Stan, zagro¿enia i ochrona krajobrazu naturalnego
doliny Odry na OpolszczyŸnie
Krzysztof Badora*
Spoœród typów krajobrazu naturalnego wystêpuj¹cych wPolsce, krajobrazy du¿ych dolin rzecznych charakteryzuj¹ siê wyj¹tkowymi walorami przyrodniczymi i jednoczeœnie, na wielu odcinkach, bardzo znacznym przekszta³ceniem struk-tury i funkcjonowania. Uwarunkowania budowy geologicz-nej i morfologii doliny Odry na OpolszczyŸnie sprzyjaj¹ wystêpowaniu bogatej reprezentacji siedlisk, od suchych na krawêdziach erozyjnych i stokach doliny, po skrajnie wil-gotne na najni¿ej po³o¿onych terenach tarasów zalewo-wych. Znaczne zró¿nicowanie warunków abiotycznych korzystnie wp³ywa na wystêpowanie du¿ej ró¿norodnoœci biologicznej. Odra, przep³ywaj¹c z Republiki Czeskiej do Polski, wykorzystuje obni¿enie Bramy Morawskiej maj¹cej wa¿ne znaczenie biogeograficzne jako szlak migracji po³udniowych elementów flory i fauny (Matuszkiewicz, 1999). Jedynie na krótkim odcinku, po przekroczeniu grani-cy, ma charakter podgórski, nastêpnie szybko przybiera cechy rzeki nizinnej z niewielkimi spadkami i tendencj¹ do meandrowania (Badura & Przybylski, 2000). Krajobrazy naturalne opolskiego odcinka doliny s¹ wiêc krajobrazami typowymi dla nizinnych du¿ych rzek.
Pod wzglêdem typologicznym krajobrazu naturalnego w dolinie Odry na OpolszczyŸnie wyró¿nia siê dwie pod-stawowe jednostki ró¿ni¹ce siê struktur¹, funkcjonowa-niem oraz walorami przyrodniczymi:
— zalewowe tarasy holoceñskie,
— nadzalewowe tarasy plejstoceñskie (bardzo rzadko z wydmami).
Ma³o uwagi poœwiêca siê bardzo wa¿nym dla geochemii i ró¿norodnoœci biologicznej œrodowiska przyrodniczego kra-jobrazom stoków i krawêdzi erozyjnych doliny, w szczegól-noœci na prze³omowych jej odcinkach przez utwory wapienia muszlowego ko³o Krapkowic i górnej kredy ko³o Opola.
Najwiêksze walory przyrodnicze doliny Odry na OpolszczyŸnie s¹ zwi¹zane z krajobrazami tarasów zale-wowych, w szczególnoœci na obszarach koncentracji staro-rzeczy. Krajobrazy te nale¿¹ do najbardziej zagro¿onych, na co wp³ywaj¹ zarówno naturalne procesy zarastania i zamulania siê starorzeczy, jak i niszczenie tych form w roz-woju rolnictwa, leœnictwa i ochrony przeciwpowodziowej. Bardzo wysokie walory maj¹ krajobrazy tarasów zalewo-wych poroœniêtych lasami. Najwiêksze obszary tych krajo-brazów zlokalizowane s¹ ko³o Stobrawy i Zdzieszowic.
Charakterystyczna dla ca³ej doliny jest du¿a fragmentacja kompleksów leœnych. Na opolskim odcinku doliny Odry nie wystêpuj¹ du¿e powierzchniowo obszary ³¹kowo-pastwiskowe. Najwiêksze ich tereny s¹ zlokalizowane w okolicach Brzegu.
Zagro¿enia dla naturalnych krajobrazów doliny Odry na OpolszczyŸnie zwi¹zane s¹ z jej strategicznym znacze-niem dla rozwoju regionu. Dolina sta³a siê obszarem wielo-funkcyjnym, w którym splataj¹ siê funkcje: rolnicza, transportowa, ochrony przeciwpowodziowej, rozwoju leœnictwa, górnictwa odkrywkowego, osadnicza, prze-mys³owa i biocenotyczno-ochronna.
Wystêpowanie na niektórych odcinkach doliny Odry na OpolszczyŸnie znacznych walorów przyrodniczych zwi¹zanych z naturalnoœci¹ krajobrazów sta³o siê podstaw¹ do utworzenia: Stobrawskiego Parku Krajobrazowego po³o¿onego miêdzy Narokiem i Brzegiem, a obejmuj¹cego najlepiej zachowane naturalne krajobrazy doliny przy ujœciu Nysy K³odzkiej oraz przy nie¿eglownym zakolu rzeki ko³o Prêdocina, Obszaru Chro-nionego Krajobrazu £êg Zdzieszowicki obejmuj¹cego du¿y, zwarty kompleks leœny powy¿ej krapkowickiego prze³omu Odry, U¿ytku Ekologicznego Gêsi Staw stanowi¹cego starorze-cze po³o¿one ko³o Wielopola z liczn¹ populacj¹ kotewki orzecha wodnego i kilkudziesiêcioma stanowiskami chronionych gatun-ków roœlin. Ponadto zaprojektowano utworzenie rezerwatów przyrody Czapliniec (dla ochrony kolonii lêgowej czapli siwej), Odra i Szak³ak (dla ochrony zró¿nicowanych biocenoz leœnych), ostoi ptasiej NATURA 2000 Gr¹dy Odrzañskie, ostoi siedlisko-wych NATURA 2000 Dolina Stobrawy, Opole Pó³noc, Opole Po³udnie, Boguszyce-Przywory, Opolska Dolina Odry, Dziergo-wice, obszaru wêz³owego — biocentrum 17 M o randze miê-dzynarodowej europejskiej sieci ECONET-PL, korytarza ekologicznego o randze miêdzynarodowej, kilkuset stanowisk siedlisk przyrodniczych podlegaj¹cych ochronie, kilkunastu u¿ytków ekologicznych, zespo³ów przyrodniczo-krajobrazo-wych i stanowisk dokumentacyjnych.
Rozwój badañ nad naturalnym krajobrazem doliny Odry wskazuje na koniecznoœæ wypracowania nowych zasad organizacji funkcji rozwoju, które odpowiada³yby potrzebom ochrony wysokich walorów przyrodniczych.
Literatura
BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 2000 — Korelacja morfologiczna i wiekowa tarasów g³ównych rzek regionu dolnoœl¹skiego. Pañstw. Inst. Geol.
MATUSZKIEWICZ W. 1999 — Szata roœlinna. [W:] Geografia Polski. Œrodowisko przyrodnicze. Wyd. Nauk. PWN: 427–475.
1096
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
*Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski, ul. Oleska 48, 45-052 Opole; kbadora@uni.opole.pl
