczych: „1) osła- bienie kontroli społecznej; 2) konflikty między jednostkami a grupami społecznymi, zwłaszcza w płaszczyźnie stosunków między ludnością miej- scową a napływową; 3) dysproporcje między tradycyjnymi wzorcami kul- turowymi a wymaganiami nowej sytuacji społecznej, ujawniającej się zwłaszcza w dziedzinie wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą; 4) fru- stracja pewnych kategorii ludności w wyniku szybko następujących zmian
sytuacji materialnej lub społecznej różnych grup społecznych; 5) rozpo- wszechnienie się, w wyniku szybkiego procesu urbanizacji, kultury wy- znaczników statusu społecznego, innych niż tradycyjne” 39.
Badania przejawów dezorganizacji środowiska miej-
skiego nie były w Polsce tak rozwinięte jak w innych krajach, a szcze- gólnie w Stanach Zjednoczonych. W tych niewielu, jakie przeprowadzono (m.in. w Łodzi, Lublinie, Toruniu), stwierdzono występowanie w mieście rejonów o większym niż gdzie indziej nasileniu przestępczości i innych zjawisk patologicznych oraz charakteryzujących się zniszczoną, zaniedba- ną zabudową. Rejony te były zamieszkiwane w dużym stopniu przez lud- ność napływową o niskich kwalifikacjach zawodowych. W badaniach stwierdzono także występujące w tych rejonach zaburzenia więzi sąsiedz- kich40. W badaniach wybranych aspektów przestępczości w Warszawie
38A. Mościskier: Przestępczość w procesie szybkich zmian społecznych, w: Zagadnienia nieprzystosowania..., s. 163.
39 Por. także B. Maroszek: Więź społeczna a przestępczość młodzieży, Gdańsk 1963
40 Przegląd tych badań np. A. Kossowska: Przestępczość w wielkim mieście, w: Zagadnienia nieprzystosowania..., s. 174—175.
stwierdzono także związki nasilenia przestępczości z różnymi przejawami dezorganizacji społecznej. W dawnych badaniach A. Pawełczyńskiej41 nad
grupami nieletnich przestępców autorka stwierdziła, iż w niektórych rejo- nach Warszawy można było mówić o wyraźnym związku pomiędzy prze- stępczością nieletnich a takimi cechami rejonu,które świadczyły o wyraź- nej dezorganizacji środowiska miejskiego. Przykładem takiego rejonu był Annopol (mający jeszcze w okresie badań swój tradycyjny charakter), któ- rego specyfikę ukształtowało umieszczenie tam w okresie przedwojennym baraków dla bezdomnych i bezrobotnych. Był to typowy ośrodek lumpen- proletariatu, „ludzi pozbawionych pracy i wszelkich regularnych zarob- ków, przeważnie wykolejonych społecznie, żyjących z dnia na dzień — na ogół dzięki dochodom z nieznanych źródeł”. Po wojnie, przez, długi jeszcze czas, charakter dzielnicy się nie zmienił, Annopol pozostał dzielnicą prze- stępczą. „Można sądzić, że przestępczość nieletnich na terenie Annopola stanowiła swoiste dziedzictwo społeczne przestępczości dorosłych i mło- docianych” 42.
A. Strzembosz43 w swych badaniach nieletnich sprawców kradzieży
w środowisku wielkomiejskim, opierając się na podziale jednej z dzielnic Warszawy na mniejsze rejony urbanistyczne stwierdził, iż nieletni prze- stępcy zamieszkują najczęściej w tych rejonach, w których występują w największym nasileniu przestępczość i alkoholizm dorosłych, czyli zja- wiska uważane na ogół za podstawowe wyznaczniki dezorganizacji społecz- nej środowiska miejskiego.
W przeprowadzonych na terenie warszawskiej dzielnicy Praga Północ badaniach rodzin wieloproblemowych, charakteryzujących się szczególnym nasileniem występowania w rodzinie różnych objawów nieprzystosowania społecznego, a szczególnie przestępczości i alkoholizmu niemal wszystkich jej członków (czyli znacznym stopniem dezorganizacji), stwierdzono, iż ro- dziny te zamieszkują na terenach „odznaczających się niskim standardem zabudowy, noszących cechy upośledzenia urbanistycznego. Są to w ogrom- nej większości budynki zniszczone, przeznaczone do rozbiórki, a więc nie remontowane [...] w mieszkaniach nie ma łazienek i WC, brak jest także bieżącej wody” 44. Taki opis wspomnianych rejonów odpowiada w znacz-
nym stopniu opisowi zdezorganizowanych rejonów miast amerykańskich, z jakim często spotykamy się w literaturze.
Jak już wspomniano, często mówi się w literaturze kryminologicznej o dezorganizacji rodziny (nie zawsze zresztą odwołując się do
41 A. P a w e ł c z y ń s k a: Przestępczość grup nieletnich, Warszawa, 1964. 42 Ibidem, s. 185.
43 A. S t r z e m b o s z: Nieletni sprawcy kradzieży w środowisku wielkomiej- skim, Warszawa 1971.
44 A. K o s s o w s k a: Rodziny wieloproblemowe — charakterystyka 222 rodzin z dzielnicy Praga Północ, „Archiwum Kryminologii”, t. VIII—IX, 1982, s. 295.
