Litostratygrafia ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich
Wies³aw Trela*
Lithostratigraphy of the Ordovician in the Holy Cross Mountains. Prz. Geol., 54: 622–631.
S u m m a r y. The study of the Ordovician conducted in the Holy Cross Mts. during the last two decades provided new data concerning lithology and stratigraphy of this system. Thus, the revised Ordovician lithostratigaphy of the Holy Cross Mts., presenting a complex temporal stratigraphic and lithofacies pattern is needed. The lithostratigraphic proposal, presented in this paper, includes seventeen formations defined in accordance with for-mal requirements. They are characterized by macroscopically identified sets of lithologic features, which differenti-ate one unit from another.
Key words: Ordovician, Holy Cross Mts., lithostratigraphy, formation
Litostratygrafia jest jedn¹ z podstawowych kategorii stratygraficznych, która porz¹dkuje warstwy i cia³a skalne na podstawie ich cech litologicznych (Birkenmajer, 1975; Szulczewski, 1986; Narkiewicz, 2003, 2005). Odzwiercie-dla zatem zró¿nicowanie litologiczne i warunki powstania sukcesji skalnych oraz ich wzajemne relacje czasoprze-strzenne w skorupie ziemskiej (Szulczewski, 1986; Nar-kiewicz, 2003, 2005). Obecne podzia³y litostratygraficzne ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich (GŒ) nie oddaj¹ w pe³ni z³o¿onego nastêpstwa stratygraficznego i obrazu lito-facjalnego, co w praktyce stwarza niekiedy trudnoœci w ich stosowaniu. W ostatnich dwu dekadach pojawi³o siê wiele nowych informacji dotycz¹cych litologii, stratygrafii i tek-toniki ordowiku w GŒ (np., Dzik, 1994, 1999; Tomczyko-wa & Tomczyk, 2000; Bednarczyk & Stupnicka, 2000; Znosko, 2001; Trela i in., 2001; Wrona, 2002). Fakt ten wymusi³ koniecznoœæ przedstawienia nowej propozycji schematu litostratygraficznego systemu ordowickiego w regionie œwiêtokrzyskim, który prezentowa³by z³o¿onoœæ architektury stratygraficznej tego systemu.
Dotychczasowe podzia³y ordowiku œwiêtokrzyskiego
W przesz³oœci pojawi³o siê wiele propozycji podzia³u osadów ordowiku œwiêtokrzyskiego na podstawie kryte-rium litologiczngo (np. Tomczyk, 1962; Tomczyk & Tur-nau-Morawska, 1964; Bednarczyk, 1964; Tomczykowa, 1968). Jednak wiêkszoœæ z wprowadzonych wówczas jed-nostek — okreœlanych przewa¿nie jako warstwy — mia³a mieszany lito- i biostratygraficzny charakter i dzisiaj ma jedynie znaczenie historyczne. W 1981 r. Bednarczyk zaproponowa³ nowy schemat litostratygraficzny ordowiku œwiêtokrzyskiego (ryc. 1), z³o¿ony z oœmiu formacji i piê-ciu ogniw. Jednak w œwietle kryteriów zgodnych z Zasada-mi Polskiej Klasyfikacji, TerZasada-minologii i Nomenklatury Stratygraficznej (Birkenmajer, 1975) nie spe³niaj¹ one formalnych wymagañ stawianych jednostkom litostraty-graficznym. Wymagania takie spe³nia natomiast podzia³ litostratygraficzny przedstawiony dla czêœci regionu kie-leckiego (poza Brzezinami i Zbrz¹) przez Dzika i Piserê (1994). W schemacie tym autorzy zdefiniowali piêæ jed-nostek w randze formacji, które czêœciowo odpowiadaj¹
jednostkom zaproponowanym wczeœniej przez Benarczy-ka (ryc. 1). Przegl¹d stanu wiedzy na temat stratygrafii ordowiku (w tym litostratygrafii) w GŒ i niecce Nidy mo¿na znaleŸæ w pracy Modliñskiego i Szymañskiego (2001).
Charakterystyka jednostek litostratygraficznych
Podzia³ litostratygraficzny prezentowany w niniejszym artykule jest z³o¿ony z 17 formacji. Dziewiêæ z nich odpo-wiada w ca³oœci lub czêœciowo jednostkom utworzonym wczeœniej przez Bednarczyka (1981) oraz Dzika i Piterê (1994), pozosta³e osiem to nowe propozycje.
Formacja i³owca z Brzezinek (Brzezinki Claystone
Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Brzezinki w NW czêœci GŒ, gdzie udokumentowano osady najwy¿szego kambru i dol-nego tremadoku (zob. Tomczykowa, 1968) — ryc. 2.
Dotychczasowe nazewnictwo: warstwy ³ysogórskie (Tomczykowa, 1968); wy¿sza czêœæ formacji ³upków z Klonówki (Or³owski, 1975) — (ryc. 1).
Definicja: szare i ciemnoszare, miejscami czarne, i³owce lub ³upki z cienkimi, pojedynczymi wk³adkami mu³owców lub piaskowców, lokalnie soczewkami wapie-ni.
Stratotyp: profil geologiczny otworu wiertniczego Brzezinki–1; hiopstratotypy — profil geologiczny otwo-rów wiertniczych Daromin IG–1 (lub Wilków IG–1) i sztuczne ods³oniêcie w Pobroszynie (w skarpie doliny rzeki Opatówki, oko³o 4 km na SE od Opatowa, ryc. 2). Miejsce przechowywania materia³ów wiertniczych — archiwum rdzeni wiertniczych Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach.
Granice jednostki: dolna — ci¹g³e przejœcie do piaskowców kwarcowych i mu³owców (Wilków IG–1 na g³. 891,0; Daromin IG–1 na g³. 385,5 m; zob. Tomczykowa, 1968; Tomczykowa & Tomczyk, 2000); w Pobroszynie kontakt dyslokacyjny z szarymi piaskowcami i mu³owcami górnego kambru (w strefie kontaktu liczny hematyt). Gór-na — erozyjGór-na; w otworze Daromin IG–1 Gór-na kontakcie z cienk¹ warstw¹ fosforytu (g³. 340 m; zob. Trela i in., 2006), w Pobroszynie w sp¹gu wapienia syderytycznego z otocz-kami (zob. Trela i in., 2001; Trela, 2006).
Mi¹¿szoœæ: maksymalnie 150 m.
Zasiêg i aspekt regionalny: i³owce tworz¹ce formacjê z Brzezinek wystêpuj¹ w regionie ³ysogórskim (ryc. 3). W
Pobroszynie, formacja ta kontaktuje w stropie z wapienia-mi syderytycznywapienia-mi (zob. Tomczyk & Turnau-Morawska, 1967). Granicê doln¹ tej jednostki w otworze Buko-wiany–1a wyznacza kontakt z piaskowcem kwarcowym na g³. 233,7 m (zob. Tomczykowa, 1968). W Pobroszynie, w obrêbie tej formacji stwierdzono ok. 80 cm mi¹¿szoœci pakiet ciemnoszarych piaskowców wapnistych, którego kontakt z i³owcami jest dyslokacyjny (zob. Trela i in.,
2001). Przy obecnym stanie rozpoznania profilu
pobroszyñskiego trudno jednoznacznie rozstrzygn¹æ, czy piaskowiec ten jest czêœci¹ omawianej formacji czy stano-wi odrêbn¹ jednostkê.
Wiek: wy¿sza czêœæ górnego kambru–górny tremadok (ryc. 3). Pozycjê stratygraficzn¹ formacji z Brzezinek dokumentuj¹ trylobity górnego kambru — poziomy
Ace-rocare sensu lato i Peltura scarabaeoides (¯yliñska, 2002). W najwy¿szej czêœci tej jednostki stwierdzono obecnoœæ fragmentarycznie zachowanych siateczkowatych graptolitów opisanych jako Dictyonema sp. (Rhabdinopora ?), które zdaniem Tomczyka i Turnau-Morawskiej (1967) oraz Tomczykowej (1968) pozwalaj¹ zaliczyæ tê czêœæ formacji do dolnego tremadoku. Jednak w otworze Brze-zinki–1, poni¿ej g³êbokoœci, na której znaleziono fragment Dictyonema (g³. 79,0 m), wystêpuj¹ tak¿e graptolity z rodzaju Bryograptus (g³. 88,9–87,2 m; zob. Tomczykowa, 1968), które wskazuj¹ na mo¿liwoœæ górnotremadockiego wieku tej czêœci formacji. Ponadto w Pobroszynie, w stro-pie formacji z Brzezinek stwierdzono akritarchy charakte-rystyczne dla górnego tremadoku, np., Cyamatiogalea polygonophora Górka oraz formy z rodzaju Caldariola (Trela i in., 2001).
ODDZIA£ SERIES PIÊTRO ST
AGE
Bednarczyk (1981)
formacja i³owców z bentonitami z Zalesia
Zalesie Claystone with bentonites Formation ogniwo dolomitów z Mokradla MDM ogniwo piaskowców ortidowych z Dymin Dymindy Orthid Sandstone Member ogniwo zlepieñców z Che³ma ChCM ogniwo piaskowców z Kleczanowa ogniwo mu³owców i chalcedonitów ze Zbilutki formacja piaskowców z Miêdzygór za Miêdzygórz Sandstone Formation Dzik, Pisera (1994) REGION KIELECKI KIELCE REGION formacja chalcedonitów z Wysoczek Wysoczki Chalcedonite Formation formacja z Miêdzygórza Miêdzygórz Formation formacja piaskowców z Bukówki Bukówka Sandstone Formation formacja z Zalesia Zalesie Formation tremadok Tremadoc Bednarczyk (1981) arenig Arenig lanwirn Llanvirn karadok Caradoc aszgil Ashgill fm. szamozytów z Górek GCF formacja i³owców z Jeleniowa Jeleniów Claystone Formation formacja mu³owców z Wólki Wólka Mudstone Formation formacja i³owców z Brzezin Brzeziny Claystone Formation formacja piaskowców z Miêdzygórza Miêdzygórz Sandstone Formation ORDOWIK ŒRODKOWY MIDDLE ORDOVICIAN ORDOWIK DOLNY LOWER ORDOVICIAN ORDOWIK GÓRNY UPPER ORDOVICIAN R£ i ZB R£ and ZB fm. wapieni z Bukowian BLF formacja wapieni z Mójczy Mójcza Limestone Formation KSM ZMCM formacja wapieni z Mójczy Mójcza Limestone Formation formacja ³upków z Klonówki KSF
Ryc. 1. Dotychczasowe podzia³y litostratygraficzne ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich, R£— region £ysogórski, ZB — Zbrza i Brzeziny
Fig. 1.The Ordovician lithostratigraphic units in the Holy Cross Mts by various authors, R£— £ysogóry Region, ZB — Zbrza & Brzeziny, KSF — Klonówka Shale Formation, ChCM — Che³m Conglomerate Member, ZMCM — Zbilutka Mudstones with Chalcedonites Member, KSM — Kleczanów Sandstone Member, MDM — Mokradle Dolomite Member, GCF — Górki Chamosite Formation, BLF — Bukowiany Limestone Formation
Formacja zlepieñca z Kêdziorki (Kêdziorka Conglomerate Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Kêdziorka po³o¿onej ok. 9 km na SE od £agowa (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: brak.
Definicja: zielonoszare zlepieñce o rozproszonym lub
zwartym szkielecie ziarnowym i spoiwie
kwarco-wo-glaukonitowym. Wœród otoczaków dominuj¹ ciemne py³owce o spoiwie fosforanowym oraz szare piaskowce kwarcowe, w mniejszej iloœci ziarna bia³ego kwarcu. Oto-czaki s¹ na ogó³ dobrze obtoczone, a ich wielkoœæ zmienia siê od 0,5 do 4 cm.
Stratotyp: ods³oniêcie naturalne w w¹wozie Chojnów Dó³, w miejscowoœci Kêdziorka, na S od £agowa (ryc. 2); hipostratotyp — profil geologiczny otworu wiertniczego Lenarczyce PIG–1 po³o¿onego 4 km na W od Sandomierza (zob. Szczepanik i in., 2004; Trela i in., 2006) — (ryc. 2).
Materia³ wiertniczy otworu Lenarczyce PIG–1 jest
przechowywany w archiwum rdzeni wiertniczych
Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach.
Granice jednostki: dolna — w Kêdziorce, niezgod-noœæ erozyjno-k¹towa wzd³u¿ której zlepieñce kontaktuj¹ z mu³owcami i piaskowcami kambru dolnego (Chlebowski, 1971; Bednarczyk, 1971), natomiast w otworze Lenarczy-ce PIG–1 kontakt z ciemnoszarymi i³owcami kambru gór-nego (g³. 39,3 m; zob. Szczepanik i in., 2004; Trela i in., 2006). Górna — kontakt z warstw¹ szarych i³owców wystêpuj¹cych w sp¹gu sukcesji mu³owcowo-chalcedoni-towej (Kêdziorka) lub ci¹g³e przejœcie do piaskowców glaukonitowych (Lenarczyce PIG–1, g³. 38, 9 m; zob. Trela i in., 2006).
Mi¹¿szoœæ: zmienna, od 5 do 40 cm.
Zasiêg regionalny: zlepieñce zaliczone do formacji z Kêdziorki stwierdzono tylko w regionie kieleckim (ryc. 3).
Poza profilami stratotypowymi, zlepieñce te wystêpuj¹ w kamienio³omie na górze Biesak oraz otworze Bukówka–1 (Bednarczyk, 1971).
Wiek: po³o¿enie poni¿ej formacji z Wysoczek (zob. wy¿ej) pozwala przypuszczaæ, ¿e w synklinie bardzia-ñskiej formacja z Kêdziorki odpowiada ni¿szej czêœci gór-nego tremadoku (ryc. 3).
Formacja mu³owców i chalcedonitów z Wysoczek (Wysoczki Mudstone/Chalcedonie Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Wysoczki po³o¿onej ok. 3 km na E od Bogorii w po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: ogniwo mu³owców i chalcedonitów ze Zbelutki (zob. Bednarczyk, 1981), for-macja chalcedonitów z Wysoczek (Dzik & Pisera, 1994) — (ryc. 1).
Definicja: cienko- i œrednio³awicowe, zielone i zielo-noszare mu³owce glaukonitowe z warstwami i nodulami krzemionkowymi (chalcedonity) oraz wk³adkami piaskow-ców glaukonitowych. Wa¿nym sk³adnikiem sk³adu petro-graficznego tych osadów jest materia³ piroklastyczny (Chlebowski, 1971).
Stratotyp: ods³oniêcie naturalne w miejscowoœci Wysoczki ko³o Bogorii (zob. Dzik & Pisera, 1994); hipo-stratotypy — ods³oniêcie naturalne w w¹wozie Chojnów Dó³ (Kêdziorka) oraz skarpie bezimiennego potoku w Zalesiu na S od £agowa (ryc. 2).
Granice jednostki: dolna — w Zalesiu, niezgodnoœæ erozyjno-k¹towa wzd³u¿ której osady tej formacji spoczy-waj¹ na i³owcach dolnego kambru; w Kêdziorce w sp¹gu warstwy i³owców z konkrecjami chalcedonitów powy¿ej zlepieñców formacji z Kêdziorki (zob. Chlebowski, 1971). Górna — w Zalesiu stopniowe przejœcie do zielonych
Mójcza Niestachów 1 Bukówka 1 Brzeziny 45 Brzeziny 48 Brzeziny 2 Zbrza 1 Zbrza 3 Zbrza Zarobiny 1 Koziel Mokradle 1
Bardo Stawy ZalesieKêdziorka - Chojnów Dó³
Szumsko Kolonia 2 Wysoczki Wólka Dêbniak Jeleniów 2 Wilków IG 1 Brzezinki 1 Bukowiany 1a Pobroszyn Miêdzygórz Kleczanów 1 -1ePIGczycenarL Daromin IG-1 Biesak Opatów R E G I O N K I E L E C K I K I E L C E R E G I O N REGION £YSOGÓRSKI £YSOGÓRY REGION 15km Warszawa ods³oniêcia
outcrops otwory wiertniczeboreholes
synklina bardziañska Bardo Syncline Sandomierz Kielce £agów Nowa S³upia Raków Bogoria
Ryc. 2. Lokalizacja ods³oniêæ i otworów wiertniczych z osadami ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich Fig. 2.Location of outcrops and boreholes with the Ordovician deposits in the Holy Cross Mts
formacja z Wólki Wólka Formation formacja z Jeleniowa Jeleniów Formation formacja zBukowian BkF formacja z B rzezin BF formacja z Bukówki Bukówka Formation formacja z Miêdzygórza Miêdzygórz Formation formacja z Wysoczek Wysoczki Formation formacja z Brzezinek Brzezinki Formation formacja z Szumska SF formacja z Zalesia ZF formacja ze Stawów Stawy Formation formacja z Mójczy Mójcza Formation formacja z Mokradla Mokradle Formation REGION KIELECKI KIELCE REGION formacja z Pobroszyna PF formacja z Kêdziorki KF
Zbrza Brzeziny Mójcza Zalesie - Szumsko
? ? ? ? ? arenig Arenig lanwirn Llanvirn 1a 2a 3a 4a 470 480 489 ORDOWIK ŒRODKOWY MIDDLE ORDOVICIAN ORDOWIK DOLNY LOWER ORDOVICIAN 1b 1c 1d 2b 2c 3b 4b 4c 460 450 443 ORDOWIK GÓRNY UPPER ORDOVICIAN 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c karadok Caradoc aszgil Ashgill ordovicicus superbus tvaerensis anserinus serra variabilis deltifer navis clingani multidens (foliacous) gracilis teretiusculus artus hirundo densus linearis ? ? formacja z Modr zewiny MF formacja z M iêdzygór za zlepieñce conglomerates piaskowce i mu³owce
sandstones and mudstones
wapienie, dolomity
limestones, dolostones
wapienie/dolomity z wk³adkami i³owców i mu³owców marglistych
limestones/dolostones with claystone and mudstone interbeds
formacja z Zalesia ZF poziomy konodontowe conodont zones poziomy graptolitowe graptolite zones persculptus extraordinarius anceps compalantus fasciculatus lentus distichus elegans murch. elongatus balticus phyllograptoides copiosus murrayi supremus hunnenbergensis socialis flabelliformis desmograptoides angulatus proteus elegans evae triangularis originalis norrlandicus suecicus
mu³owce margliste, margle i mu³owce piaszczyste
calcareous mudstones, marls and sandy mudstones
i³owce i mu³owce ilaste
claystones and clayey mudstones
? ? ? tremadok Tremadoc ? ? Piêtra Stages Oddzia³ Global Series Wiek (mln lat) Age (My) FSG SHF REGION £YSOGÓRSKI £YSOGÓRY REGION ? Lenarczyce Miêdzygórz Kêdziorka formacja zWysoczek
Ryc. 3.Schemat litostratygraficzny ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich zaproponowany w niniejszej pracy; wiek, chrono-stratygrafia oraz poziomy konodontowe i graptolitowe wed³ug Webby i in. (2004); murch. — murchisoni, FSG — formacja ze Stokowej Góry; nazwy formacji w wersji skróconej (bez okreœlenia litologicznego)
Fig. 3. Proposal of the Ordovician lithostratigraphic units in the Holy Cross Mts. in the present paper; age, chronostratigraphy, conodont and graptolite zones after Webby et al. (2004); murch. — murchisoni, ZF — Zalesie Formation, MF — Modrzewina Formation, BkF — Bukowiany Formation, PF — Pobroszyn Formation, BF — Brzeziny Formation, SF — Szumsko Formation, SHF — Stokowa Hill Formation, KF — Kêdziorka Formation;formation names in shorten version (without lithology)
piaskowców glaukonitowych (zob. Dzik & Pisera, 1994; Dzik, 1999).
Mi¹¿szoœæ: od kilku do kilkudziesiêciu metrów (mak-symalnie 30 m?).
Zasiêg regionalny: formacja z Wysoczek wystêpuje g³ównie w synklinie bardziañskiej, a tak¿e czêœciowo wschodniej (Wysoczki) i zachodniej (Zbrza) czêœci regio-nu kieleckiego (ryc. 2, 3) (Bednarczyk, 1964, 1971, 1981; Dzik & Pisera, 1994).
Wiek i korelacja: górny tremadok (ryc. 3). Wiek tej formacji dokumentuj¹ przede wszystkim konodonty pozio-mu deltifer (Szaniawski, 1980; Bednarczyk, 1999; Dzik & Pisera, 1994), akritarchy (Górka, 1969), a tak¿e ramienio-nogi bezzawiasowe, wœród nich Thysanotos siluricus (Eichwald) (Biernat, 1973; Bednarczyk, 1971, 1981, 1999; Holmer & Biernat, 2002).
Formacja piaskowca z Miêdzygórza (Miêdzygórz Sandstone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Miêdzygórz po³o¿onej ok. 12 km na E od Opatowa (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: ogniwo piaskowców z Kleczanowa (Bednarczyk, 1981), formacja piaskowców z Miêdzygórza (Dzik & Pisera, 1994) — (ryc. 1).
Definicja: œrednio- i grubo³awicowe, zielone i zielono-szare piaskowce glaukonitowe lub piaskowce kwarcowe z glaukonitem. Lokalnie w obrêbie tych piaskowców wystê-puj¹ warstwy zlepieñców (w Miêdzygórzu pakiet o mi¹¿szoœci 5 m), zbudowane z otoczaków piaskowców i py³owców kwarcowych czêsto o spoiwie fosforanowym.
Stratotyp: kamienio³om w Miêdzygórzu ko³o Opato-wa (zob. Dzik & Pisera, 1994); hipostartotypy — naturalne ods³oniêcie w Zalesiu k. £agowa oraz profil geologiczny otworu wiertniczego Lenarczyce PIG–1 k. Sandomierza (ryc. 2). Materia³ wiertniczy otworu Lenarczyce PIG–1 jest
przechowywany w archiwum rdzeni wiertniczych
Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach.
Granice jednostki: dolna — w otworze Lenarczyce PIG–1 stopniowe przejœcia od zlepieñca formacji z Kêdziorki (g³. 38,9 m), natomiast w Zalesiu od mu³owców i chalcedonitów formacji z Wysoczek (zob. Dzik & Pisera, 1994; Szczepanik i in., 2004; Trela & Malec, 2006). Górna — w otworze Lenarczyce PIG–1 kontakt z brekcj¹ niezna-nej genezy (g³. 33,5 m), w Zalesiu natomiast kontakt z sza-ro¿ó³tymi piaskowcami z odcieniem zielonym formacji z Bukówki (zob. wy¿ej; Dzik & Pisera, 1994; Szczepanik i in., 2004).
Mi¹¿szoœæ: od 2 do 6 m; lokalnie ponad 20 m.
Zasiêg regionalny: formacja z Miêdzygórza wystêpu-je tylko w regionie kieleckim (ryc. 3). Poza Miêdzygó-rzem, Zalesiem i Lenarczycami, obecnoœæ piaskowców tej formacji stwierdzono w okolicach Kielc, Brzezinach i otworze Kleczanów–1 (zob. Tomczyk, 1962; Deczkowski, 1963; Bednarczyk, 1964, 1971, 1981; Tomczyk & Tur-nau-Morawska, 1964, 1967; Dzik & Pisera, 1994).
Wiek — górny tremadok–najni¿szy arenig (ryc. 3). Wiek tej formacji dokumentuj¹ ramienionogi bezzawiaso-we Thysanotos siluricus (Eichwald) i Rosobolus robertinus (Havlicek) — (Bednarczyk, 1971, 1981, 1999; Bednarczyk & Stupnicka, 2000). Obecnoœæ ramienionogów Celdobolus
(Bednarczyk & Stupnicka, 2000), wskazuje, ¿e zasiêg stra-tygraficzny formacji miêdzygórskiej rozci¹ga siê a¿ po dol-ny arenig. Niejasna jest pozycja stratygraficzna zlepieñca, który w Miêdzygórzu przedziela doœæ grube pakiety piaskowców glaukonitowych. Zdaniem Bednarczyka i Stupnickiej (2000) kontaktuje on z tymi piaskowcami wzd³u¿ powierzchni dyslokacyjnych. W klastach ilastych zlepieñca stwierdzono chitinozoa reprezentowane przez Cyathochitina primitiva (Szaniawski), Lagenochitina cf. esthonica Eisenach i Desmochitina minor Eisenach (Chle-bowski & Szaniawski, 1974). Ostatnio opublikowany zasiêg stratygraficzny poziomu primitiva, obejmuje inter-wa³ od górnego tremadoku po górny arenig (zob. Webby i in., 2004), a L. esthonica pojawia siê w osadach tremadoku Estonii i Litwy (Paris i in., 2004), zatem w klastach zle-pieñca miêdzygórskiego mog¹ wystêpowaæ formy górno-tremadockie. Deformacja i na ogó³ s³abe obtoczenie tych klastów (Turnau-Morawska, 1960) wskazuj¹, ¿e pod³o¿e z którego zosta³y wyrwane by³o s³abo skonsolidowane, a okruchy w momencie depozycji by³y plastyczne. Fakty te pozwalaj¹ przypuszczaæ, ¿e zlepieñce mog¹ byæ tego samego wieku, lub nieznacznie tylko m³odsze, co zidenty-fikowane w klastach chitinozoa. Najbardziej prawdopo-dobna wydaje siê korelacja tych osadów z dolnym arenigiem, na co wczeœniej wskazywali Znosko i Chlebowski (1976). Identyfikacja stratygraficzna zlepieñców miêdzy-górskich wymaga dalszych badañ, które pozwol¹ ustaliæ czy osady te mog¹ stanowiæ odrêbn¹ jednostkê litostraty-graficzn¹ (zob. Bednarczyk, 1981).
Formacja piaskowca ze Stokowej Góry (Stokowa Hill Sandstone Formation)
Nazwa: od Stokowej Góry w miejscowoœci Brzeziny po³o¿onej ok. 12 km na S od Kielc (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: formacja szamozytów z Górek (Bednarczyk, 1981) — ryc. 1.
Definicja: cienko- i œrednio³awicowe piaskowce drob-no- i œrednioziarniste, niekiedy wapniste, przewa¿nie sza-robrunatne lub szare z zielonym lub rdzawym odcieniem. Prze³awicane s¹ cienkimi wk³adkami mu³owców i i³owców rdzawobrunatnych lub lokalnie wapieni marglistych. Ponadto pojawiaj¹ siê cienkie warstwy hematytów lub czerwonych piaskowców/py³owców o spoiwie ¿elazistym (przewa¿nie hematytowym). W spoiwie tych osadów poja-wia siê du¿o szamozytu, który tworzy tak¿e drobne ziarna i zdeformowane ooidy szamozytowe.
Stratotyp: sztuczne ods³oniêcie na sk³onie góry Stoko-wa w Brzezinach k. Kielc (ryc. 2).
Granice jednostki: dolna — stopniowe przejœcie od zielonych piaskowców formacji z Miêdzygórza. Górna — kontakt z szarozielonymi i³owcami formacji z Brzezin (zob. wy¿ej).
Mi¹¿szoœæ: do 10 m.
Zasiêg regionalny: osady tworz¹ce formacjê Stoko-wej Góry wystêpuj¹ tylko w SW czêœci regionu kieleckie-go — w Brzezinach (otwory wiertnicze: Brzeziny–2, g³. 0,3–17,6 m; Brzeziny–45, g³. 222,0–236,0 m; Brzeziny–48, g³. 244,6–? 257,0 m — zob. Tomczyk & Turnau-Morawska, 1964) — ryc. 3. Do formacji tej mo¿na równie¿ zaliczyæ piaskowce wystêpuj¹ce w otworze Bukówka–1 na
g³êbo-ku w rejonie Brzezin wype³niaj¹ synklinê, w której osi wystêpuj¹ i³owce górnego arenigu i karadoku (zob. Znosko, 2001). Zapis litologiczny, stratygraficzny i upad warstw w otworze Brzeziny–2 wskazuje, ¿e otwór ten przewierci³ pochylon¹ synklinê, w skrzyd³ach której wystêpuj¹ piaskowce glaukonitowe z „przerostami hematytowo-sza-mozytowymi” oraz osady tzw. poziomu szamozytowego (zob. Tomczyk & Turnau-Morawska, 1964). Obecnoœæ ma³ej synkliny, w osi której wystêpuj¹ i³owce górnego are-nigu i dolnego lanwirn, a na skrzyd³ach piaskowce glauko-nitowe i piaskowce z szamozytem i warstwami hematytów stwierdzono równie¿ w rowie badawczym, wykonanym na wschodnim zboczu Stokowej Góry.
Wiek: dolny arenig (ryc. 3). Ci¹g³oœæ sedymentacyjna miêdzy osadami opisywanej formacji a piaskowcami for-macji z Miêdzygórza oraz nadleg³ymi i³owcami forfor-macji z Brzezin (zob. wy¿ej) wskazuje na mo¿liwoœæ korelacji tej jednostki z dolnym arenigiem. Taka sytuacja geologiczna zosta³a wczeœniej udokumentowana przez Czarnockiego (1950a) i Tomczyka (1962). Brak natomiast dowodów
paleontologicznych pozwalaj¹cych korelowaæ osady
opisywanej formacji z górnym lanwirnem (poziomem mur-chisoni; zob. Tomczyk & Turnau-Morawska, 1964).
Formacja mu³owców i wapieni z Szumska (Szumsko Mudstone/Llimestone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Szumsko w S czêœci GŒ (ok. 9 km na S od £agowa) — ryc. 2.
Dotychczasowe nazewnictwo: warstwy z Bukówki (Bednarczyk, 1964).
Definicja: jednostkê tê tworz¹ i³owce i mu³owce z wk³adkami wapieni, dolomitów i margli. S¹ to osady szare z zielonym lub rdzawym odcieniem. Lokalnie dominuj¹ wapienie lub dolomity margliste.
Stratotyp: profil geologiczny otworu Szumsko Kolo-nia 2; hipostratotyp — kamienio³om Bukówka na przed-mieœciach Kielc (ryc. 2). Materia³ wiertniczy otworu Szumsko Kolonia 2 jest przechowywany w archiwum rdzeni wiertniczych Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach.
Granice jednostki: dolna — przejœcie od zielonych piaskowców formacji z Miêdzygórza (otw. Szumsko Kol. 2, g³. 55,8 m) lub kontakt z szaro-rdzawymi piaskowcami formacji Stokowej Góry (otw. Bukówka–1, g³. 85,5 m) — (zob. Deczkowski, 1963). Górna — przejœcie do sza-ro¿ó³tych piaskowców z odcieniem zielonawym formacji z Bukówki (otw. Szumsko Kolonia 2, g³. 51,0 m; otw. Bukówka–1, g³. 84,0 m, zob. Deczkowski, 1963).
Mi¹¿szoœæ: zmienna od 0,5 do kilku metrów.
Zasiêg regionalny: osady tworz¹ce formacjê z
Szumska wystêpuje tylko w regionie kieleckim: Bukówka, otwory: Mokradle–1, Szumsko Kolonia–2; Lenarczyce–1 i Lenarczyce PIG–1 (Bednarczyk, 1964, 1971; Tomczyk & Turnau-Morawska, 1967; Trela, 2005) — ryc. 2, 3.
Wiek: górny arenig (ryc. 3) — na podstawie obecnoœci konodontów poziomu navis (Bednarczyk & Biernat,1978; Dzik, 1994). W osadach tych zidentyfikowano trylobity: Nileus armadillo (Dalman), Cybelle bellatula (Dalman) i
Cyrtometopus cf. clavifrons (Dalman) — (Bednarczyk, 1964).
Formacja wapienia z Pobroszyna (Pobroszyn Limestone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Pobroszyn, po³o¿onej ok. 4 km na SE Opatowa (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: brak.
Definicja: szarozielone wapienie syderytyczne z
ró¿owym, miejscami rdzawym odcieniem, czerwone (laminowane) wapienie oraz wapienie organodetrytyczne. Wapienie tej formacji zawieraj¹ otoczaki py³owców kwarcowych o spoiwie fosforanowym, ziarna kwarcu oraz ooidy i pizoidy szamozytowe. Lokalnie pojawiaj¹ siê cienkie wk³adki zlepieñców zbudowane z intraklastów wêglanowych.
Stratotyp: sztuczne ods³oniêcie w Pobroszynie (w skarpie rzeki Opatówki); hipostratotyp — profil geologicz-ny otworu wiertniczego Jeleniów–2 k. Nowej S³upi (ryc. 2).
Granice jednostki: dolna — w Pobroszynie granica erozyjna z i³owcami formacji z Brzezinek, w Jeleniowie na g³. 183,2 m (zob. ni¿ej; Tomczykowa, 1968; Trela, 2006). Górna — w Pobroszynie, granica erozyjna miêdzy czerwo-nym (laminowaczerwo-nym) wapieniem a pierwsz¹ warstw¹ ciem-nego fosforytu formacji z Bukowian (Trela, 2006), natomiast w otworze Jeleniów–2 kontakt z warstw¹ sza-rych i³owców na g³. 180,4 m (zob. Tomczyk & Tur-nau-Morawska, 1967).
Mi¹¿szoœæ: od 40 cm (Pobroszyn) do ok. 2,6 m (otw. Jeleniów–2).
Zasiêg regionalny: wapienie tworz¹ce formacjê z Pobroszyna wystêpuj¹ w regionie ³ysogórskim (ryc. 3). Do jednostki tej mo¿na równie¿ zaliczyæ wapienie syderytycz-ne z otoczakami, które rozpoczynaj¹ profil ordowiku w otworze Bukowiany–1a (zob. Tomczyk & Turnau-Mo-rawska, 1967).
Wiek: górny arenig — (?) dolny lanwirn (ryc. 3). Pozycjê stratygraficzn¹ tej formacji ustalono na podstawie obecnoœci konodontów poziomu navis (Dzik, 1999). Nie wykluczone, ¿e czerwony wapieñ laminowany w Pobro-szynie mo¿e odpowiadaæ najni¿szemu lanwirnowi.
Formacja i³owca z Brzezin (Brzeziny Claystone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Brzeziny po³o¿onej ok. 12 km na S od Kielc (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: formacja i³owców z Brzezin (Bednarczyk, 1981) — ryc. 1.
Definicja: szarozielone i³owce z cienkimi wk³adkami mu³owców i piaskowców, w czêœci sp¹gowej równie¿ piaskowców z szamozytem.
Stratotyp: sztuczne ods³oniêcie na zboczu góry Stoko-wej w Brzezinach k. Kielc (ryc. 2).
Granice jednostki: dolna — stopniowe ale doœæ szyb-kie przejœcie od brunatnoszarych piaskowców z warstwami hematytów formacji Stokowej Góry (zob. ni¿ej). Górna — nieznana, przypuszczalnie tektoniczna; opisywane osady
wype³niaj¹ ma³¹ synklinê, w osi której zidentyfikowano strefê przesuwcz¹.
Mi¹¿szoœæ: osady tworz¹ce tê formacjê osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ ok. 30 m.
Zasiêg regionalny: formacja z Brzezin wystêpuje wy³¹cznie w SW czêœci regionu kieleckiego, w Brzezinach (ryc. 3). Do formacji tej zaliczono równie¿ i³owce szaro-zielone wystêpuj¹ce w otworze Brzeziny–45 na g³. 217,0–222,0 m (zob. Tomczyk & Turnau-Morawska, 1964).
Wiek: œrodkowy arenig–dolny lanwirn (ryc. 3). W i³owcach tej formacji stwierdzono graptolity poziomów: deflexus, hirundo i artus (Tomczyk & Turnau-Morawska, 1964).
Formacja piaskowca z Bukówki (Bukówka Sandstone Formation)
Nazwa: od dzielnicy Kielc–Bukówki, gdzie jest zloka-lizowany kamienio³om (obecnie nieczynny), w którym eksploatowano piaskowce ortidowe (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: ogniwo piaskowców ortidowych z Dymin (Bednarczyk, 1981), formacja piaskowców z Bukówki (Dzik & Pisera, 1994) — (ryc. 1).
Definicja: œrednio- i grubo³awicowe piaskowce
kwarcowe, miejscami z wk³adkami mu³owców i wapieni, charakteryzuj¹ce siê jasnoszar¹ barw¹ z ¿ó³tawym, lokal-nie brunatnym, odcielokal-niem. Charakterystyczn¹ cech¹ for-macji z Bukówki jest obecnoœæ wk³adek muszlowców ramienionogowych oraz miejscami znaczna bioturbacja. Lokalnie (np. w rejonie Kielc) w górnej czêœci formacji pojawia siê coraz wiêcej prze³awiceñ wêglanowych (naj-czêœciej wapieni piaszczystych).
Stratotyp: w kamienio³omie Bukówka, hipostartotyp — ods³oniêcie naturalne na górze Za³aŸnia w Mójczy (ryc. 2).
Granice jednostki: dolna — stopniowe przejœcie do osadów wêglanowo-ilastych o rdzawym zabarwieniu for-macji z Szumska (zob. ni¿ej). Górna — powierzchnia
nie-ci¹g³oœci w Mójczy miêdzy szarymi wapieniami
piaszczystymi i piaskowcami wêglanowymi z ramieniono-gami i trylobitami na powierzchni ³awic a warstw¹ sza-ro¿ó³tego wapienia organogenicznego (ok. 3,5 m poni¿ej cienkiej warstwy bentonitu).
Mi¹¿szoœæ: od 3 do 45 m.
Zasiêg regionalny: piaskowce formacji z Bukówki wystêpuj¹ tylko w regionie kieleckim. Znane s¹ z okolic Kielc, synkliny bardziañskiej, Miêdzygórza, Lenarczyc, Kleczanowa (zob. Bednarczyk, 1964, 1971; Bednarczyk & Stupnicka, 2000; Tomczyk & Turnau-Morawska, 1967; Chlebowski, 1971; Dzik & Pisera, 1994; Szczepanik i in., 2004; Trela i in., 2006) — ryc. 2, 3.
Wiek: górny arenig–dolny lanwirn (ryc. 3). W osadach tych udokumentowano obecnoœæ ramienionogów zawiaso-wych: Antigonambonites planus (Pander), Orthambonites calligramma (Dalman), Lycophoria nucella (Dalman) i Progonambonites inflexus (Pander) oraz trylobitów Cybel-le bellatula (Dalman) (Bednarczyk, 1971, Dzik & Pisera, 1994). Wapienie piaszczyste (poziomu variabilis) wystê-puj¹ce poni¿ej powierzchni nieci¹g³oœci w Mójczy zosta³y zaliczone przez Dzika i Piserê (1994) do formacji wapieni
Formacja wapienia z Mójczy (Mójcza Limestone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Mójcza po³o¿onej na przed-mieœciach Kielc (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: formacja wapieni z Mójczy (Bednarczyk, 1981; Dzik & Pisera, 1994) — ryc. 1. Definicja: w dolnej czêœci dominuj¹ szaro¿ó³te wapienie organogeniczne typu grainstono-pakstonów bio-klastycznych, lokalnie z ooidami fosforanowymi (Trela, 2005). Miejscami zawieraj¹ domieszkê zwi¹zków ¿elaza, które nadaj¹ im charakterystyczny rdzawy lub czerwony
odcieñ. W górnej partii przewa¿aj¹ cienko- i
œrednio³awicowe wapienie mikrytowe, ¿ó³toszare z poma-rañczowym odcieniem typu wakstono-pakstonów bio-klastycznych, lokalnie z licznymi onkoidami — cjanoida-mi (Trela, 2005). Pojawiaj¹ siê równie¿ cienkie wk³adki bentonitów lub i³owców bentonitopodobnych.
Stratotyp: ods³oniêcie naturalne na górze Za³aŸnia w Mójczy.
Granice jednostki: dolna — powierzchnia nie-ci¹g³oœci rozdzielaj¹ca szaro¿ó³te wapienie tej formacji od szarych wapieni piaszczystych i piaskowców wapnistych formacji z Bukówki (zob. ni¿ej). Górna — na kontakcie z warstw¹ i³owca bentonitopodobnego, powy¿ej którego wystêpuj¹ ³upki dolnego syluru.
Mi¹¿szoœæ: ok. 10 m (por. Dzik & Pisera, 1994; Trela, 2005).
Zasiêg regionalny: formacja z Mójczy wystêpuje w zachodniej i czêœciowo centralnej czêœci regionu kieleckie-go: Mójcza, otwory: Bukówka–1, Niestachów–1, Zarobi-ny–1, Zalesie–1 (zob. Bednarczyk, 1971; Chlebowski, 1971; Dzik & Pisera, 1994; Trela, 2005) — ryc. 2, 3.
Wiek: górny lanwirn–aszgil (ryc. 3). Zasiêg stratygra-ficzny tej formacji okreœlono na podstawie obecnoœci konodontów poziomów: serra, anserinus, tvaerensis, superbus i ordovicicus (zob. Dzik, 1994). Formacja z Mój-czy w niniejszej pracy czêœciowo odpowiada jednostkom zaproponowanym wczeœniej przez Bednarczyka (1981) oraz Dzika i Piserê (1994).
Formacja dolomitu z Mokradla (Mokradle Dolostone Formation)
Granice jednostki: dolna granica — w Zalesiu k. £agowa kontakt z szaro¿ó³tymi piaskowcami formacji z Bukówki (zob. Trela i Malec, 2006), w otworze Szumsko Kolonia 2 kontakt z brekcj¹ nieznanej genezy (g³. 42,4 m). Górna — stopniowe przejœcie do szarozielonych i³owców z cienkimi wk³adkami dolomitów marglistych (Zalesie) lub kontakt z szarymi ³upkami dolnego syluru (Miêdzygórz) (zob. Dzik, 1999).
Nazwa: od miejscowoœci Mokradle po³o¿onej ok. 7 km na NE od Rakowa (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: ogniwo dolomitów z Mokradla w obrêbie formacji wapieni z Mójczy (Bednar-czyk, 1981) — (ryc. 1).
Definicja œrednio- i gubo³awicowe, szare lub ¿ó³tosza-re dolomity, niekiedy z zielonawym odcieniem. Lokalnie s¹ to dolomity margliste z prze³awiceniami i³owców (zob.
Stratotyp: profil geologiczny otworu wiertniczego Mokradle–1 (zob. Bednarczyk, 1971, 1981); hiopstratotypy — kamienio³om w Miêdzygórzu, profil geologiczny otwo-ru wiertniczego Szumsko Kolonia 2 (ryc. 2, 3). Materia³ wiertniczy otworu Szumsko Kolonia 2 jest przechowy-wany w archiwum rdzeni wiertniczych Oddzia³u Œwiêto-krzyskiego PIG w Kielcach.
Granice jednostki: dolna granica — w Zalesiu k. £agowa kontakt z szaro¿ó³tymi piaskowcami formacji z Bukówki (zob. Trela & Malec, 2006), w otworze Szumsko Kolonia 2 kontakt z brekcj¹ nieznanej genezy (g³. 42,4 m). Górna — stopniowe przejœcie do szarozielonych i³owców z cienkimi wk³adkami dolomitów marglistych (Zalesie) lub (Miêdzygórz) kontakt z szarymi ³upkami dolnego syluru (zob. Dzik, 1999).
Mi¹¿szoœæ: do 10 m.
Zasiêg regionalny: dolomity tworz¹ce formacjê z
Mokradla wystêpuj¹ w regionie kieleckim (synklina bardziañska, Miêdzygórz, otw. Lenarczyce–1; Klecza-nów–1 zob. Turnau-Morawska, 1967; Bednarczyk, 1971, 1981; Dzik, 1999; Trela, 2005) — ryc. 2, 3.
Wiek: obecnoœæ konodontów poziomów: serra, anser -inus, tvaerensis (Dzik, 1999) wskazuje, ¿e w synklinie bar-dziañskiej formacja z Mokradla odpowiada górnemu lanwirnowi–dolnemu karadokowi (ryc. 3). W Miêdzygórzu natomiast zasiêg tej jednostki rozci¹ga siê a¿ do œrodkowe-go (?) aszgilu (poziom ordovicicus — zob. Dzik, 1999) — ryc. 3.
Formacja wapienia z Bukowian (Bukowiany Limestone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Bukowiny, po³o¿onej ok. 9,5 km na W od Opatowa (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: formacja wapieni z Bukowian (Bednarczyk, 1981) — ryc. 1.
Definicja: cienko³awicowe, szarozielone wapienie margliste, miejscami z czerwonawym odcieniem, z cienki-mi wk³adacienki-mi i³owców oraz cienko- i œrednio³awicowycienki-mi warstwami ciemnych fosforytów.
Stratotyp: profil geologiczny otworu Bukowiany-1a (zob. Tomczyk & Turnau-Morawska, 1967; Bednarczyk, 1981); hipostratotyp — sztuczne ods³oniêcie w Pobro-szynie, w skarpie doliny rzeki Opatówki (ryc. 2).
Granice jednostki: dolna — erozyjna w sp¹gu pierw-szej warstwy fosforytowej, która w Pobroszynie spoczywa na czerwonym wapieniu formacji z Pobroszyna (S czêœæ skarpy) a w N czêœæ skarpy na i³owcach formacji z Brzezi-nek (zob. Trela, 2006). Górna — na kontakcie warstwy fos-forytu z szarymi ³upkami ilastymi (zob. Trela, 2006).
Mi¹¿szoœæ: od 3,6 do 17,0 m.
Zasiêg regionalny: formacja ta wystêpuje w centralnej i wschodniej czêœci regionu ³ysogórskiego: Pobroszyn (Trela i in., 2001), otwory wiertnicze: Jeleniów–2 (g³. 165,4–180,4 m) i Bukowiany–1a (g³. 180,4–198,6 m; zob. Tomczyk & Turnau-Morawska, 1967) — (ryc. 2, 3).
Wiek: górny lanwirn–dolny karadok (ryc. 3). Wiek tej formacji ustalono dziêki obecnoœci chitinozoa poziomów striata–stentor do deunffi–dalbyensis (Wrona, 2002) oraz graptolitów poziomów: teretiusculus i gracilis (Tomczyk & Turnau-Morawska, 1967; Tomczykowa, 1968).
Formacja i³owca z Jeleniowa (Jeleniów Claystone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Jeleniów, po³o¿onej ok. 3 km na SE od Nowej S³upi (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: formacja i³owców z Jeleniowa (Bednarczyk, 1981) — ryc. 1.
Definicja: ciemnoszare, miejscami czarne i³owce, lokalnie szare i³owce z zielonym odcieniem. Pojawiaj¹ siê równie¿ cienkie wk³adki i soczewki szarych wapieni mar-glistych (zw³aszcza w czêœci sp¹gowej), bentonity oraz niewielkie konkrecje fosforytowe.
Stratotyp: profil geologiczny otworu wiertniczego Jelniów–2; hipostratotypy: profile geologiczne otworów wiertniczych Wilków IG–1 oraz Daromin IG–1 (ryc. 2). Materia³ wiertniczy otworów Daromin IG–1 i Wilków IG–1 jest przechowywany w archiwum rdzeni wiertni-czych Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG.
Granice jednostki: dolna — kontakt z cienk¹ (10 cm) warstw¹ ciemnego fosforytu (Daromin IG–1, g³. 399,9 m) — zob. Trela i in. (2006). Górna — stopniowe przejœcie do szarozielonych i zielonych, zbioturbowanych i³owców i mu³owców ilastych (Daromin IG–1 na g³. 207,0 m; Wil-ków IG–1 na g³. 676,0 m — zob. Trela, 2003; Trela i in., 2006).
Mi¹¿szoœæ: do 120 m.
Zasiêg regionalny: osady tej formacji wystêpuj¹ w regionie ³ysogórskim i obszarze zbrzañsko-brzeziñskim (zob. Tomczyk & Turnau-Morawska, 1964, 1967; Tomczy-kowa, 1968; Deczkowski & Tomczyk, 1969; Bednarczyk, 1971) — ryc. 3.
Wiek: najwy¿szy lanwirn–karadok (ryc. 3). Zasiêg stratygraficzny tej formacji zdefiniowano na podstawie graptolitów nale¿¹cych do poziomów: teretiusculus, graci-lis, multidens, clingani i czêœciowo styloides (Tomczyk & Turnau-Morawska, 1964, 1967; Tomczykowa, 1968; Deczkowski & Tomczyk, 1969; Tomczykowa & Tomczyk, 2000).
Formacja i³owców i mu³owców z Wólki (Wólka Claystone and Mudstone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Wólka, po³o¿onej ok. 2,5 km na S od Nowej S³upi (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: formacja mu³owców z Wólki (Bednarczyk, 1981) — ryc. 1.
Definicja: szare i szarozielone, zbioturbowane i³owce i mu³owce ilaste zastêpowane w stropie przez zielone, mu³owce ilaste o spoiwie wêglanowym z pojedynczymi bioturbacjami. Miejscami s¹ to osady zsylifikowane, lokalnie z wk³adkami i konkrecjami szarych wapieni mar-glistych. Maksymalna mi¹¿szoœæ warstw wapieni wynosi ok. 20 cm, przewa¿nie jednak 5–10 cm, natomiast œrednica konkrecji zmienia siê od 10 do 50 cm.
Stratotyp: sztuczne ods³oniêcie w miejscowoœci Wól-ka k. Nowej S³upi (zob. Kielan, 1959); hipostratotypy — profile geologiczne otworów wiertniczych Wilków IG–1 i Daromin IG–1 (ryc. 2). Materia³ wiertniczy tych otworów jest przechowywany w archiwum rdzeni wiertniczych Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach.
Granice jednostki: dolna — kontakt z ciemnoszarymi i³owcami formacji z Jeleniowa (Wilków IG–1 na g³. 676,0 m;
Daromin IG–1 na g³. 207,0 m, zob. Trela, 2003; Trela i in.,
2006). Górna — stopniowe przejœcie do szarych
mu³owców piaszczystych i piaskowców drobnoziarnistych z cienkimi wk³adkami zielonych i³owców (zob. Trela, 2003).
Mi¹¿szoœæ: ok. 80 m.
Zasiêg regionalny: region ³ysogórski oraz Zbrza (?) w regionie kieleckim (ryc. 3).
Wiek: dolny–œrodkowy aszgil (ryc. 3). Wiek ustalono na podstawie obecnoœci trylobitów: Eodindymene pulchra i Staurocephalus clavifrons (Kielan, 1959) oraz graptolita Dicellograptus aff. complanatus Lapworth (Tomczykowa & Tomczyk, 2000).
Formacja i³owca ze Stawów (Stawy Claystone Formation)
Nazwa: od miejsca znanej jako Bardo Stawy, po³o¿onego ok. 8 km na S od £agowa (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: czêœæ formacji
i³owców z bentonitami z Zalesia (Bednarczyk, 1981) — (ryc. 1).
Definicja: szarozielone i rdzawe i³owce z cienkimi wk³adkami margli, mu³owców marglistych, dolomitów i bentonitów. W dolnej czêœci formacji przewa¿aj¹ szarozie-lone i³owce, lokalnie z rdzawym odcieniem, prze³awicone cienkimi wk³adkami dolomitów marglistych i margli. W wy¿szej czêœci pojawiaj¹ siê czerwone i³owce z licznymi wk³adkami bentonitów.
Stratotyp: ods³oniêcie naturalne w skarpie doliny bez-imiennego potoku na pó³noc od Rembowa k. £agowa (zna-ne jako Bardo Stawy) — ryc. 2; hiopstratotyp — ods³oniêcie naturalne w zboczu doliny bezimiennego poto-ku w Zalesiu k. £agowa (ryc. 2).
Granice jednostki: dolna — stopniowe przejœcie od szarych dolomitów formacji z Mokradla (zob. ni¿ej). Gór-na — kontakt z Gór-nadleg³ymi ¿ó³toszarymi mu³owcami mar-glistymi (Bardo Stawy) lub ¿ó³toszarymi dolomitami marglistymi z wk³adkami i³owców (Zalesie — zob. Bed-narczyk, 1996; Dzik, 1999; Trela & Malec, 2006).
Mi¹¿szoœæ: ok. 3 m.
Zasiêg regionalny: osady tworz¹ce formacjê ze Sta-wów wystêpuj¹ tylko w synklinie bardziañskiej: Zalesie, Bardo Stawy, otwory: Mokradle–1, Zalesie–1, Szumsko Kolonia 2 (zob. Czarnocki, 1928; Bednarczyk, 1971, 1981; Chlebowski, 1971; Dzik, 1999; Trela, 2005) — ryc. 2, 3.
Wiek: brak danych biostratygraficznych utrudnia usta-lenie dok³adnej pozycji stratygraficznej tej formacji. Dzik (1999) koreluje osady opisywanej formacji z górnym kara-dokiem, natomiast Bednarczyk (1971) z dolnym aszgilem (ryc. 3).
Formacja dolomitów i wapieni z Modrzewiny (Modrzewina Dolostone and Limestone Formation)
Nazwa: od przysió³ka Modrzewina bêd¹cego czêœci¹ miejscowoœci Zalesie k. £agowa (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: czêœæ formacji
i³owców z bentonitami z Zalesia (Bednarczyk, 1981). Definicja: szarozielone i ¿ó³toszare dolomity, dolomi-ty margliste lub szare wapienie, przewa¿nie
œrednio³awico-Stratotyp: ods³oniêcie naturalne w skarpie bezimien-nego potoku w Zalesiu k. £agowa; hipostratotyp — profil geologiczny otworu wiertniczego Szumsko Kolonia 2 (ryc. 2). Materia³ wiertniczy tego otworu jest przechowywany w archiwum rdzeni wiertniczych Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach.
Granice jednostki: dolna — kontakt z czerwonymi i³owcami wystêpuj¹cymi w stropie formacji ze Stawów (Zalesie, zob. Trela & Malec, 2006). Górna — kontakt z
zielono-bia³ym bentonitem w sp¹gu szarozielonych
mu³owców marglistych (Zalesie — zob. Trela & Malec, 2006) lub szarymi mu³owcami piaszczystymi i piaskowca-mi (Szumsko Kolonia 2).
Mi¹¿szoœæ: do 4 m.
Zasiêg regionalny: dolomity i wapienie formacji z Modrzewiny wystêpuj¹ tylko w synklinie bardziañskiej: Zalesie, otwory: Mokradle–1 (g³. 180,0–183,0 m), Zale-sie–1 (g³. ~205,5–208,0 m), Szumsko Kol. 2 (g³. 28,7–31,5 m; zob. Bednarczyk, 1971; Chlebowski, 1971; Dzik, 1999; Trela, 2005) — ryc. 2, 3.
Wiek: W Zalesiu, w sp¹gu tej formacji stwierdzono konodonty charakterystyczne dla poziomu superbus (Dzik, 1999) wskazuj¹ce na mo¿liwoœæ jej korelacji z naj-wy¿szym karadokiem (ryc. 3). W otworze Mokradle–1 natomiast, w wapieniach formacji z Modrzewiny, zidenty-fikowano ramienionoga Eostropheodonta hirnantensis (M’Coy) — (Bednarczyk, 1971), którego obecnoœæ wska-zuje, ¿e lokalnie zasiêg stratygraficzny tej jednostki mo¿e siêgaæ po górny aszgil (ryc. 3).
Formacja mu³owca z Zalesia (Zalesie Mudstone Formation)
Nazwa: od miejscowoœci Zalesie po³o¿onej ok. 6,5 km na S od £agowa (ryc. 2).
Dotychczasowe nazewnictwo: formacja i³owców z bentonitami z Zalesia (Bednarczyk, 1981), formacja z Zalesia (Dzik & Pisera, 1994) — ryc. 1.
Definicja: formacja ta jest reprezentowana przez sza-rozielone mu³owce margliste o odcieniu brunatnym, a tak¿e mu³owce piaszczyste i piaskowce drobnoziarniste z wk³adkami zielonoszarych i³owców lub margli i wapieni marglistych.
Stratotyp: ods³oniêcie naturalne w skarpie bezimien-nego potoku w Zalesiu k. £agowa; hipostratotypy — profi-le geologiczne otworów Szumsko Kolonia 2 i Wilków IG–1 (ryc. 2). Materia³ wiertniczy tych otworów jest prze-chowywany w archiwum rdzeni wiertniczych Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach.
Granice jednostki: dolna — kontakt z zielono-bia³ym bentonitem w stropie — formacja z Modrzewiny (zob. wy¿ej) lub ci¹g³e przejœcie od zielonych, marglistych mu³owców ilastych formacji z Wólki (Wilków IG–1, g³. 606,5 m, zob. Trela, 2003). Górna — kontakt z brunatno-szarymi, laminowanymi ³upkami z graptolitami rodzaju Normalograptus (Dzik, 1999).
Mi¹¿szoœæ: ok. 6,5 m.
Zasiêg regionalny: osady formacji z Zalesia wystê-puj¹ zarówno w regionie kieleckim (Zalesie k. £agowa, Bardo Stawy, Zbrza oraz otwory: Szumsko Kolonia 2, Mokradle–1, Zalesie–1), jak i ³ysogórskim (otwory:
Dêb-1950b; Bednarczyk, 1971, 1981; Chlebowski, 1971; Dzik, 1999; Trela, 2003, 2005; Trela i in., 2006) — ryc. 2, 3.
Wiek: górny aszgil (ryc. 3). W osadach tych (np. w Zalesiu k. £agowa, Bardo Stawach i otworze Szumsko Kolonia 2) wystêpuj¹ trylobity: Mucronaspis mucronatus (Brongniart), M. olini (Temple), Brongniartella platynota (Dalman), Leonaspis olini Troedsson (Kielan, 1959; Bed-narczyk, 1971) oraz ramienionogi reprezentuj¹ce tzw. „faunê Hirnantian” (Temple, 1965).
Literatura
BEDNARCZYK W. 1964 — Stratygrafia i fauna tremadoku i arenigu (oelandianu) regionu kieleckiego Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Geol. UW, 4: 3–127.
BEDNARCZYK W. 1971— Stratigraphy and paleogeography of the Ordovician in the Holy Cross Mountains. Acta Geol. Pol., 21: 574–616. BEDNARCZYK W. 1981— Stratygrafia ordowiku Gór
Œwiêtokrzyskich. Przew. 53 Zjazdu Pol. Tow. Geol., Kielce: 35–41. BEDNARCZYK W. 1996 — Miêdzygórz quarry. Zalesie. W: M. Szul-czewski, S. Skompski (eds) — Sixth European Conodont Symposium Excursion Guide: 12–21. Instytut Paleobiologii PAN, Warszawa. BEDNARCZYK W. 1999 — Significance of the genus Tysanotos Mic-kwitz 1986 for the Ordovician stratigraphy of East–Central Europe. Pol. Acad. Sci., Bulletin, 47: 15 –25.
BEDNARCZYK W. & BIERNAT G. 1978 — Inarticulate brachiopods from the Lower Ordovician in the Holy Cross Mts., Poland. Acta Paleont. Pol., 23: 293–316.
BEDNARCZYK W. & STUPNICKA E. 2000 — Stratigraphy and new data on tectonics of the Ordovician strata in the section at Miêdzygórz quarry (eastern Holy Cross Mountains, Poland). Ann. Soc. Geol. Pol., 70: 283–297.
BIERNAT G. 1973 — Ordovician inarticulate brachiopods from Poland and Estonia. Palaeont. Pol., 28: 1–116.
BIRKENMAJER K. (ed.) 1975 — Zasady Polskiej Klasyfikacji, Ter-minologii i Nomenklatury Stratygraficznej. Instrukcje i Metody Badañ Geologicznych, 33: 1–63. Wyd. Geol.
CHLEBOWSKI R. 1971 — Petrografia utworów ordowiku rejonu synkliny bardziañskiej w po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Arch. Miner., 29: 193–304.
CHLEBOWSKI R. & SZANIAWSKI H. 1974 — Chitinozoa from the Ordovician conglomerate at Miêdzygórz in the Holy Cross Mountains. Acta Geol. Pol., 24: 221–230.
CZARNOCKI J. 1928 — Profil dolnego i górnego ordowiku w Zalesiu pod £agowem w porównaniu z ordowikiem innych miejscowoœci œrod-kowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 4: 555–568.
CZARNOCKI J. 1950a — O odkryciu facji graptolitowej w dolnym ordowiku Gór Œwiêtokrzyskich. Acta Geol. Pol., 1: 3–7.
CZARNOCKI J. 1950b — Geologia regionu ³ysogórskiego w zwi¹zku z zagadnieniem z³o¿a rud ¿elaza w Rudkach. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 1: 1–404.
DECZKOWKI Z. 1963 — Wyniki badañ przeprowadzonych w latach 1961–1963 w utworach starszego paleozoiku Gór Œwiêtokrzyskich. Centralne Archiwum Geologiczne, Kielce.
DECZKOWKI Z. & TOMCZYK H. 1969 — Budowa geologiczna antykliny zbrzañskiej w p³d.–zach. czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Inst. Geol., 236: 143–175.
DZIK J. 1994 — Conodonts of the Mójcza Limestone. Paleont. Pol., 53: 43–128.
DZIK J. 1999 — The Ordovician in the Holy Cross Mountains. [W:] J. Dzik, U. Linnemann, T. Heuse (eds) — International Symposium on the Ordovician System, ISOS Prague 1999, Pre-Conference Fieldtrip, Excursion guide Poland and Germany: 3–7.
DZIK J. & PISERA A. 1994 — Sedimentation and fossils of the Mój-cza Limestones. Paleont. Pol., 53: 5–41.
GÓRKA H. 1969 — Mikroorganismes de l’Ordovician de Pologne. Paleont. Pol., 22: 1–102.
HOLMER L.E. & BIERNAT G. 2002 — Lingulate brachiopods from Lower Ordovician (Tremadoc) chalcedonites, Holy Cross Mountains, Poland. Acta Paleont. Pol., 47: 141–156.
KIELAN Z. 1959 — Upper Ordovician trilobites from Poland and some related forms Bohemia and Scandinavia. Paleont. Pol., 11: 1–198. MODLIÑSKI Z. & SZYMAÑSKI B. 2001 — The Ordovician strati-graphy and palaeogeostrati-graphy of the Nida–Holy Cross Mts. Area, Poland–a review. Geol. Quart., 45: 417–433.
NARKIEWICZ M. 2003 — Zasady polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenklatury stratygraficznej — czy zmieniaæ i co zmieniaæ? Prz. Geol., 51: 1023–1026.
NARKIEWICZ M. 2005 — Litostratygrafia. [W:] G. Racki, M. Nar-kiewicz (eds) — Polskie zasady stratygrafii, dostêpne on-line. OR£OWSKI S. 1975 — Jednostki litostratygraficzne kambru i górnego prekambru Gór Œwiêtokrzyskich, Acta Geol. Pol., 25: 431–448. PARIS F., ACHAB A., ASSELIN E., XIAO-HONG C., GRAHAM Y., NÕLVAK J., OBUT O., SAMUELSSON J., SENNIKOV N., VECOLI M., VERNIERS J., XIAO-FENG W. & WINCHESTER-SEETO T. 2004 — Chitinozoans. [W:] B.D. Webby, F. Paris, M.L. Drosser, I.G., Persival (eds) — The Great Ordovician Biodiversification Event, Colum-bia University Press, New York: 294–311.
SZANIAWSKI H. 1980 — Conodonts from the Tremadocian chalce-dony beds, Holy Cross Mountains (Poland). Acta Geol. Pol., 25: 101–121.
SZCZEPANIK Z., TRELA W. & SALWA S. 2004 — Kambr górny we wschodniej czêœci regionu kieleckiego Gór Œwiêtokrzyskich — komunikat wstêpny. Prz. Geol., 52: 895–898.
SZULCZEWSKI M. 1986 — Koncepcje i rzeczywistoœæ klasyfikacji stratygraficznej. Prz. Geol., 34: 233–237.
TEMPLE J.T., 1965 — Upper Ordovician brachiopods from Poland and Britain. Acta Paleont. Pol., 10: 379–450.
TOMCZYK H. 1962 — Problem stratygrafii ordowiku i syluru w Polsce w œwietle ostatnich badañ. Pr. Inst.. Geol., 35: 1–134. TOMCZYK H. & TURNAU-MORAWSKA M. 1964 — Stratygrafia i petrografia ordowiku Brzezin ko³o Morawicy w Gór Œwiêtokrzyskich. Acta Geol. Pol., 14: 501–546.
TOMCZYK H. & TURNAU-MORAWSKA M. 1967 — Zagadnienia stratygrafii i sedymentacji ordowiku £ysogór w nawi¹zaniu do niektó-rych profilów obszaru po³udniowego. Acta Geol. Pol., 17: 1–46. TOMCZYKOWA E. 1968 — Stratygrafia osadów najwy¿szego kam-bru w Gór Œwiêtokrzyskich. Pr. Inst. Geol., 54: 1–85.
TOMCZYKOWA E. & TOMCZYK H. 2000 — Starszy paleozoik z otworu Daromin IG 1–potwierdzenie budowy terranowej bloku ³yso-górskiego i ma³opolskiego (Gór Œwiêtokrzyskich). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 393: 167–203.
TRELA W. 2003 — Sedimentological record of oxygen-depleted con-ditions in Upper Ordovician of central Poland (Holy Cross Mts.). [W:] G.L. Albanesi, M.S. Beresi, S.H. Perlata (eds ) — Proceedings of the 9th International Symposium on the Ordovician System INSUGEO Serie Correlatión Geológica, 17: 449–455.
TRELA W. 2005— Œrodowiska sedymentacji ordowiku górnego w regionie kieleckim Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 417: 109–154.
TRELA W. 2006 — Fosfatogeneza w zapisie facjalnym œrodkowe-go/górnego ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich: wskaŸnik warunków sedymentacyjnych i paleoekologicznych. Przew. 77 Zjazdu.
TRELA W. & MALEC J. 2006 (w druku) — Stanowisko4. Zalesie ko³o £agowa — ods³oniêcie ska³ dolnego paleozoiku w regionie kieleckim. Przew. 77 Zjazdu Pol. Tow. Geol.
TRELA W., SZCZEPANIK Z. & SALWA S. 2001 — The Ordovician rocks of Pobroszyn in £ysogóry region of the Holy Cross Mountains, Poland. Geol. Quart., 45: 29–40.
TRELA W., SZCZEPANIK Z., ¯YLIÑSKA A., SALWA S. & MALEC J. 2006 — Stanowisko 3. Kielce — magazyn rdzeni wiertniczych Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG, otwory wiertnicze: Lenarczyce PIG–1 i Daromin IG–1. Przew. 77 Zjazdu Pol. Tow. Geol.
TURNAU-MORAWSKA M. 1960 — Zlepieniec glaukonitowy dolne-go ordowiku okolic Miêdzygórza w Gór Œwiêtokrzyskich. Acta Geol. Pol., 10: 123–142.
WEBBY B.D., COOPER R.A., BERGSTRÖM S.M., PARIS F. 2004 — Stratigraphic framework and time slices. [W:] B.D., Webby F., Paris M.L., Drosser I.G., Persival (eds) — The Great Ordovician Biodiversi-fication Event, Columbia University Press, New York: 41–47. WRONA R. 2002 — Ordowickie Chitinozoa jako wskaŸnik pocho-dzenia paleogeograficznego terranu ³ysogórskiego. Prz. Geol., 50: 1225.
ZNOSKO J. 2001 — New data on Caledonian, Alpine style folding in the Holy Cross Mts., Poland. Geol. Quart., 45: 155–163.
ZNOSKO J. & CHLEBOWSKI R. 1976 — Rewizja stratygrafii dolne-go ordowiku w Gór Œwiêtokrzyskich. Rocz. Pol. Tow. Geol., 46: 135–157.
¯YLIÑSKA A. 2002 — Stratigraphic and biogenic significance of Late Cambrian trilobites from £ysogóry (Holy Cross Mountains, central Poland). Acta Geol. Pol., 52: 217–238.
Praca wp³ynê³a do redakcji 04.05.2006 r. Akceptowano do druku 08.05.2006 r.
