Metodyka bilansów wodnogospodarczych wód podziemnych

Metodyka bilansów wodnogospodarczych wód podziemnych

Wojciech Rejman*, Maria Zaleska**

Methodology of groundwater management balance. Prz. Geol., 50: 620–625.

S u m m a r y. On the basis of the authors’experience in the field of producing assessments and managing groundwaters, the evolution of conceptions and views on groundwater management balances was presented, in methodological and legal aspects. Groundwater man-agement balance of the Obrzyca River basin serves as an example of our own methodological solutions were proposed. Comments are also given on the general strategy of balance making, particularly about the necessity of groundwater resource reporting and balanc-ing in the river-basin systems.

Key words: groundwater management balance, water management

Bilans wodnogospodarczy, zgodnie z definicj¹ zawart¹ w S³owniku hydrogeologicznym (Kleczkowski & Ró¿kow-ski, 1997) to ... Specjalistyczne opracowanie

analitycz-no-rachunkowe wykonane dla okreœlonego

(zdefiniowanego) obszaru i obejmuj¹ce iloœciowe i jako-œciowe porównanie zasobów wód powierzchniowych i pod-ziemnych z potrzebami u¿ytkowników korzystaj¹cych (ubiegaj¹cych siê o korzystanie) z tych zasobów, uwzglêd-niaj¹ce oddzia³ywania obiektów hydrotechnicznych oraz wymagania ochrony œrodowiska. Najogólniej bilans wod-nogospodarczy jest zestawieniem potrzeb zdefiniowanego obszaru i mo¿liwoœci ich zaspokojenia z istniej¹cych zaso-bów. Celami takiego bilansowania s¹: ocena stanu u¿ytko-wania zasobów wodnych jednostki bilansowej oraz mo¿liwoœci zaspokojenia potrzeb u¿ytkowania i ogranicza-nia u¿ytkowaogranicza-nia dla minimalizacji skutków, a tak¿e tworze-nie podstaw do okreœlenia warunków korzystania z wód i koncepcji zagospodarowania zasobów wodnych.

Optyma-lizacja zarz¹dzania wodami podziemnymi, w szczególno-œci w zakresie ochrony ich iloszczególno-œci i jakoszczególno-œci, w znacznym stopniu zale¿y od jakoœci i sposobu wykonania bilansu wodnogospodarczego, stanowi¹cego najwa¿niejszy ele-ment „Warunków korzystania z wód dorzecza” (od 1.01.2002 r. warunków korzystania z wód regionu wodne-go) — podstawowego instrumentu zarz¹dzania wodami powierzchniowymi i podziemnymi w uk³adzie zlewnio-wym. Dlatego te¿ autorzy, na podstawie swoich doœwiad-czeñ zawodowych obejmuj¹cych zarówno sporz¹dzanie, jak i praktyczne wykorzystywanie w zarz¹dzaniu, postano-wili przedstawiæ propozycjê metodyki sporz¹dzania bilan-sów wodnogospodarczych wód podziemnych.

Aspekty prawne

Bilanse wodnogospodarcze sporz¹dza siê dla potrzeb optymalizacji zarz¹dzania zasobami wodnymi i ich ochro-ny, w szczególnoœci dla potrzeb warunków korzystania z wód dorzecza (regionu wodnego).

Warunki korzystania z wód dorzecza — pojêcie wpro-wadzone do polskiego prawodawstwa po raz pierwszy w Rozporz¹dzeniu MOŒZNiL z dn. 1.02.1991 r. ... — mia³y staæ siê dokumentem reguluj¹cym ca³okszta³t najistotniej-szych problemów gospodarki wodnej, a zarazem

podsta-wowym instrumentem zarz¹dzania wodami powierzchnio-wymi i podziemnymi w uk³adzie zlewniowym. Aby to by³o mo¿liwe i metodycznie uzasadnione powinny byæ one oparte na solidnej podstawie merytorycznej, w szczególno-œci na analizie przyrodniczej i zagospodarowania prze-strzennego, analizie potrzeb rozwojowych, bilansie hydrologicznym, dokumentacji geologicznej ustalaj¹cej zasoby dyspozycyjne wód podziemnych dorzecza w rozu-mieniu przepisów Rozporz¹dzenia MOŒZNiL z dn. 19.12.2001 r. ... , bilansie wodnogospodarczym. Wymóg sporz¹dzania dokumentacji zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych dla potrzeb „Warunków ...” zosta³ zawarty w powy¿szym rozporz¹dzeniu z 19.12.2001 r.

Nowelizacja Prawa wodnego z 1997 r.

(Dz.U.97.47.299) w art. 19 b i c nada³a „Warunkom ...” ran-gê instrumentu zarz¹dzania wodami, okreœli³a ich zakres (zawieraj¹cy m. in. bilans wodnogospodarczy) i stwier-dzi³a nadrzêdnoœæ ustaleñ zatwierdzonych „Warunków ...” w stosunku do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i pozwoleñ wodnoprawnych, a tak¿e upo-wa¿ni³a MOŒZNiL do wydania rozporz¹dzenia w sprawie ich szczegó³owego zakresu i sposobu sporz¹dzania. W latach póŸniejszych Ministerstwo Œrodowisko przygoto-wa³o kilka projektów rozporz¹dzeñ w tej sprawie, jednak niestety ¿aden nie zosta³ dot¹d zatwierdzony.

W ostatnim okresie, ze wzglêdu na koszty sporz¹dzania dokumentacji zasobów dyspozycyjnych wód podziem-nych, Biuro Gospodarki Wodnej usi³owa³o przeforsowaæ koncepcjê opracowywania uproszczonych dokumentacji hydrogeologicznych, które mog³yby stanowiæ podstawê dla opracowania „Warunków...” oraz sporz¹dzania „Warunków...” dla ca³ych zarz¹dzanych dorzeczy, np. Odry. Nale¿y stwierdziæ, ¿e opracowywanie „Warun-ków...” dla obszarów zarz¹dzanych dorzeczy w formie uproszczonej jest nieuzasadnione i niemo¿liwe do zaak-ceptowania zarówno ze wzglêdów merytorycznych, jak i prawnych. Tak opracowane „Warunki...” nie mog³yby w ¿aden sposób byæ instrumentem planistyczno-decyzyjnym w rozumieniu przepisów art. 115 nowego Prawa wodnego (Dz.U. 01.115.1229), w szczególnoœci nie mog³yby wska-zywaæ konkretnych rozwi¹zañ dla pozwoleñ wodnopraw-nych. Poza tym dla takiego obszaru nie jest praktycznie mo¿liwe sporz¹dzenie dokumentacji geologicznej ustalaj¹cej zasoby wód podziemnych w rozumieniu przepisów Roz-porz¹dzenia MOŒZNiL z dnia 19.12.2001 r., a sporz¹dzenie dokumentacji jest niezbêdnym elementem bilansu wodnogo-spodarczego. Nale¿y wyraziæ nadziejê, ¿e takie rozwi¹zanie nie znajdzie akceptacji Komisji Dokumentacji Hydrogeolo-gicznej (KDH), tym bardziej, ¿e wczeœniej opracowane (nawet doœæ szczegó³owo) podobne dokumentacje, oparte *Miêdzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed

Zanie-czyszczeniem, ul. C. K. Norwida 34, 50-375 Wroc³aw; wojciech.rejman@mkoo.pl

**Arcadis Ekokonrem Sp. z o.o., ul. Tarnogajska 18, 50-512 Wroc³aw; m.zaleska@arcadis.pl

wy³¹cznie na danych archiwalnych dla, zlewni O³awy, Bobru czy Œcinawki, pomimo rozpatrzenia przez KDH nie uzyska³y decyzji zatwierdzaj¹cych (Krzyœków & Rejman, 2001).

W nowym Prawie wodnym zasadnicze zagadnienia zwi¹zane z „Warunkami ...” zosta³y uregulowane art.: 115–116 i 120–121. Ze wzglêdu na zmianê definicji dorze-cza i wprowadzenie pojêcia „region wodny” od 1.01.2002 r. zmieni³o siê nazewnictwo na „Warunki korzystania z wód regionu wodnego”. „Warunki ...” powinny obejmo-waæ m.in. obecny i perspektywiczny stan iloœciowy i jako-œciowy wód powierzchniowych i podziemnych, ustalenia zawarte w dokumentacjach hydrogeologicznych oraz w obowi¹zuj¹cych pozwoleniach wodnoprawnych. Bardzo istotne s¹ przy tym art. 133, 136 oraz 138–139 umo¿li-wiaj¹ce cofniêcie lub ograniczenie bez odszkodowania wydanych pozwoleñ wodnoprawnych w wyniku zatwier-dzenia warunków korzystania z wód dorzecza. Przyk³ado-wo, jeœli w rezultacie sporz¹dzenia dla potrzeb „Warunków ...” dokumentacji hydrogeologicznej ustalaj¹cej zasoby dys-pozycyjne wód podziemnych oraz bilansu wodnogospo-darczego oka¿e siê, ¿e suma zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych lub suma wydanych pozwoleñ wodno-prawnych na pobór wód podziemnych jest wiêksza od zatwierdzonych zasobów dyspozycyjnych, to wówczas RZGW mo¿e wnioskowaæ i domagaæ siê weryfikacji pozwoleñ wodnoprawnych (Rejman, 2002).

Rozwój koncepcji bilansów wodnogospodarczych Jedne z pierwszych metodycznych koncepcji bilanso-wania regionalnych zasobów wód podziemnych dla potrzeb wodnogospodarczych przedstawili Szymanko (1980), Szy-manko i £odziñski (1980) oraz Kaczmarek (1983, [In:] Herbich i in., 1991), który m. in. zaproponowa³ definicjê systemu wodnogospodarczego rozumianego jako zespó³ elementów œrodowiska przyrodniczego i obiektów tech-nicznych wzajemnie powi¹zanych za pomoc¹ zale¿noœci fizycznych i ekonomicznych, przy czym elementami syste-mu s¹ w szczególnoœci Ÿród³a zasobów wodnych, a jego obiektami u¿ytkownicy wody oraz zbiorniki retencyjne, kana³y, oczyszczalnie œcieków i inne sk³adniki infrastruk-tury technicznej.

Z kolei Herbich i in. (1991) podkreœlaj¹, ¿e racjonalna gospodarka zasobami wód podziemnych prowadzona byæ musi w systemie wodnogospodarczym, stwierdzaj¹, ¿e tyl-ko model mo¿e byæ podstaw¹ racjonalnego gospodarowa-nia zasobami wód podziemnych (co praktycznie jednomyœlnie zaznaczaj¹ autorzy póŸniejsi: Kloss i in., 1992; Poprawski i in., 1993; Szczepañski, 1993), przy czym nie opowiadaj¹ siê jednoznaczne nad nastêpuj¹cym zagadnieniem: czy regionalne bilansowanie zasobów dys-pozycyjnych wód podziemnych dla potrzeb bilansów wodnogospodarczych powinno siê odbywaæ w systemie zlewni, jednostek hydrogeologiczych czy np. GZWP. Auto-rzy ci postuluj¹ tworzenie planów gospodarowania zasoba-mi wód podziemnych, które powinny obejmowaæ: rozpoznanie warunków hydrogeologicznych, ocenê aktual-nego stanu zagospodarowania zasobów pod k¹tem mo¿li-woœci zabezpieczenia potrzeb wodnych oraz stanu ochrony i zagro¿eñ wód podziemnych, plan i program aktualnego poboru z uwzglêdnieniem przestrzennej struktury z podzia³em na poszczególne warstwy, plan i program zago-spodarowania zasobów wód podziemnych opieraj¹cy siê o szczegó³owo rozpoznan¹ strukturê przestrzenn¹

dodatko-wych potrzeb wodnych i charakteru u¿ytkowników na tle aktualnego poboru i jego struktury z uwzglêdnieniem stanu ochrony i zagro¿eñ oraz monitoring iloœci i jakoœci wód pod-ziemnych i powierzchniowych oraz ich zagro¿eñ.

W 1992 r., na zlecenie MOŒZNiL, Hydroprojekt War-szawa opracowa³ dla potrzeb regionalnych zarz¹dów gospo-darki wodnej (RZGW), a wiêc jednostek dzia³aj¹cych w uk³adzie zlewniowym, metodykê jednolitych bilansów wodnogospodarczych (Kloss i in., 1992). Czêœæ dotycz¹ca wód podziemnych zosta³a przygotowana przez A.S. Klecz-kowskiego i A. Szczepañskiego. Zgodnie z definicj¹ obszaru bilansowego dopuszcza siê wykonywanie bilansu zasobów wód podziemnych zarówno w uk³adzie zlewnio-wym, jak i geostrukturalnym. Proponuje siê przy tym podzia³ obszaru objêtego bilansowaniem na poszczególne warstwy u¿ytkowe oraz sporz¹dzanie bilansu dla obszarów wyznaczonych w sposób administracyjny dla celów plani-stycznych. Celem u¿ytkowego bilansu wód podziemnych wedlug autorów ma byæ m.in.: okreœlenie zasobów dyspo-zycyjnych i rezerw zasobowych, tworzenie podstaw w celu weryfikacji pozwoleñ wodnoprawnych na pobór wody i odprowadzanie œcieków oraz dla poszukiwania i dokumen-towania zasobów, ocenê oddzia³ywania u¿ytkowania powierzchni na wielkoœæ zasobów i stopieñ ich zagro¿enia oraz proponowanie dzia³añ w zakresie u¿ytkowania wód podziemnych. Rachunek bilansowy powinien uwzglêdniaæ wielkoœæ zasobów dyspozycyjnych regionalnych i eksplo-atacyjnych warstwy oraz ujêæ, powi¹zania z zasobami wód powierzchniowych, kolejnoœæ zaspokajania potrzeb wod-nych (priorytety) wodami o odpowiedniej jakoœci i trwa³oœci zasobów zgodn¹ z koncepcj¹ u¿ytkowania wód w rozpatry-wanym obszarze.

Kolejny krok w kierunku uszczegó³owienia podstaw metodycznych sporz¹dzania bilansu iloœciowo-jakoœcio-wego wód podziemnych (dla potrzeb warunków korzysta-nia z wód dorzecza) zosta³ uczyniony przez Poprawskiego i in. w 1993 r. na zlecenie RZGW we Wroc³awiu. W latach póŸniejszych ukaza³o siê szereg publikacji zajmuj¹cych siê tytu³owym zagadnieniem. I tak przyk³adowo wed³ug Szczepañskiego (1993) celami bilansu s¹: ocena wielkoœci zasobów wodnych w regionie, ocena mo¿liwoœci zaspoko-jenia potrzeb wodnych u¿ytkowników, ocena zmian jako-œci i ilojako-œci wód stoj¹cych do dyspozycji oraz ich wp³yw na mo¿liwoœci gospodarowania zasobami wodnymi, stworze-nie podstaw w celu okreœlenia warunków korzystania z wód dorzecza oraz w celu okreœlenia koncepcji zagospoda-rowania zasobów, u¿ytkowania wód oraz ochrony zasobów wodnych i œrodowiska przyrodniczego. Bilans traktowany jako narzêdzie sterowania gospodark¹ wodn¹ w regionie musi byæ stale aktualizowany w okreœlonych jednostkach bilansowych. A. Szczepañski zwraca równie¿ uwagê na trudnoœci metodologiczne zwi¹zane z nieprzystawalnoœci¹ obszarów zlewni i jednostek geostrukturalnych, gdy¿ w du¿ych jednostkach geostrukturalnych wody g³êbokiego kr¹¿enia z regu³y przekraczaj¹ granice zlewni, a tak¿e na koniecznoœæ ³¹cznego rozpatrywania bilansu wód powierzchniowych i podziemnych, zarówno w zakresie iloœci, jak i jakoœci.

Spoœród póŸniejszych g³osów w dyskusji na temat bilansów wodnogospodarczych wód podziemnych nale-¿a³oby wymieniæ publikacje Szczepañskiego (1995), Her-bicha (1997) i Pra¿aka (2001), stanowi¹ce kontynuacjê poprzednich prac.

W 1997 r. Narodowa Fundacja Ochrony Œrodowiska opracowa³a wstêpn¹ koncepcjê ujednolicenia zasad

ustala-nia warunków korzystaustala-nia z wód dorzecza, na podstawie której bilansowanie zasobów wód powierzchniowych i podziemnych powinno odbywaæ siê ju¿ jednoznacznie w uk³adzie zlewniowym. Wed³ug powy¿szego opracowania dokumentacja zasobów wód dorzecza, stanowi¹ca jeden z podstawowych elementów „Warunków ...”, powinna byæ zatwierdzana przez ministra œrodowiska, przy czym w zakresie wód podziemnych podstaw¹ powinna byæ opinio-wana przez KDH dokumentacja zasobów dyspozycyjnych w rozumieniu przepisów Rozporz¹dzenia MOŒZNiL z dn. 23.08.1994 r. Wnioskuje siê tak¿e o wprowadzenie — na wzór trybu ustalonego dla dokumentacji hydrogeologicz-nych — zatwierdzania dokumentacji zasobów dyspozycyj-nych wód powierzchniowych wraz z okreœleniem przep³ywu nienaruszalnego.

W 1997 r. w S³owniku hydrogeologicznym zosta³a podana, cytowana we wstêpie, definicja bilansu wodnogo-spodarczego, któr¹ nale¿y uznaæ za najbardziej precyzyjn¹ i obowi¹zuj¹c¹.

Priorytet w sporz¹dzaniu dokumentacji zasobów dys-pozycyjnych wód podziemnych w uk³adzie zlewniowym zosta³ zawarty w sporz¹dzonych przez Departament Geo-logii Ministerstwa Œrodowiska oficjalnie przyjêtych doku-mentach: Polityce resortu w dziedzinie hydrogeologii (Jezierski, 1999) oraz w Strategii ochrony przed

zanie-czyszczeniem wód podziemnych, a szczególnie GZWP

(Jezierski, 2000). Odejœcie od dokumentowania i bilanso-wania zasobów wód podziemnych w systemie zlewnio-wym na rzecz regionów i jednostek hydrogeologicznych w ostatnich latach zaproponowa³ jedynie Kozerski (2001).

Bilans wodnogospodarczy wód podziemnych na przyk³adzie dorzecza Obrzycy

Zlewnia Obrzycy znajduje siê w œrodkowozachodniej Polsce, na obszarze dwóch województw: lubuskiego (w wiê-kszej czêœci) oraz wielkopolskiego. W obszarze tym w ca³oœci lub czêœci znajduje siê 8 powiatów i 22 gminy. Ca³kowita powierzchnia zlewni wynosi 1816,0 km2_{— ryc. 1.}

Zasadniczym piêtrem wodonoœnym o charakterze u¿ytkowym w obszarze ca³ej zlewni jest piêtro czwartorzê-dowe z racji swego po³o¿enia i wykszta³cenia (wystêpuje najp³ycej i jest najbardziej zasobne w wodê). Piêtro trze-ciorzêdowe, znacznie g³êbiej po³o¿one i mniej zasobne, wykorzystywane jest sporadycznie, tam gdzie brak wodo-noœnych utworów czwartorzêdowych.

Bilans wodnogospodarczy wód podziemnych zlewni Obrzycy zosta³ sporz¹dzony na zlecenie RZGW we Wroc³awiu w ramach opracowywania warunków korzysta-nia z wód dorzecza. Oprócz bilansu sporz¹dzono m.in. nastêpuj¹ce opracowania cz¹stkowe: charakterystyka zlew-ni wraz z identyfikacj¹ u¿ytkowazlew-nia wód, projekt prac geo-logicznych, dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych, ocena planów zagospo-darowania przestrzennego i polityki ochrony œrodowiska w zlewni, bilans wodnogospodarczy wód powierzchniowych (iloœciowy i jakoœciowy).

Bilans wodnogospodarczy wód podziemnych oparto na wczeœniej ustalonych i w po³owie 2001 r. zatwierdzo-nych przez ministra œrodowiska zasobach dyspozycyjzatwierdzo-nych tej zlewni (Chrz¹stek i in., 2000), poniewa¿ tylko na pod-stawie wielkoœci zasobów dyspozycyjnych mo¿na w³aœci-wie oszacowaæ maksymalny pobór rozumiany jako optymalne, a zarazem docelowe (maksymalne) zasoby eks-ploatacyjne ujêæ w przedmiotowym rejonie. S¹ to takie

wartoœci zasobów, których eksploatacja nie spowoduje ujemnych skutków w œrodowisku wodno-przyrodniczym. W wypadku dorzecza zlewni Obrzycy, maksymalne zaso-by eksploatacyjne dla piêtra czwartorzêdowego oszacowa-no w iloœci 65% zasobów dyspozycyjnych, a dla piêtra trzeciorzêdowego w iloœci 75%. Ze wzglêdu na zró¿nico-wane warunki hydrogeologiczne czwartorzêdowego piê-tra, obszar dorzecza zosta³ podzielony na cztery rejony hydrogeologiczne (jednostki zasobowe), charakteryzuj¹ce siê podobnym wykszta³ceniem i podobnymi parametrami hydrogeologicznymi takimi jak wodonoœnoœæ, przewod-noœæ, mi¹¿szoœæ, charakter zwierciad³a wody, g³êbokoœæ zalegania poziomu wodonoœnego, jego litologia, charakter nadk³adu, rodzaj i charakter zasilania itp., które to czynniki wp³ywaj¹ na zasobnoœæ, bêd¹c¹ ostatecznym kryterium danej jednostki. Dlatego te¿ udzia³ docelowych zasobów eksploatacyjnych istniej¹cych i projektowanych ujêæ w poszczególnych rejonach (jednostkach) w ustalonych (na podstawie badañ modelowych) zasobach dyspozycyjnych jest ró¿ny i wynosi dla czwartorzêdowego piêtra od 50% w rejonie nr III do 74,6% w rejonie nr II najbardziej zasob-nym. Dla piêtra trzeciorzêdowego procentowy udzia³ tych zasobów w ca³ej zlewni jest taki sam (75%) (Chrz¹stek i in., 2000).

W celu optymalnego gospodarowania zasobami usta-lono nastêpnie dla ka¿dego ujêcia wody tzw. aktualn¹ wydajnoœæ eksploatacyjn¹ (uwzglêdniaj¹c¹ aktualne potrzeby u¿ytkownika, uto¿samian¹ z propozycj¹ aktual-nego pozwolenia wodnoprawaktual-nego) i docelow¹ (maksy-maln¹) wydajnoœæ eksploatacyjn¹, która nie mo¿e przekroczyæ zasobów eksploatacyjnych ujêcia (Zaleska, 2001). Przy ustalaniu aktualnej wydajnoœci eksploatacyj-nej brano pod uwagê ka¿dorazowo rodzaj u¿ytkownika i obiektów zaopatrywanych w wodê, charakter ujêcia oraz aktualny pobór wody, tj. aktualne, a nie fikcyjne (projekto-wane) potrzeby u¿ytkownika. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e przy ustalaniu tej wartoœci stosowano tak¹ zasadê, aby wartoœæ ta zawsze przewy¿sza³a faktyczny pobór, tworz¹c tym samym ju¿ na etapie szacowania pewn¹ bezpieczn¹ rezer-wê, która np. w wypadku ujêæ o minimalnym poborze (0,1–0,5 m3_{/h), prawdopodobnie nigdy nie zostanie} prze-kroczona. I tak zastosowano zasadê, ¿e dla ujêæ o du¿ym poborze (powy¿ej 50 m3_{/h), m.in. ujêæ komunalnych,} rezerwa ustalonej aktualnej wydajnoœci eksploatacyjnej wynosi odpowiednio od 10–30%, w zale¿noœci od poboru, natomiast dla wiêkszoœci ujêæ wiejskich i tych dla których pobór wody wynosi w granicach od 5–20 m3_{/h, rezerwa ta} jest wiêksza i wynosi od 30–100%, natomiast dla ujêæ o minimalnym poborze typu: oœrodki wczasowe, sklepy, oœrodki zdrowia, nadleœnictwo, oœrodki maszynowe, gorzelnie, gospodarstwa rolne (d. PGR-y), ogródki dzia³kowe, punkty skupu, szko³y, stacje paliw, studnie publiczne itp., rezerwa ta jest nawet 10 krotnie wiêksza od aktualnego poboru. Przy czym zosta³a zachowana zasada, ¿e dla jednego typu ujêæ, zastosowano podobne wspó³czynniki (przeliczniki). Nale¿y zaznaczyæ, ¿e sza-cunków tych powinien dokonywaæ doœwiadczony hydro-geolog.

Rezultatem tych wyliczeñ by³o ustalenie dla piêtra czwartorzêdowego aktualnej wydajnoœci eksploatacyjnej w iloœci 39% docelowej wydajnoœci eksploatacyjnej, tj. mniej ni¿ po³owê, natomiast dla piêtra trzeciorzêdowego wielkoœæ ta okaza³a siê znacznie wiêksza, stanowi¹ca a¿ 88% (Zaleska, 2001).

Nie widzi siê potrzeby wydawania pozwoleñ wodno-prawnych dla istniej¹cych ujêæ na maksymaln¹ wydajnoœæ poziomu wodonoœnego, a jedynie na faktyczny pobór (zapotrzebowanie). Wiêkszoœæ ujêæ wód podziemnych ma bowiem zatwierdzone zasoby eksploatacyjne znacznie przekraczaj¹ce zapotrzebowanie u¿ytkownika na wodê. Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne dla czwartorzêdu w obszarze ca³ej zlewni Obrzycy kszta³tuj¹ siê w granicach zatwierdzonych zasobów dyspozycyjnych (95%), nato-miast w rozbiciu na poszczególne rejony przedstawia siê to zupe³nie inaczej, a mianowicie: w dwóch spoœród czterech wydzielonych rejonów hydrogeologicznych tej zlewni

zasoby te przekraczaj¹ nawet wielkoœæ ustalonych zaso-bów dyspozycyjnych o ponad 50%. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e zatwierdzone zasoby eksploatacyjne w trzeciorzêdzie s¹ jeszcze wiêksze ni¿ oszacowane zasoby dyspozycyjne a¿ o ponad po³owê (56%)! (Chrz¹stek i in., 2000). Konsekwen-cj¹ takiego stanu rzeczy powinno byæ w przysz³oœci wyko-nanie korekty in minus zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych dla poszczególnych ujêæ, które przekro-czy³y wartoœæ docelowej wydajnoœci eksploatacyjnej. Wymagaæ to bêdzie ponownego udokumentowania ka¿de-go istniej¹ceka¿de-go ujêcia wód podziemnych, a nastêpnie roz-patrzenia przez odpowiedni organ administracyjny. Aktualizacja zasobów eksploatacyjnych powinna zostaæ wykonana w oparciu o ustalone i zatwierdzone zasoby dys-pozycyjne ca³ej zlewni Obrzycy, odpowiednio rozdyspo-nowane w wydzielonych, w wy¿ej wymienionych rejonach. Natomiast istniej¹ du¿e rezerwy zasobowe w sto-sunku do zarejestrowanego (rzeczywistego) poboru, poniewa¿ jest on bardzo ma³y i wynosi tylko 9% (20,326 m3_{/d) w stosunku do sumy zatwierdzonych zasobów} eks-ploatacyjnych wszystkich ujêæ wód podziemnych. Tak nie-wielki pobór wód podziemnych praktycznie nie wp³ywa na wody powierzchniowe, zarówno pod wzglêdem iloœcio-wym, jak i jakoœciowym.

Na obecnym etapie badañ nale¿y stwierdziæ, ¿e w obszarze zlewni Obrzycy brak rezerw zasobów dyspozy-cyjnych do zagospodarowania w stosunku do zatwierdzo-nych zasobów eksploatacyjzatwierdzo-nych i to zarówno w czwartorzêdzie, jak i trzeciorzêdzie. Jak wykaza³y wyniki opracowanego bilansu wód podziemnych obu piêter wodo-noœnych, istniej¹ jednak du¿e rezerwy zasobowe mo¿liwe do zagospodarowania w wypadku zaakceptowania i zasto-sowania w praktyce oszacowanej w ramach tego bilansu tzw. aktualnej wydajnoœci eksploatacyjnej.

Odpowiednio skonstruowane tabelki przedstawiaj¹ poszczególne wartoœci aktualnej wydajnoœci eksploatacyj-nej wszystkich ujêæ w wytypowanych rejonach

hydroge-0 1 2 km 458,9 1394,7 164,0 69,6 215,4 357,5 15,0 35,5 PRZEMÊT S£AWA 675,2 1392,1 179,0 168,1 66,3 126,1 5,6 15,0 Jez. Dominickie Jez. Wieleñskie Jez. Przemêckie Jez. Radomierskie Jez. Os³oniñskie

Wiek ujêtego piêtra: Q – czwartorzêd Tr – trzeciorzêd

Age of exploited multiaquifer: (Quaternary) (Tertiary)

1– zatwierdzone zasoby eksploatacyjne aktualny pobór wody;

proponowana aktualna wydajnoœæ eksploatacyjna, (uwzglêdniaj¹ca obecne potrzeby u¿ytkowników) proponowana docelowa (maksymalna) wydajnoœæ eksploatacyjna, uwzglêdniaj¹ca optymalne mo¿liwoœci zasobowe w gminie);

confirmed admissible volume of extracted groundwater

– present water take off

–

proposed present exploitation discharge of groundwater (with regard to present users needs) –

proposed maximum exploitation discharge of groundwater (of destination) (with regard to optimum resource potentiality in commune) 2 3 4 Ujêcia wód podziemnych: Groundwater intakes: 238 52 8,8 20 52

– nr ujêcia wg Banku Hydro; zatwierdzone zasoby eksploatacyjne aktualny pobór wody;

proponowana aktualna wydajnoœæ eksploatacyjna (uwzglêdniaj¹ca obecne potrzeby u¿ytkownika) proponowana docelowa (maksymalna) wydajnoœæ eksploatacyjna;

intake number by Bank Hydro –

confirmed admissible volume of extracted groundwater

– present water take off

–

proposed present exploitation discharge of groundwater (with regard to present user needs) –

proposed maximumexploitation discharge of groundwater (of destination)

o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych w iloœci:

with confirmed admissible volume of extracted: groundwater in a volume of:

ujmuj¹ce czwartorzêdowe piêtro wodonoœne ujmuj¹ce trzeciorzêdowe piêtro wodonoœne

exploiting of quaternary multiaquifer formation exploiting of tertiary multiaquifer formation

granica dorzecza Obrzycy

Obrzyca River basin boundary

rzeki, kana³y i jeziora

rivers, canals and lakes

granica GZWP

major groundwater basin (MGB) boundary

granica gmin communes boundary >100 m /h3 72,4 382,8 0,0 0,0 48,0 141,5 0,0 0,0 WIJEWO W£OSZAKOWICE 120,4 439,8 0,0 0,0 23,3 55,5 0,0 0,0 GMINA (COMMUNE) Q Tr 4 4 3 3 1 1 2 2 50-100 m /h3 15 7,2 0,3 3 7,2 16 6 0,3 3 6 238 52 8,8 20 52 243 20 0,3 3 20 274 3,6 0,3 3 3,6 1 72 19 30 72 6 25 3,9 15 25 201 7 0,3 3 7 211 23,4 0,4 3 22 214 5 0,2 3 5 215 10 0,2 3 10 43 140 8,3 15 140 225 9 8,5 9 4 13 6 0,1 6 4,3 11 0 0,3 3 30 23 134 4,6 10 59 24 15 0,3 3 15 21 25,5 0,3 3 25 205 45 9,5 20 45 212 15 0 15 15 216 4,4 0,5 4,4 4,4 209 12,5 0,5 1 12,5 211 30 1 5 13,2 215 80 0 10 80 276 15 0 0 0 310 9 0,4 9 9 219 27 12,5 20 4,4 27 104 4,5 0,2 3 10 200 15 0,2 3 15 20 39 2 3 39 320 56 3,5 15 56 111 10 0 3 10 209 3 0,3 3 3 208 60 0 10 60

Ryc. 2. Fragment mapy bilansu wodnogospodarczego wód podziemnych dorzecza Obrzycy Fig. 2. Fragment of the map of the Obrzyca River basin groundwater management balance

Obrz. Kana³ Po³u dniowy Odra Obrz yca Gn i³a_O bra Obr zyca Czernica Jez. S³awskie Sam ica Kan a³ Koœ ciañ ski Jez. Zb¹szyñskie Jez. Chobienieckie GZWP nr 304 GZWP nr 305 GZWP nr 304 GZWP nr 302 GZWP nr 150 GZWP nr 144

granica dorzecza Obrzycy

Obrzyca River basin boundary

rzeki, kana³y i jeziora

rivers, canals and lakes

granica GZWP

major groundwater basin (MGB) boundary

kierunek przep³ywu rzek

direction of river flow

0 10 20 km

obszar powiêkszony na ryc. 2

area enlarged on fig. 2

Jez. Dominickie

Ryc. 1. Szkic sytuacyjny hydrografii i hydrogeologii dorzecza Obrzycy

Fig. 1. A sketch map of hydrography and hydrogeology of the Obrzyca River basin

ologicznych. Aby te dane by³y czytelne dla odpowiednich jednostek samorz¹dowych, te same wartoœci przedstawio-no równie¿ w rozbiciu na poszczególne gminy (Zaleska, 2001).

Wykonany, w ramach sporz¹dzania warunków korzy-stania z wód dorzecza, bilans iloœciowy wód powierzch-niowych pozwoli³ stwierdziæ, ¿e w obszarze zlewni Obrzycy istnieje wysoki udzia³ zasilania podziemnego (drena¿u warstw wodonoœnych) w œrednich przep³ywach wód w ciekach (ok. 70 % œredniego odp³ywu z wielolecia) przy niewielkim udziale sp³ywu powierzchniowego, typo-wego dla zlewni rzek nizinnych. W rozpatrywanych zlew-niach cz¹stkowych (bilansowych) procentowy udzia³ zasilania podziemnego w odp³ywie œrednim wynosi od 53 (Obrzyca w przekroju Lubiatów) do 84 (Gni³a Obra w przekroju Wojnowo).

Wynikiem opracowanego bilansu wodnogospodarcze-go wód podziemnych, zarówno w rozbiciu na poszczegól-ne gminy, jak i rejony, by³o:

— przedstawienie wielkoœci zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych poszczególnych ujêæ,

— oszacowanie wielkoœci docelowej (maksymalnej) wydajnoœci eksploatacyjnej,

— propozycja korekty in minus zatwierdzonych zaso-bów eksploatacyjnych na istniej¹cych ujêciach (zasoby do anulowania),

— przedstawienie rzeczywistego poboru wody, — przedstawienie poboru wody wed³ug pozwoleñ wodnoprawnych,

— przedstawienie iloœci aktualnej wydajnoœci eksplo-atacyjnej do zagospodarowania na istniej¹cych ujêciach wód podziemnych, po uwzglêdnieniu faktycznego (rzeczy-wistego) poboru wody,

— przedstawienie docelowej rezerwy zasobów dyspo-zycyjnych do zagospodarowania po wybudowaniu dodat-kowych ujêæ wód podziemnych,

— propozycja weryfikacji pozwoleñ wodnoprawnych na pobór wód podziemnych,

— wykaz ujêæ, które nie maj¹ pozwoleñ wodnopraw-nych,

— przedstawienie mo¿liwoœci racjonalnego gospoda-rowania zasobami eksploatacyjnymi na poszczególnych ujêciach wód podziemnych, z uwzglêdnieniem gospodarki wiod¹cej w danej gminie i jej priorytetowych kierunków rozwoju.

Wszystkie ujêcia wód podziemnych oraz najwa¿niej-sze wielkoœci dotycz¹ce wydajnoœci, zasobów i poboru zosta³y przedstawione równie¿ graficznie na Mapie

bilan-su wodnogospodarczego wód podziemnych zlewni Obrzycy w skali 1 : 50 000 (Zaleska, 2001). Wycinek tej mapy

przedstawia ryc. 2, z którego w celu poprawienia czytelno-œci usuniêto rastrowy podk³ad topograficzny.

Podsumowanie

Bilans wodnogospodarczy wód podziemnych zlewni Obrzycy zosta³ oparty na udokumentowanych i zatwier-dzonych zasobach dyspozycyjnych tej zlewni. W celu racjonalnego gospodarowania zasobami eksploatacyjnymi na istniej¹cych ujêciach wód podziemnych, oszacowano aktualn¹ ich wydajnoœæ, tzw. aktualn¹ wydajnoœæ eksplo-atacyjn¹ na podstawie faktycznego poboru wód (zapotrze-bowania) przez u¿ytkownika, natomiast docelow¹ (maksymaln¹) wydajnoœæ eksploatacyjn¹ oszacowano w oparciu o wy¿ej wymienione zasoby dyspozycyjne.

Bilanse wodnogospodarcze wód podziemnych, a tak¿e stanowi¹ce ich podstawowy i niezbêdny element doku-mentacje geologiczne zasobów dyspozycyjnych wód pod-ziemnych, powinny byæ sporz¹dzane w uk³adzie zlewniowym, a nie np. jednostek geostrukturalnych czy regionów hydrogeologicznych. Dokumentacja zasobów dyspozycyjnych — której koszt sporz¹dzenia w wiêkszo-œci przypadków stanowi wiêkszoœæ kosztów ca³ego bilansu — wykonana w uk³adzie innym ni¿ zlewniowy, bêdzie w zastosowaniu utylitarnym dla optymalizacji zarz¹dzania zasobami wód i ich ochrony praktycznie ma³o przydatna. Zasadniczym kryterium i jednoczeœnie przes³ank¹ do pod-jêcia decyzji o jej sporz¹dzaniu (i wydaniu spo³ecznych pieniêdzy) powinna byæ mo¿liwoœæ jej póŸniejszego prak-tycznego wykorzystania w gospodarce narodowej, w szcze-gólnoœci w zakresie gospodarki wodnej i ochrony œrodowiska. Sporz¹dzanie dokumentacji niezakoñczonej bilansem wodnogospodarczym (którego koszt, jak wspo-mniano, w porównaniu z dokumentacj¹ jest stosunkowo nie-wielki) i docelowo warunkami korzystania z wód regionu wodnego, nale¿y uznaæ w wiêkszoœci przypadków za mar-nowanie pieniêdzy podatników. Dlatego te¿ niezbêdna jest œcis³a wspó³praca przy ustalaniu priorytetów pomiêdzy organami odpowiedzialnymi za gospodarkê wodn¹ i ochro-nê œrodowiska a organami odpowiedzialnymi za geologiê. Dokumentacje zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych w uk³adzie innym ni¿ zlewniowy powinno siê sporz¹dzaæ tylko w wyj¹tkowych przypadkach, np. dla udokumentowa-nia intensywnie eksploatowanego g³êbokiego zbiornika wód podziemnych maj¹cego istotne znaczenie gospodarcze.

Literatura

CHRZ¥STEK J., ZALESKA M., W¥SIK M., NOWAK A., ŒLIWKA R., JASIAK T., SOKÓ£-WONIAK J., TARAZIEWICZ A. & HA£ADAJ J. 2000 — Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dys-pozycyjnych wód podziemnych zlewni Obrzycy. Arcadis Ekokonrem Sp. z o.o. we Wroc³awiu. Arch. Pañstw. Inst. Geol., RZGW we Wroc³awiu.

HERBICH P. 1997 — Okreœlanie wp³ywu eksploatacji ujêæ wód pod-ziemnych na zasoby wód powierzchniowych dla potrzeb bilansów wodnogospodarczych zlewni. Wspó³. Probl. Hydrogeol., 8. Kiekrz: 63–66.

HERBICH P., KAZIMIERSKI B., KRAJEWSKI S. &

MACIOSZCZYK T. (red.) 1991 — Badania nad ochron¹ iloœci zaso-bów wód podziemnych. [W:] Ochrona wód podziemnych w Polsce. Stan i kierunki badañ. CPBP 04.10.09. Zesz. 56. Wyd. SGGW-AR, Warszawa–Kraków: 19–33.

JEZIERSKI H.J. 1999 — Ocena realizacji i nowelizacja „Polityki resortu w dziedzinie hydrogeologii”. Wspó³. Probl. Hydrogeol., 9. Warszawa–Kielce: 119–126.

JEZIERSKI H.J. (red.) 2000 — Strategia ochrony przed zanieczyszcze-niem wód podziemnych, a szczególnie G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych. Arch. Min. Œrod.

KLECZKOWSKI A. & RO¯KOWSKI A. (red.) 1997 — S³ownik hydrogeologiczny. Wyd. Trio. Warszawa.

KLOSS A., £ASKI A., RUTKOWSKI M., SOKO£OW W., TYSZEWSKI S., BARTOSZEWSKI K., KLECZKOWSKI A.S. & SZCZEPAÑSKI A. 1992 — Metodyka jednolitych bilansów wodnogo-spodarczych. Hydroprojekt Warszawa Sp. z o.o. Warszawa.

KOZERSKI B. 2001— Praktyczne aspekty regionalizacji hydrogeolo-gicznej. Wspó³. Probl. Hydrogeol., 10, Wroc³aw: 25–31.

KRZYŒKÓW T. & REJMAN W. 2001 — Rola RZGW w ochronie zasobów wód podziemnych. VII Konf. Nauk.-Tech. Ochrona zasobów wodnych w dorzeczu Odry. L¹dek Zdrój: 161–168.

Narodowa Fundacja Ochrony Œrodowiska 1997 — Wstêpna koncep-cja ujednolicenia zasad ustalania warunków korzystania z wód dorze-cza. Arch. RZGW we Wroc³awiu.

POPRAWSKI L., BOCHEÑSKA T. & MARSZA£EK H. 1993 — Pro-jekt instrukcji sporz¹dzania warunków korzystania z wód dorzecza w

zakresie bilansu iloœciowo-jakoœciowego wód podziemnych. Inst. Nauk Geol. UWr., Arch. RZGW we Wroc³awiu.

PRA¯AK J. 2001— Uwagi w sprawie zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych. Prz. Geol., 49: 219.

REJMAN W. 2002 — Zadania dla RZGW w œwietle przepisów Usta-wy — Prawo wodne. [W:] Ochrona Œrodowiska. Prawo i Polityka, 1: 2–10.

Rozporz¹dzenie MOŒZNiL z dn. 1.02.1991 r. w sprawie utworzenia i zakresu dzia³ania regionalnych zarz¹dów gospodarki wodnej — Moni-tor Polski, 91.6.38.

Rozporz¹dzenie MOŒZNiL z dn. 23.08.1994 r. w sprawie szcze-gó³owych wymagañ, jakim powinna odpowiadaæ dokumentacja hydro-geologiczna i geologiczno-in¿ynierska — Dz. U. 94.93.944. Rozporz¹dzenie MOŒZNiL z dn. 19.12.2001 r. w sprawie szcze-gó³owych wymagañ, jakim powinna odpowiadaæ dokumentacja hydro-geologiczna i geologiczno-in¿ynierska — Dz. U. 01.153.1779.

SZCZEPAÑSKI A. 1993 — Metodyczne uwarunkowania bilansów wodnogospodarczych w zakresie wód podziemnych. Wspó³. Probl. Hydrogeol., 6. Wroc³aw: 405–408.

SZCZEPAÑSKI A. 1995 — Wspó³czesne problemy hydrogeologii w Polsce. Wspó³. Probl. Hydrogeol., 7. Kraków–Krynica: 9–21. SZYMANKO J. 1980 — Koncepcje systemu wodonoœnego i metod jego modelowania. Wyd. Geol.

SZYMANKO J. & £ODZIÑSKI S. 1980 — Hydrogeologiczne proble-my projektowania systemów wodnogospodarczych. Prz. Geol., 28: 501–511.

Ustawa z dn. 25.04.1997 r. o zmianie ustawy — Prawo wodne. Dz. U. 97.47.299.

Ustawa z dn. 18.07.2001 r. Prawo wodne — Dz. U. 01.115.1229. ZALESKA M. 2001 — Bilans wodnogospodarczy wód podziemnych w zlewni Obrzycy. Arcadis Ekokonrem Sp. z o.o. we Wroc³awiu, Arch. RZGW we Wroc³awiu.

Radiometryczne datowanie wybranych minera³ów potasowych z mioceñskich

formacji solonoœnych wschodniego Przedkarpacia

Artur Wójtowicz*,**, Sofia P. Hryniv***, Petro M. Bilonizhka****

Radiometric dating of selected potash minerals from the Miocene salt formations of the eastern part of the Carpathian Foredeep. Prz. Geol., 50: 625–629.

S u m m a r y. Miocene K-Mg sulfate deposits of the eastern part of the Carpathian Foredeep occur in two stratigraphic horizons. The lower one belongs to Eggenburgian stage, and the age of upper one is still debatable — either Ottnangian or Badenian. We have deter-mined the radiometric age of 24 samples of selected rock-building minerals like langbeinite and kainite, 4 samples of kainite and leonite from veins and single samples of minerals from the gypsum-clay cap over salt deposits like syngenite and pikromerite with K/Ar method. Radiometric age of most langbeinite samples varies from 13.6 to 14.6 Ma. Only 2 samples are younger and one seems to be older. Comparison of ages of langbeinite samples from Stebnyk (Eggenburgian) with that from Kalush-Holyn deposits (Ottnangian? Badenian?) does not show significant differences. Radiometric age data determined for kainite samples are younger because of its compliance on higher temperatures and they vary in wide range — from 7.2 to 9.9 Ma. Samples of kainite and leonite from veins are younger (2.9–6.1 Ma). Minerals from the gypsum-clay cap are recent, as we had supposed. In our opinion the new data presented here do related to the not indicate stratigraphic ages of K-Mg salts deposits, but the only time of the origin of minerals. The origin of rock-building minerals is connected with tectonic events in the history of geological development of region.

Key words: K/Ar dating, potash salts, Miocene, Carpathian Foredeep

W formacjach solonoœnych wschodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego wystêpuje ponad 20 minera³ów ewapo-ratowych. Dziesiêæ z nich to minera³y zawieraj¹ce potas, a wiêc teoretycznie nadaj¹ce siê do datowania radiometrycz-nego metod¹ potasowo-argonow¹. Minera³y te to: langbe-init K2Mg2(SO4)3, kainit K4Mg4Cl4(SO4)4·11H2O, leonit

K2Mg(SO4)2·4H2O, polihalit K2Ca2Mg(SO4)4·2H2O,

sylwin KCl, karnalit KMgCl3·6H2O, pikromeryt

K2Mg(SO4)2·6H2O, syngenit K2Ca(SO4)2·H2O, glazeryt

Na2K6(SO4)2i (bardzo egzotyczny) kalistroncyt K2Sr(SO4)2.

Langbeinit, kainit i sylwin s¹ podstawowymi minera³ami ska³otwórczymi. Mniej powszechnie wystêpuj¹: polihalit, leonit i karnalit. Pozosta³e s¹ jeszcze rzadsze i wystêpuj¹ g³ównie w strefach wietrzenia (gipsowo-ilastej czapie, tzn. miejscu kontaktu pok³adów soli potasowych z wodami powierzchniowymi). Nie wszystkie te minera³y by³y badane

przez nas metod¹ radiometryczn¹. Analizowaliœmy g³ównie próbki langbeinitu i kainitu, pojedyncze próby leonitu, syn-genitu i pikromerytu. Próbek sylwinu i karnalitu nie analizo-wano ze wzglêdów metodycznych (du¿a zawartoœæ chloru). Rzadkie minera³y, jak kalistroncyt czy glazeryt nie by³y nam dostêpne. Wyniki datowañ próbek polihalitu zosta³y zapre-zentowane wczeœniej (Wójtowicz & Hryniv, 2001).

Sole potasowe we wschodnim Przedkarpaciu wystê-puj¹ w dwóch formacjach: ni¿szej — serii worotyskiej (eggenburg lub eger–eggenburg) i wy¿szej formacji solo-noœnej, wi¹zanej z seri¹ górnostebnick¹ (ottnang) lub tyrask¹ (baden). Pod wzglêdem w³aœciwoœci litologicz-nych i sk³adu mineralnego obie formacje s¹ do siebie bar-dzo podobne, chocia¿ s¹ ró¿nego wieku i po³o¿one w ró¿nych strukturalno-tektonicznych strefach zapadliska: borys³awsko-pokuckiej (seria worotyska) i samborskiej (seria górnostebicka i tyraska) (ryc. 1) (por. Petryczenko i in., 1994; Vyalov, 1981). Powi¹zanie stratygrafii z³ó¿ sol-nych zapadliska, wed³ug Vyalova (1980), z wiekiem abso-lutnym (Rögl, 1998), jest przedstawione na ryc. 2.

Œwiadomi jesteœmy, ¿e wyniki datowañ radiometrycz-nych, zaprezentowane w niniejszej pracy, nie odpowiadaj¹ czasowi powstania tych formacji, a œwiadcz¹ jedynie o cza-sie powstania lub przeobra¿enia badanych minera³ów. Sole bowiem stosunkowo ³atwo ulegaj¹ zmianom pod wp³ywem zmieniaj¹cych siê warunków fizykochemicznych.

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Pracownia Spektrometrii Mas IF UMCS, pl. M. Curie-Sk³odowskiej 1, 20-031 Lublin

***Instytut Geologii i Geochemii NANU, ul. Naukowa 3a, 79053 Lwów, Ukraina

****Uniwersytet Lwowski, ul. Hruszewskiego 4, 79005 Lwów, Ukraina