MAREK FIAKOWSKI OFMConv
ZASADY ETYCZNE W DZIAALNOS´CI GOSPODARCZEJ
KATOLIKÓW S´WIECKICH
ETHICAL PRINCIPLES FOR BUSINESS ACTIVITY OF LAY CATHOLICS A b s t r a c t. This article presents matters of ethical principles, which Christian businessmen should take up in their business activity, based on the document by the Pontifical Council for Justice and Peace (Iustitia et Pax) entitled “Vocation of the Business Leader: A Reflection” issued in 2012. First, the most important conditions of the economic activity are presented, such as: globalization, new communication technologies, financialisation of the economy, cultural changes, and, in particular, the challenge of individualism, relativity, and utilitarianism. While some of these limit the economic activity that should serve the common good, others open up new opportunities and perspectives for solidarity and the building up of the common good. Additionally, the fundamental ethical principles were described: human dignity and the common good, as well as the six practical principals of business on which they are based.
Key words: world of business, ethical principals in business, the Church and world of business,
Catholic businessman, formation of Catholic businessmen, factors of economic activity.
W 2012 r. ukaza sie dokument Papieskiej Rady Iustitia et Pax pt. Powoanie
lidera biznesu. Refleksja1. Jest on pokosiem zorganizowanego w dniach 24-26. 02.2011 r. w Rzymie seminarium pt. „Caritas in veritate: logika daru i znaczenie biznesu”. Organizatorami seminarium bya wspomniana Papieska Rada oraz In-stytut Katolickiej Mys´li Spoecznej im. Johna A. Ryana dziaaj acy przy Centrum
Dr hab. MAREKFIAKOWSKIOFMConv – kierownik Katedry Teologii Pastoralnej Ogól-nej Instytutu Teologii PastoralOgól-nej i Katechetyki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji: Klasztor Franciszkanów – Dom Studiów b. J. Dunsa Szko-ta, ul. Parysa 40, 20-712 Lublin; e-mail: jdszkot@kul.lublin.pl
1Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu. Refleksja. Kraków:
Studiów Katolickich Uniwersytetu s´w. Tomasza oraz Fundacja Ecophilos. Podob-n a konferencje zorganizowaa Papieska Rada Iustitia et Pax w 2010 r. w USA. Dokument pt. Powoanie lidera biznesu. Refleksja pomys´lany jest jako swoiste vademecum nie tylko dla przedsiebiorców, ale takze dla nauczycieli akademickich. Ma byc´ pomoc a naukow a dla obecnych i przyszych przedsie-biorców, którzy dziaaj a w róznorodnych i szeroko rozumianych instytucjach biznesowych, takich jak: spódzielnie, korporacje miedzynarodowe, firmy rodzinne, przedsiebiorstwa spoeczne, organizacje nastawione na zysk i non profit itd. Wspomniany dokument podejmuje takze tematyke wyzwan´ i mozli-wos´ci, jakie oferuje przedsiebiorcom s´wiat biznesu, na który wpywaj a dyna-miczne przemiany dokonuj ace sie we wspóczesnym s´wiecie2.
Abp Józef Kupny, przewodnicz acy Rady ds. Spoecznych Konferencji Episkopatu Polski, podczas prezentacji omawianego tu dokumentu, któr a zorganizowaa Katolicka Agencja Informacyjna w siedzibie sekretariatu Epi-skopatu Polski w paz´dzierniku 2012 r., nazwa opracowanie „podrecznikiem zasad etycznych, którymi powinien sie kierowac´ chrzes´cijan´ski biznesmen”. Przypomnia równiez, ze prowadzenie przedsiebiorstwa jest rodzajem powoa-nia, drog a do s´wietos´ci i do realizacji w praktyce zasady mios´ci spoecznej3. Wydaje sie zatem suszne, aby zasady etyczne zaprezentowane w dokumencie pt. Powoanie lidera biznesu. Refleksja przypominac´ nie tylko katolickim biznesmenom, ale wykorzystac´ je w formacji wszystkich katolików, zwaszcza s´wieckich, których szczególn a was´ciwos´ci a jest ich laicki charakter (por. KK 31). Z woli Bozej pozostaj a oni w s´wiecie i jest to sytuacja zaplanowana i zamierzona przez Stwórce. S a oni wezwani i przeznaczeni do oddawania czci Bogu przez uzywanie rzeczy doczesnych oraz wspótworzenie rozwoju spoeczen´stwa4.
Poszukuj ac odpowiedzi na pytanie, jakimi zasadami etycznymi powinni kierowac´ sie katoliccy przedsiebiorcy w podejmowanej przez nich dziaalnos´ci biznesowej, ukazemy najpierw wspóczesne uwarunkowania dziaalnos´ci go-spodarczej (I). Nastepnie omówione zostan a fundamentalne (II) oraz praktycz-ne (III) zasady etyczpraktycz-ne wskazapraktycz-ne przez dokument Papieskiej Rady Iustitia et
Pax pt. Powoanie lidera biznesu. Refleksja.
2P. K. A. T u r k s o n. Przedmowa. W: tamze s. 5-6.
3Lider biznesu postepuje etycznie. http://ekai.pl/wydarzenia/temat_
dnia/x59485/lider-biznesu-postepuje-etycznie/ [dostep: 17.12.2013].
4Zob. M. F i a k o w s k i. Formacja chrzes´cijan´ska katolików s´wieckich w s´wietle nauczania Kos´cioa wspóczesnego. Studium teologicznopastoralne. Lublin: Wydawnictwo KUL 2010 s. 29-32.
I. UWARUNKOWANIA DZIAALNOS´CI GOSPODARCZEJ
Katolik podejmuj acy dziaalnos´c´ gospodarcz a we wspóczesnym s´wiecie musi pamietac´, ze wystepuj a w nim liczne zjawiska i czynniki, które nie pozostaj a bez wpywu na jego aktywnos´c´. Niektóre z nich ograniczaj a dziaal-nos´c´ gospodarcz a suz ac a dobru wspólnemu, inne otwieraj a dla przedsiebior-ców nowe mozliwos´ci i perspektywy dla solidarnos´ci i budowania dobra wspólnego. Dokument Powoanie lidera biznesu, prezentuj ac wybrane czynni-ki wywieraj ace istotny wpyw na dziaalnos´ci biznesow a w dzisiejszym s´wie-cie, oferuje swoist a diagnoze wspóczesnos´ci przydatn a w ewangelicznym rozeznaniu aktualnych wyzwan´ stoj acych przed katolikiem podejmuj acym dziaalnos´c´ gospodarcz a.
Zdaniem autorów dokumentu mozna wymienic´ cztery czynniki, które zmie-niy w ostatnim czasie kontekst dziaalnos´ci gospodarczej. S a to: globalizacja, nowe technologie komunikacyjne, finansjalizacja gospodarki oraz zmiany kulturowe, a zwaszcza indywidualizm, relatywizm i utylitaryzm5.
Globalizacja to „ogólnos´wiatowy proces intensyfikacji przemieszczania sie czynników zarówno ‘do’ jak i ‘z’ gospodarki, w szczególnos´ci pracy i kapita-u, poci agaj ac za sob a rozwijaj ac a sie siec´ wzajemnych spoecznych powi a-zan´”. Obserwujemy dzis´ znaczne powiekszenie sie przestrzeni dla nowych przedsiebiorstw, a narody, które byy wczes´niej wy aczone ze s´wiatowego sytemu, mog a teraz w nim uczestniczyc´ i z niego czerpac´ korzys´ci. Z kolei wieksza wydajnos´c´ sprawia, ze wiecej produktów i usug jest dostepnych dla wiekszej liczby osób. Niestety, zwiekszonej s´wiatowej produkcji towarzyszy zarazem pogebienie nierównos´ci w dystrybucji dochodów i bogactw w obre-bie krajów i pomiedzy nimi. Rynki przeksztaciy sie ze stosunkowo jednoli-tych kulturowo w bardzo zróznicowane, co z jednej strony sprzyja komuni-kacji miedzykulturowej, ale z drugiej rodzi agresywn a konkurencje. Ponadto proces globalizacji niesie takze ryzyko zatracenia róznorodnos´ci, co nierzadko prowadzi do ujednolicenia produktów, w niektórych zas´ przypadkach moze rodzic´ pokuse kulturowego imperializmu. Dylematy te trafnie podsumowa Benedykt XVI, pisz ac, ze „spoeczen´stwo zglobalizowane zbliza nas, ale nie czyni nas brac´mi” (CiV 19)6.
W wyniku procesu globalizacji kapita uzyska now a wolnos´c´ i nie musi juz odpowiadac´ przed ludz´mi z krajów, gdzie wytwarza sie zyski. Sia
gospo-5Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 17. 6Tamze nr 18.
darcza uzyskaa jakby status eksterytorialny. Firmy nie s a juz dzis´ tak mocno, jak wczes´niej zwi azane z pan´stwem i okres´lonym terytorium. W poszukiwaniu zysku s a niezalezne od instrumentów politycznych i ekonomicznych pan´stw narodowych. Przedsiebiorstwa miedzynarodowe mog a wytwarzac´ towary w jednym kraju, pacic´ podatki w innym, a wsparcia poszukiwac´ jeszcze w innym. W kazdej chwili mog a przenies´c´ swoje zakady do innego kraju. Nie trzeba dodawac´, ze w takiej sytuacji zyskuj a one duze wpywy i dyspo-nuj a duzym potencjaem czynienia zarówno dobra, jak i za7.
Wraz z epok a Internetu nast apia rewolucja w technologii komunikacyjnej. Przyniosa ona tak pozytywny, jak i negatywny wpyw na szeroko pojete dziaania gospodarcze. Niew atpliwie wspópraca bazuj aca na Internecie otwie-ra nieznane wczes´niej mozliwos´ci w tworzeniu nowych produktów ootwie-raz umozliwia znajdowanie skutecznych sposobów rozwi azywania problemów trapi acych ludzi od wieków. Trzeba takze podkres´lic´ wazny dla biznesu fakt, ze na caym s´wiecie komunikacja miedzy ludz´mi staje sie coraz tan´sza. Jed-nak z drugiej strony rewolucja w technologii komunikacji sprawia, ze zyjemy w s´wiecie natychmiastowej gratyfikacji i nadmiaru informacji. Nietrudno w takich warunkach, aby to, co pilne, wypierao to, co rzeczywis´cie wazne. Szybkos´c´ i nadmiar informacji sprawia, ze nie ma dostatecznego czasu na dobre przemys´lenie zozonych spraw i podjecie odpowiedniej decyzji8.
Powiekszenie sie rynków i zarobków, bed ace efektem globalizacji, oraz rewolucyjny rozwój technologii komunikacyjnych day wysok a pozycje sekto-rowi finansowemu w biznesie. W zwi azku z tym dokument Papieskiej Rady
Iustitia et Pax pt. Powoanie lidera biznesu przypomina o zjawisku
finansjali-zacji gospodarki, jako waznym czynniku wpywaj acym na ksztat wspóczes-nego biznesu. Finansjalizacja „opisuje przejs´cie w gospodarce kapitalistycznej od produkcji do finansów. Przychód i zyski sektora finansowego staj a sie coraz wiekszym segmentem s´wiatowej gospodarki. Instytucje, instrumenty i motywacje tego sektora maj a istotny wpyw na dziaalnos´c´ i zrozumienie biznesu”. Rodzi to jednak negatywne trendy i konsekwencje – przede
wszyst-7Tamze nr 29; zob. szerzej: Z. B a u m a n. Globalizacja: i co z tego dla ludzi wynika.
Warszawa: PIW 2006.
8Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 20-21; zob. Papieska Rada
do spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Kos´ció a Internet (2002 r.). http://www.opoka. org.pl/biblioteka/W/WR/ rady_ pontyfikalne/r_komunik_spol/kosciol_internet_22022002. html [dostep: 27.12.2013]; Papieska Rada do spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Inter-necie (2002 r.). http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WR/rady_pontyfikalne/r_komunik_spol/ internet_etyka_22022002.html [dostep: 27.12.2013].
kim utowarowanie przedsiebiorstw, ograniczaj ace sens ludzkiej przedsiebior-czos´ci wy acznie do ceny, oraz mentalnos´c´ krótkoterminow a. Ta ostatnia pro-wadzi do przesadnego skupiania sie na pozytywnych stronach potencjalnego sukcesu w krótkiej perspektywie czasowej przy jednoczesnym lekcewazeniu podejmowania nadmiernego ryzyka i porazki strategicznej9.
Czwartym czynnikiem, który zmieni w ostatnim czasie kontekst dziaal-nos´ci gospodarczej – wymienianym przez dokument Papieskiej Rady Iustitia
et Pax – s a zmiany kulturowe. Wydaje sie, ze mog a on generowac´ najwieksze zagrozenia dla chrzes´cijan´skich przedsiebiorców. Wspóczesne zmiany kultu-rowe doprowadziy do zwiekszonego indywidualizmu, czestego rozpadu ro-dzin oraz utylitarystycznego zatroskania o wasn a osobe i skupienia sie tylko na tym, co dobre dla jednostki. Na skutek takich zmian ludzie mog a miec´ wiecej dóbr prywatnych, ale coraz bardziej brakuje dóbr wspólnych. Przedsie-biorcy skupiaj a sie przede wszystkim na powiekszaniu bogactwa, pracownicy przyjmuj a postawe roszczeniow a, zas´ konsumenci oczekuj a natychmiastowego zaspokojenia ich potrzeb za jak najnizsz a cene. Towarzyszy temu nierzadko przekonanie, ze wartos´ci s a wzgledne, a prawa wazniejsze niz obowi azki10. Wszystkie wspomniane trendy mog a miec´ pozytywny wpyw na spoeczen´-stwo, jes´li zostan a poddane etycznym zasadom objawionym chrzes´cijanom w Ewangelii i zakorzenionym w instytucjach kulturowych. Bez tego zakorze-nienia istnieje niebezpieczen´stwo, ze bed a one szkodzic´ integralnemu rozwo-jowi czowieka (por. CiV 11).
II. FUNDAMENTALNE ZASADY ETYCZNE W BIZNESIE
Dziaalnos´c´ gospodarcza katolików s´wieckich musi byc´ zakorzeniona w Ewangelii Jezusa Chrystusa. Relacja z Chrystusem ma pobudzac´ kazdego chrzes´cijanina do konsekwentnego dziaania zgodnego z Jego nauczaniem. Dotyczy to takze aktywnos´ci na polu gospodarczym, która winna opierac´ sie na etycznych zasadach wyrosych z tradycji chrzes´cijan´skiej. Dokument Pa-pieskiej Rady Iustitia et Pax pt. Powoanie lidera biznesu wskazuje przede
9 Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 22-23; zob. Papieska Rada Iustitia et Pax. Kompendium nauki spoecznej Kos´cioa. Kielce: Wydawnictwo Jednos´c´ 2005 nr 365-366.
10Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 24; zob. M. A. P e t e r s. Nowa etyka globalna w dobie globalizacji. Wyzwania dla Kos´cioa. Warszawa: Wydawnictwo Sióstr Loretanek 2009.
wszystkim na ludzk a godnos´c´ i dobro wspólne, które stanowi a fundamentalne zasady dziaalnos´ci biznesowej11.
Biblia podkres´la, ze osoba ludzka jest stworzona na obraz Bozy (Rdz 1, 24), posiada godnos´c´, jest zdolna poznac´ siebie, panowac´ nad sob a, w sposób dobrowolny dawac´ siebie oraz tworzyc´ wspólnote z innymi ludz´mi. Podobien´-stwo do Boga wyraz´nie podkres´la, ze istota i egzystencja czowieka s a kon-stytutywnie i w najgebszy sposób zwi azane z Bogiem. Czowiek jako byt osobowy stworzony przez Boga dla relacji z Nim w tej relacji wyraza siebie oraz w naturalny sposób d azy do Niego12.
Godnos´c´ jest t a szczególn a wartos´ci a, któr a ma kazdy czowiek z racji, ze jest podmiotem i osob a: bytem samos´wiadomym, wolnym, zdolnym do pozna-nia prawdy, góruj acym nad otaczaj acym go s´wiatem. Nigdy nie jest ona osi agnieciem ani darem od jakichkolwiek wadz ludzkich. Nie mozna jej takze utracic´, pozbawic´ lub prawnie odebrac´13. Jest to tak zwana godnos´c´ naturalna.
Obok godnos´ci naturalnej istnieje takze nadprzyrodzona godnos´c´ czowie-ka, która rodzi sie z bezpos´redniego zwi azku osoby ludzkiej z Chrystusem. Jan Pawe II geneze tego zwi azku widzi w fakcie Wcielenia: „Syn Bozy, przez Wcielenie swoje zjednoczy sie jakos´ z kazdym czowiekiem” (RH 8). Z kolei w tajemnicy Odkupienia, w której czowiek zosta „na nowo potwier-dzony [...] stworzony na nowo” (RH 10), jednos´c´ ta zostaa definitywnie potwierdzona. Przez Chrystusa osoba ludzka wchodzi do wspólnoty Boskich Osób, co stanowi ostateczn a podstawe jej godnos´ci14.
Rozróznienie dwóch wymiarów godnos´ci nie tworzy narzedzia suz acego do orzekania i mierzenia „wiekszej” lub „mniejszej” wartos´ci osoby ludzkiej. Pozwala natomiast ukazac´ w caej gebi z´róda tej godnos´ci. Nadprzyrodzona i naturalna godnos´c´ czowieka nie s a sobie nigdy przeciwstawiane, lecz stano-wi a jedn a nierozerwaln a caos´c´15. Ze wzgledu na szczególne z´ródo, którym jest sam Bóg, osobowa godnos´c´ „jest najcenniejszym dobrem czowieka”
11Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 29.
12Papieska Rada Iustitia et Pax. Kompendium nauki spoecznej Kos´cioa nr 108-109;
M. F i a k o w s k i. Zasady udziau Kos´cioa w rozwoju s´wiata. „Roczniki Pastoralno-Ka-techetyczne” 4:2012 s. 60.
13Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 30.
14J. K u p n y. Zasady adu spoecznego i gospodarczego w s´wietle nauczania Kos´cioa.
„S´l askie Studia Historyczno-Teologiczne” 39:2003 z. 1 s. 48-49.
15F. J. M a z u r e k. Prawa czowieka w nauczaniu spoecznym Kos´cioa. Lublin:
(ChL 37). Dzieki niej przewyzsza on swoj a wartos´ci a ca a otaczaj ac a go rzeczywistos´c´. A poniewaz godnos´c´ stanowi obiektywn a wartos´c´ bytow a istniej ac a niezaleznie od ludzkiej woli – jak twierdzi Jan Pawe II – jest ona „niezniszczaln a wasnos´ci a kazdej ludzkiej istoty” (ChL 37)16.
Nalezy podkres´lic´, ze godnos´c´ czowieka jest wartos´ci a, która domaga sie, aby j a uznano i szanowano. Dzieki swej godnos´ci osoba ludzka „jest warto-s´ci a w sobie i przez sie” (ChL 37) i wymaga, aby tak was´nie j a traktowano. Dlatego Kos´ció wytrwale przypomina, ze kazdy byt ludzki posiada godnos´c´, która niezaleznie od kontekstu spoecznego i historycznego nigdy nie moze byc´ umniejszana, okaleczana lub zniszczona, lecz przeciwnie powinna byc´ uszanowana i chroniona17.
W zadnym wypadku, takze w dziaalnos´ci gospodarczej, osoba ludzka nie moze byc´ traktowana jako narzedzie do osi agania celów dalekich od jej was-nego celu, który moze znalez´c´ swoje pene urzeczywistnienie tylko w Bogu (zob. KDK 24; KKK 27, 356, 358). Czowiek nie moze byc´ podporz adkowa-ny realizacji planów o charakterze ekonomiczadkowa-nym, spoeczadkowa-nym i polityczadkowa-nym narzucanym przez jak akolwiek wadze. Nie mozna takze czowieka zreduko-wac´ wy acznie do s´wiata – jest on wprawdzie w s´wiecie i ze s´wiata, ale równoczes´nie z Boga18.
Drug a fundamentaln a zasad a, któr a musi sie kierowac´ katolik s´wiecki podejmuj acy dziaalnos´c´ gospodarcz a, jest dobro wspólne. Spoeczna natura ludzi, która odzwierciedla jednos´c´ Trójcy S´wietej, wskazuje was´nie na te zasade19. Kazda wspólnota, takze gospodarcza, organizuje sie wokó jakie-gos´ dobra, które okres´la jej sens i cel. Podstawow a zasad a zycia gospodarcze-go jest d azenie do realizacji dobra wspólnego. Dobro wspólne stanowi cao-ksztat tych warunków zycia spoecznego, dzieki którym jednostki, rodziny
16K u p n y. Zasady adu spoecznego s. 48; F i a k o w s k i. Zasady udziau Kos´cio-a w rozwoju s´wiata s. 61.
17J a n P a w e II. Godnos´c´ osoby ludzkiej fundamentem sprawiedliwos´ci i pokoju. Przemówienie wygoszone na XXXIV Sesji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjed-noczonych w Nowym Jorku. 2.10.1979. W: J a n P a w e II. Nauczanie papieskie. T. II/2 1979 (lipiec-grudzien´). Oprac. E. Weron, A. Jaroch. Poznan´: Pallottinum 1992 s. 264; zob. W. G r a n a t. Personalizm chrzes´cijan´ski. Teologia osoby ludzkiej. Poznan´: Ksiegarnia s´w. Wojciecha 1985 s. 567-568.
18Papieska Rada Iustutia et Pax. Kompendium nauki spoecznej Kos´cioa nr 133; T. B
o-r u t k a. Propedeutyka katolickiej nauki spoecznej. W: Katolicka nauka spoeczna. Red. J. Mazur. Czestochowa: Paulinianum 1999 s. 42.
i zrzeszenia mog a peniej i atwiej osi agn ac´ doskonaos´c´ (por. MM 65; KDK 26, 74)20.
Gówn a idee zawart a w zasadzie dobra wspólnego stanowi przekonanie, ze warunkiem penego rozwoju osoby ludzkiej jest obecnos´c´ w grupie spo-ecznej i wspódziaanie z innymi. Tylko wspólnym wysikiem mozna stwo-rzyc´ dobra decyduj ace o ksztacie naszego czowieczen´stwa. Urzeczywistnie-nie dobra wspólnego wymaga pewnego porz adku: regu, instytucji, organów itp., umozliwiaj acych poszczególnym podmiotom indywidualnym i zbiorowym realizacje wasnych interesów w d azeniu do osi agniecia wspólnych celów z poszanowaniem wolnos´ci. W zyciu gospodarczym chodzi nie tylko o za-pewnienie kazdej osobie ludzkiej niezbednego minimum dla godnego zycia, ale takze o zrównowazony rozwój spoeczno-gospodarczy i dobrobyt21.
Dokument Papieskiej Rady Iustitia et Pax pt. Powoanie lidera biznesu podkres´la, ze dobro wspólne rozwija sie miedzy ludz´mi ilekroc´ dziaaj a ra-zem, z determinacj a, aby osi agn ac´ wspólny cel. Budowanie zatem przyjaz´ni, rodziny czy przedsiebiorstwa tworzy dobro wspólne dzielone przez przyjació, czonków rodziny i osoby zaangazowane w przedsiebiorstwo. Ludzie jako istoty ukierunkowane na relacje miedzyosobowe nie maj a celów wy acznie osobistych i nie rozwijaj a sie wy acznie samodzielnie, lecz bior a udzia we wspólnych inicjatywach, wytwarzaj a dobro, z którego korzystaj a wszyscy uczestnicy tych dziaan´. Bior ac pod uwage dziaalnos´c´ gospodarcz a, trzeba zauwazyc´, ze was´nie przedsiebiorstwa tworz a wiele istotnych warunków, które przyczyniaj a sie do wspólnego dobra w spoeczen´stwie. Wytwarzane przez nie produkty i usugi, miejsca pracy oraz gospodarcza i spoeczna nad-wyzka, któr a udostepniaj a spoeczen´stwu, maj a istotne znaczenie dla dobrego zycia narodu i caego s´wiata22.
III. PRAKTYCZNE ZASADY ETYCZNE W BIZNESIE
Zasada szacunku dla godnos´ci ludzkiej i d azenie do dobra wspólnego stanowi a fundament, na którym winna opierac´ sie aktywnos´c´ gospodarcza katolików s´wieckich. Dokument Powoanie lidera biznesu wskazuje jeszcze
20M. F i a k o w s k i. Obecnos´c´ Kos´cioa w zyciu gospodarczym. „Roczniki
Teolo-giczne” 53:2006 z. 6 s. 10.
21W. P i w o w a r s k i. ABC katolickiej nauki spoecznej. Cz. 1: Wprowadzenie, podstawy, kierunki. Pelplin: Bernardinum 1993 s. 77-80.
szes´c´ zasad praktycznych biznesu. Zasady te pomagaj a katolickim chrzes´cijan´-skim przedsiebiorcom nie tylko w podejmowaniu dobrych decyzji, ale takze wyjas´niaj a specyfike ich powoania. Suz a one takze propagowaniu szacunku w sytuacjach wielokierunkowych i wielowyznaniowych, które znamionuj a wspóczesny s´wiat biznesu.
Pierwsze dwie praktyczne zasady biznesu dokument sytuuje w ramach dziaan´ maj acych na celu zaspokojenie autentycznych potrzeb ludzkich po-przez tworzenie, rozwój oraz produkcje towarów i usug. Pierwsza zasada gosi, ze przedsiebiorstwa, które wytwarzaj a towary prawdziwie dobre i s´wiadcz a prawdziwie dobre usugi, przyczyniaj a sie do dobra wspólnego. Przedsiebiorstwa odnosz a sukces, kiedy rozpoznaj a autentyczne ludzkie po-trzeby i staraj a sie odpowiadac´ na nie przy uzyciu wielkiej dozy innowacji, kreatywnos´ci oraz inicjatywy. Nie tylko produkuj a to, co byo juz wyprodu-kowane wczes´niej, ale wynajduj a cakowicie nowe sposoby zaspokajania ludzkich potrzeb (np. medycyna, komunikacja, zywnos´c´, energia) i w ten sposób ulepszaj a swoje produkty oraz usugi, które znacz aco poprawiaj a jakos´c´ zycia, jednak pod warunkiem, ze s a prawdziwie dobre23.
Przedsiebiorca nie moze byc´ spekulantem, lecz innowatorem, którego celem nie jest tylko maksymalizacja wasnego zysku, ale budowanie dobra wspólnego poprzez tworzenie prawdziwie dobrych towarów i usug, które autentycznie suz a innym. Istotne jest, aby autentyczne potrzeby ludzkie od-róznic´ od zachcianek, które nie przyczyniaj a sie do rozwoju i prawdziwego dobrobytu czowieka. Nierzadko spenianie takich pragnien´ moze byc´ dla czowieka i jego s´rodowiska szkodliwe, rodz ac niebezpieczny konsumpcjo-nizm, odcinaj acy proces produkcji od dobra wspólnego24.
Druga praktyczna zasada biznesu polega na solidaryzowaniu sie przedsie-biorstw z ubogimi przez gotowos´c´ obsuzenia spoecznos´ci dotychczas pozba-wionych usug na odpowiednim poziomie oraz pomocy dla ludzi bed acych w potrzebie. Chodzi zatem o ustalenie w duchu solidarnos´ci prawdziwych po-trzeb ludzi ubogich i bezsilnych, którzy nierzadko s a pomijani przez wielu przedsiebiorców d az acych do szybkich zysków. Chrzes´cijan´scy przedsiebiorcy powinni szukac´ nowych mozliwos´ci, aby suzyc´ tym zaniedbanym grupom, widz ac w tym nie tylko obowi azek spoeczny, ale i szanse dla dziaalnos´ci
23Tamze nr 38-39; zob. Papieska Rada Iustutia et Pax. Kompendium nauki spoecznej Kos´cioa nr 164-167, 338.
24Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 40-42; zob. B. H ä r i n g. Frei in Christus. Moraltheologie für die Praxis des christlichen Lebens. Die Verantwortung des Menschen für das Leben. FreiburgBaselWien: Herder 1981 s. 209-213.
gospodarczej. Otwiera to pole dziaania, np. dla mikroprzedsiebiorstw, mikro-kredytów, spoecznych funduszów inwestycyjnych, które nie tylko mog a pomóc ludziom przezwyciezyc´ ubóstwo, ale zapalic´ w nich iskre kreatywnos´ci i przedsiebiorczos´ci25.
Dwie kolejne praktyczne zasady biznesu zwi azane s a z dziaaniami skupio-nymi na organizowaniu dobrej i wydajnej pracy. Trzecia zasada gosi, ze przedsiebiorstwa przyczyniaj a sie do dobra spoeczen´stwa poprzez wspieranie szczególnej godnos´ci ludzkiej pracy. Szlachetnos´c´ pracy prowadzi bowiem nie tylko do lepszych produktów i usug, ale takze rozwija samego pracownika. Zasada ta wskazuje na podmiotowy wymiar pracy, przywouj ac znane sowa Jana Pawa II, ze „praca jest dla czowieka, a nie czowiek dla pracy” (LE 6). Dostrzezenie podmiotowego wymiaru pracy pozwala uznac´ jej godnos´c´ i zna-czenie. Dobra praca pozwala wykorzystac´ inteligencje, inwencje i wolnos´c´ pracownika, a ponadto sprzyja zdrowiu fizycznemu i psychicznemu pracuj ace-go. Stawia to przed pracodawc a postulat was´ciwego doboru pracowników do poszczególnych zadan´, rozwijanie ich zdolnos´ci i odpowiedzialnos´ci oraz dobrej organizacji pracy i zarz adzania. Istotne jest takze dbanie o to, aby pracownik móg poprzez efektywn a prace zarobic´ na swoje zycie26.
Czwarta zasada zwi azana jest z tworzeniem struktur pomocniczych. Istotne znaczenie ma tutaj zasada pomocniczos´ci, poprzez któr a przedsiebiorstwa daj a pracownikowi mozliwos´c´ partycypacji w zarz adzaniu, dzieki czemu osoby te przyczyniaj a sie do wypenienia misji organizacji. Zasada ta jest wyrazem przekonania, ze skoro ludzie zostali stworzeni na obraz i podobien´stwo Boze, to ich rozwój wymaga wykorzystania ich inteligencji i wolnos´ci. Im bardziej miejsce pracy zapewni pracownikom wspóuczestnictwo, tym chetniej bed a sie oni rozwijac´, podejmowac´ nowe inicjatywy i wzrastac´ bedzie ich poczucie odpowiedzialnos´ci27.
Chrzes´cijan´ski przedsiebiorca powinien jasno wyznaczyc´ obszar autonomii i praw decyzyjnych na kazdym szczeblu swojej firmy oraz ksztacic´ i odpo-wiednio wyposazac´ pracowników. Konieczne jest takze zaakceptowanie faktu, ze osoba, której przypisano konkretne obowi azki i zadania bedzie moga podj ac´ swobodnie decyzje, co oczywis´cie wi aze sie z ryzykiem. Jednak wa-s´nie akceptacja ryzyka wynikaj acego z decyzji odróznia pomocniczos´c´ od delegacji uprawnien´. Obdarzeni zaufaniem, wyszkoleni i dos´wiadczeni
pra-25Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 43. 26Tamze nr 46.
cownicy róznych szczebli mog a w peni wykorzystac´ swoj a wolnos´c´ i inteli-gencje, co umozliwia im prawdziwy rozwój. Z kolei praca zgodna z zasad a pomocniczos´ci wymaga od przywódcy pows´ci agliwos´ci i postawy pokornej suzby28.
Ostatnie dwie praktyczne zasady biznesu sytuuj a sie w ramach kolejnego celu przedsiebiorczos´ci, jakim jest tworzenie trwaego bogactwa i jego spra-wiedliwy podzia. Kos´ció uznaje zasadnos´c´ zysku jako wskaz´nika dobrego funkcjonowania przedsiebiorstwa. Jes´li firma wypracowuje zysk, to najcze-s´ciej oznacza to, ze s´rodków produkcji uzyto poprawnie, a ludzkie potrzeby zostay zaspokojone (por. CA 35).
Pi ata zasada przypomina, ze przedsiebiorstwa ksztatuj a sposób zarz adzania i opieki nad zasobami, które otrzymay, czyli nad kapitaem oraz zasobami ludzkimi i s´rodowiskowymi. Dobry przedsiebiorca wykorzystuje wspomniane zasoby w sposób efektywny, zapewniaj ac rentownos´c´ przedsiebiorstwa. Nie wolno jednak zapominac´, ze choc´ rentownos´c´ jest wskaz´nikiem kondycji przed-siebiorstwa, to jednak nie jest ona wskaz´nikiem jedynym i najwazniejszym. Choc´ zysk jest niezbedny dla przetrwania przedsiebiorstwa, to jednak – jak przypomina Benedykt XVI – nastawienie wy acznie na zysk, osi aganie go wszelkimi, takze nagannymi sposobami, nieukierunkowania go na dobro wspól-ne, rodzi ryzyko zniszczenia bogactwa i spowodowanie ubóstwa (CiV 21).
Dokument Papieskiej Rady Iustitia et Pax pt. Powoanie lidera biznesu zwraca uwage, ze równie istotne jak s´rodki finansowe jest zarz adzanie s´rodo-wiskiem fizycznym i kulturowym. Bóg ofiarowa ludziom s´rodowisko natural-ne, a za korzystanie z niego wszyscy jestes´my odpowiedzialni wobec ludzi ubogich i przyszych pokolen´ (CiV 48). Realizuj ac wezwanie Boga do czynie-nia sobie ziemi poddan a (Rdz 1, 28), czowiek nie moze zapominac´, ze jest powoany do troskliwego przeksztacania s´wiata, w taki sposób, aby zaspoka-ja potrzeby ludzi, szanuj ac ad, który w nim ustanowi Stwórca29.
Ostatnia praktyczna zasada biznesu podkres´la, ze przedsiebiorstwa musz a byc´ sprawiedliwe w przydzielaniu zasobów wszystkim udziaowcom, czyli pracownikom, klientom, inwestorom, dostawcom oraz spoeczen´stwu. Chrze-s´cijan´scy przedsiebiorcy, bed acy twórcami maj atku i dobrobytu, powinni znalez´c´ sposoby, aby dzielic´ ten maj atek sprawiedliwie pomiedzy
pracowni-28Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 47-50.
29Tamze nr 51-54; zob. M. F i a k o w s k i. Stosunek Kos´cioa do s´wiata. W: Teolo-gia pastoralna. Red. R. Kamin´ski. T. 1. TeoloTeolo-gia pastoralna fundamentalna. Lublin: Atla 2 2002 s. 279-280.
ków (sprawiedliwe: paca, ceny, zyski, podatki)30. U podstaw takiej postawy lezy przekonanie, ze Boze dzieo stworzenia jest przeznaczone dla wszystkich ludzi, teraz i w przyszos´ci. Konieczny jest zatem nie tyle równy podzia maj atku, ile podzia sprawiedliwy, czyli taki, który odpowiada potrzebom ludzi, nagradza ich wkad i podejmowane ryzyko, a takze sprzyja zachowaniu i poprawie sytuacji finansowej przedsiebiorstw31.
Omówione szes´c´ zasad wskazuje na cel dziaalnos´ci gospodarczej, którym nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale budowanie wspólnoty ludzi, którzy na rózne sposoby d az a do zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb i suzby spoeczen´stwu (CA 35). Kiedy przedsiebiorstwo bedzie traktowane jako wspólno-ta osób, które acz a nie tylko wiezi prawne i interesowne, lecz takze wiezi ludz-kie i osobowe, to ich dziaalnos´c´ bedzie prawdziwie suzyc´ dobru s´wiata.
*
Kos´ció nie oferuje gotowych planów i rozwi azan´ technicznych w zozonej dziaalnos´ci gospodarczej. Jednak musi wypeniac´ w kazdym czasie i okolicz-nos´ciach misje prawdy na rzecz spoeczen´stwa na miare czowieka, jego godnos´ci i powoania. Wiernos´c´ czowiekowi wymaga wiernos´ci prawdzie, która jako jedyna gwarantuje wolnos´c´ (por. J 8, 32) i mozliwos´c´ integralnego rozwoju kazdego czowieka (CiV 9). Kos´ció zatem przypomina zasady, któ-rymi winni kierowac´ sie katolicy angazuj acy sie w tak a dziaalnos´c´. Zasady te, wypywaj ac z Ewangelii, dostarczaj a wskazówek do prowadzenia dziaal-nos´ci gospodarczej. Jednak ich zastosowanie Kos´ció pozostawia m adros´ci i roztropnos´ci katolików s´wieckich zaangazowanych w zycie gospodarcze.
BIBLIOGRAFIA
B o r u t k a T.: Zadania spoeczne laikatu. Bielsko-Biaa: Scangraph 1996.
Duszpasterstwo przedsiebiorców i pracodawców „Talent”. http://www. duszpasterstwo-talent.pl/
30Zob. Papieska Rada Iustutia et Pax. Kompendium nauki spoecznej Kos´cioa nr 171-181. 31Papieska Rada Iustitia et Pax. Powoanie lidera biznesu nr 55-56; zob. J. G o c k o. Porz adek wasnos´ci w konteks´cie powszechnego przeznaczenia dóbr. W: Katolicka nauka spoeczna. Podstawowe zagadnienia z zycia gospodarczego. Red. J. Kupny, S. Fel. Katowice: Ksiegarnia s´w. Jacka 2003 s. 103-118.
Kos´ció w zyciu publicznym. Teologia polska i europejska wobec nowych wyzwan´. Red. K. Góz´dz´, K. Klauza, Cz. Rychlicki, H. Sotwin´ska, P. Szczur. T. 1-2. Lublin: Wydawnic-two KUL 2004.
Kos´ció wobec wspóczesnych problemów zycia gospodarczego. Spoeczne dokumenty episko-patów. Red. S. Fel, J. Kupny. Lublin: Wydawnictwo KUL 2002.
Kos´ció wobec zycia spoeczno-gospodarczego. W: II Polski Synod Plenarny (1991-1999). WarszawaPoznan´: Pallottinum 2001 s. 65-81.
M a j k a J.: Etyka zycia gospodarczego. Wrocaw: Wydawnictwo TUM 1982.
S t o l a r c z y k I.: Czynic´ bardziej ludzkim oblicze ziemi. Kos´ció wobec zycia spoeczno--gospodarczego. W: W trzecie tysi aclecie. Komentarz pastoralny do dokumentów II Polskie-go Synodu PlenarnePolskie-go. Red. W. Lechowicz. Tarnów: Biblos 2002 s. 54-64.
W a l J.: Apostolat w zyciu spoeczno-gospodarczym. W: Teologia pastoralna. Red. R. Ka-min´ski. T. 2. Teologia pastoralna szczegóowa. Lublin: Atla 2 2002 s. 526-543.
ZASADY ETYCZNE W DZIAALNOS´CI GOSPODARCZEJ KATOLIKÓW S´WIECKICH
S t r e s z c z e n i e
Artyku podejmuje kwestie etycznych zasad, jakimi powinni kierowac´ sie chrzes´cijan´scy przedsiebiorcy w podejmowanej przez nich dziaalnos´ci biznesowej na podstawie wydanego w 2012 r. dokumentu Papieskiej Rady Iustitia et Pax pt. Powoanie lidera biznesu. Refleksja. Najpierw ukazane zostay najwazniejsze wspóczesne uwarunkowania dziaalnos´ci gospodarczej: globalizacja, nowe technologie komunikacyjne, finansjalizacja gospodarki oraz zmiany kulturo-we, a zwaszcza indywidualizm, relatywizm i utylitaryzm. Niektóre z nich ograniczaj a dziaal-nos´c´ gospodarcz a suz ac a dobru wspólnemu, inne otwieraj a dla przedsiebiorców nowe mozli-wos´ci i perspektywy dla solidarnos´ci i budowania dobra wspólnego. Nastepnie opisane zostay fundamentalne zasady etyczne: ludzka godnos´c´ i dobro wspólne oraz oparte na nich szes´c´ zasad praktycznych w dziaalnos´ci gospodarczej.
Sowa kluczowe: zycie gospodarcze, zasady etyczne w dziaalnos´ci gospodarczej, katolicki
