Praca oryginalna
Original papek
Wpływ nieswoistej immunostymulacji
na poziom haptoglobiny w surowicy samic lisów
polarnych w okresie rozrodu
K R Z Y S Z T O F K O S T R O , MICHAŁ K R A K O W S K I * , L E S Z E K K R A K O W S K I * * , K A T A R Z Y N A W O J C I C K A - L O R E N O W I C Z
Zakład Epizootiologii i Klinika Chorób Zakaźnych, "Katedra i Klinika Rozrodu Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej AR, ul. Głęboka 30, 20-612 Lublin
*Prywatna Lecznica dla Zwierząt, ul. Kielecka 17, 26-060 Chęciny
Kostro K., Krakowski M., Krakowski L , Wojcicka-Lorenowicz K
Influence of unspecific immunostimulation on the level of haptoglobin in sera of female polar foxes in a reproductive period
Summary
The influence of unspecific immunostimulation on the level of haptoglobin (Hp) in the sera of female polar foxes during a reproductive period has been determined. A statistically significant increase of the Hp level in sera of female foxes before immunostimulation resulted from a developing infectious inflammatory process in the reproductive tract. The serum level of Hp in sera of the females stimulated unspeciflcally is close to physiological values. However, in sera of the females from a control group the concentration of Hp persisted on a high level during the entire period of the experiment. The evaluation of the state of health of animals on the basis of the concentration of serum Hp decreases the risk of the transmission of diseases in farms of breeding foxes and hence decreases economical losses. Determining the concentration of Hp in sera of female polar foxes may be a useful criterion for the evaluation of their state of health during the reproduction period and efficacy of the unspecific immunostimulation used.
Keywords: polar fox, haptoglobin, immunostimulation
A k t u a l n y m i w a ż n y m problemem z d r o w o t n y m w fermach mięsożernych zwierząt futerkowych s ą za burzenia w reprodukcji lisów. S ą one uwarunkowane wieloma czynnikami, w ś r ó d których g ł ó w n ą rolę od grywają infekcje bakteryjne. Od samic, które poroniły lub urodziły szczenięta o słabej żywotności oraz po ronionych płodów i padłych w pierwszych 3-4 dniach życia o s e s k ó w izolowano g ł ó w n i e /3-hemolityczne szczepy Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes, Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus equi subsp. equisimilis, Corynebacte-rium sp. i jS-hemolityczny Enterococcus faecalis 1 (3, 4,10,11). W rozwoju zakażeń bezobjawowych w ukła dzie rozrodczym samic lisów hodowlanych kluczowe znaczenie odgrywa sprawność m e c h a n i z m ó w odpor ności naturalnej (niespecyficznej).
W y s t ę p o w a n i e c z y n n i k ó w immunosupresyjnych w środowisku bytowania zwierząt, takich jak: stres związany z n i e w ł a ś c i w ą lokalizacją fermy i nadmier nym zagęszczeniem zwierząt, obecność mikotoksyn w paszy roślinnej oraz nieodpowiednie przechowywa nie surowców pochodzenia zwierzęcego i stosowanie środków konserwujących k a r m ę , skłania do poszuki
wania skutecznych metod zapobiegających ich nieko rzystnemu działaniu na układ immunologiczny orga nizmu. Nasilenie humoralnych i k o m ó r k o w y c h reak cji immunologicznych, a t y m samym zwiększenie od porności naturalnej, można osiągnąć, stosując immuno-stymulację nieswoistą (immunopotencjalizację) (5,7)
Celem badań była ocena w p ł y w u d w ó c h immuno-modulatorów na kształtowanie się surowiczego pozio mu haptoglobiny jako w s k a ź n i k a oceny zdrowotności samic lisów polarnych w okresie rozrodu.
Materiał i metody
Zwierzęta doświadczalne. Badaniem objęto 50 samic
lisów polarnych o masie 6-7 kg, w wieku około 2 lat u których w poprzednim okresie hodowlanym wystąpił) zaburzenia w rozrodzie w postaci braku m i , wczesnegc obumierania i resorpcji zarodków oraz rodzenia martwycł szczeniąt. W drugiej połowie grudnia lisom podano prepa rat przeciw pasożytniczy Foxverm i uodporniono przeciw ko nosówce i zakaźnemu zapaleniu mózgu. Następnie oc samic doświadczalnych pobrano wymazy z pochwy prz) pomocy sterylnych wymazówek ginekologicznych pc uprzedniej dezynfekcji sromu 0,5% Sterinolem. Pobrań)
materiał posiewano na bulion z glukozą, agar zwykły, agar z krwią i podłoże McConkeya. Pałeczki Gram-ujemne iden tyfikowano przy pomocy podłoży różnicujących oraz testów komercyjnych API20E, natomiast kolonie gronkow-ców i paciorkowgronkow-ców identyfikowano przy użyciu testów API 20 Strep i API 20 Staph firmy bio-Merieux.
W pierwszym etapie doświadczenia do badań użyto 30 samic lisów polarnych podzielonych na dwie grupy do świadczalne (grupa I , II) oraz grupę kontrolną (grupa III) po 10 sztuk w każdej. Przed okresem zbliżającej się rui samicom grupy I podano preparat Levamisole 7,5% pod skórnie dwukrotnie w odstępach 4-dniowych, w dawce 2,5 mg/kg m.c. substancji czynnej. Natomiast samice gru py II otrzymały preparat Isoprivet 20% domięśniowo dwu krotnie w tym samym przedziale czasowym, w dawce 10 mg/kg m.c. substancji czynnej. Samice grupy kontrol nej nie otrzymały immunostymulatora. W drugim etapie doświadczenia badania wykonano na 20 ciężarnych sami cach lisów polarnych podzielonych na dwie grupy doświad czalne po 10 sztuk w każdej (grupa IV, V) nie poddanych stymulacji przed okresem rui. W 41. dniu trwania ciąży samicom grupy IV podano preparat Levamisole 7,5% pod skórnie dwukrotnie, co 4 dni w dawce 2,5 mg/kg m.c. sub stancji czynnej. Natomiast samice grupy V otrzymały preparat Isoprivet 20% domięśniowo dwukrotnie w tym samym przedziale czasowym, w dawce 10 mg/kg m.c. sub stancji czynnej. Grupę kontrolną (grupa III) stanowiły te same samice, co w pierwszym etapie doświadczenia. Samice grup doświadczalnych oraz grupy kontrolnej pod dano obserwacji klinicznej, którą prowadzono przez cały okres rozrodu.
Preparaty immunostymulujące. Do aktywnej
immu-nostymulacji nieswoistej samic lisów polarnych użyto pre paratu Isoprivet firmy Vet-Agro stanowiącego 20% wodny roztwór izoprynozyny (syntetyczny kompleks inozyny, l-dimetyloaminopropano-2-olu (DIP) i 4-acetamidobenzo-esanu (PacBA)) do iniekcji oraz preparatu Levamisole firmy Biowet G o r z ó w Wlkp. s t a n o w i ą c e g o 7,5% r o z t w ó r levamisolum hydrochloricum do iniekcji.
Oznaczanie poziomu haptoglobiny (Hp). Stężenie Hp
w surowicy samic lisów polarnych określono metodą im-munoelektroforezy rakietkowej według metody Laurella przy użyciu swoistych przeciwciał skierowanych przeciw ko ludzkiej haptoglobinie, stosując bufor EDTA o pH 8,6 pozbawiony jonów wapnia (Ca++): 0,5 M Tris-HCl, 0,3 M
kwas borny, 0,012 M EDTA-dwusodowy. Pole powierzch ni otrzymanych precypitatów obliczono metodą planimet-ryczną. Stężenie Hp wyliczono według wzorca, a uzyskane wyniki wyrażono w g/L.
W pierwszym etapie doświadczenia w trzech pierwszych grupach surowiczy poziom Hp oznaczono przed podaniem preparatu Levamisole lub Isoprivet (1. pobranie), a następ nie w 4. dniu po aplikacji I (2. pobranie) i II dawki prepara tu (3. pobranie). Kolejne oznaczenia Hp u tych samic wy konano w 10. (4. pobranie) i 41. dniu ciąży (5. pobranie). Natomiast w drugim etapie badań (grupa IV i V ) poziom Hp oznaczono przed podaniem preparatu Isoprivet lub Levamisole, tj. w 41. dniu ciąży (1. pobranie), a następnie w 4. dniu po podaniu I (2. pobranie) i I I dawki (3. pobra nie) jednego z wymienionych preparatów (45. i 49. dzień ciąży).
Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej, obliczając średnią i odchylenie standardowe oraz istotność różnic pomiędzy grupami, stosując test t-Studenta.
Wyniki i omówienie
Z danych przedstawionych na ryc. 1 wynika, że ba daniem bakteriologicznym poszerzonym o bioche m i c z n ą identyfikację izolatów za p o m o c ą systemu A P I , od 62,2% samic lisów polarnych wyizolowano z dróg rodnych c z y s t ą h o d o w l ę Stapylococcus aureus, od
18,8% Streptococcus pyogenes, 11,9% /3-hemolitycz-ne szczepy E. coli, natomiast od pozostałych 7 , 1 % sa mic m i e s z a n ą florę bakteryjną (kolonie E. coli niehe-molityczne i Proteus sp.). Uzyskane w y n i k i stanowią potwierdzenie w y n i k ó w badań Mizak i wsp. (8) oraz Smielewskiej-Łoś i wsp. (10) i wskazują, że spośród wielu czynników bakteryjnych Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes i E. coli odgrywają g ł ó w n ą rolę w indukowaniu bezobjawowych stanów zapalnych w drogach rodnych oraz w etiologii zaburzeń w rozro dzie lisów hodowlanych. Wymienione gatunki drob noustrojów autorzy ci izolowali z narządów wewnętrz nych padłych n o w o r o d k ó w oraz z dróg rodnych samic w przypadku poronień.
I Staphylococcus aureus (n = 31) Q3 Escherichia coli (n = 6)
I Streptococcus pyogenes (n • 9) Mikroflora mieszana (n = 4)
Ryc. 1. Procentowy udział poszczególnych bakterii wyizolo wanych z dróg rodnych samic lisów polarnych przed okre sem rui
U samic grupy I , I I i I I I z pierwszego etapu doświad czenia średnie wartości wyjściowe stężenia Hp były statystycznie istotnie w y ż s z e w stosunku do wartości fizjologicznej tego białka u lisów (0,75 g/l) (ryc. 2). W grupach samic stymulowanych statystycznie istot ny spadek poziomu Hp w stosunku do wartości w y j ściowych i grupy kontrolnej notowano j u ż w 4. dniu po pierwszej dawce lewamizolu (grupa I) lub izopry nozyny (grupa I I ) . Powtórna dawka tych preparatów s p o w o d o w a ł a dalszy spadek poziomu Hp, którego średnie wartości w 4. dniu po immunostymulacji w obu grupach d o ś w i a d c z a l n y c h b y ł y z b l i ż o n e do w a i t o ś c i fizjologicznej tego białka u lisów. Natomiast u samic nie stymulowanych (grupa I I I ) stężenie Hp oznaczone w tych samych terminach utrzymywało się stale na zbli żonym do wyjściowego poziome i było ono statystycz nie istotnie w y ż s z e niż w grupie I i I I .
1 2 3 4 5 nr pobrania
Ryc. 2. Surowiczy poziom Hp u samic lisów polarnych przed rują po immunostymulacji lewamizolem lub izoprynozyną Objaśnienia: A - różnice statystycznie istotne pomiędzy grupami doświadczalnymi a kontrolą (a < 0,01)
• grupa IV • grupa V • kontrola |
I
1 2 3I
d
nr pobrania
Ryc. 3. Surowiczy poziom Hp u samic lisów polarnych w II połowie ciąży po immunostymulacji lewamizolem lub izo prynozyną
Objaśnienia: jak na ryc. 2.
W 10. dniu ciąży średnie wartości poziomu hapto-globiny w grupie I i I I wzrosły dwukrotnie w stosunku do wartości fizjologicznej, po czym uległy ponowne mu spadkowi w 4 1 . dniu ciąży do wartości zbliżonej do fizjologicznej (ryc. 2). W tych samych terminach oznaczeń u ciężarnych samic w grupie kontrolnej po ziom haptoglobiny uległ dalszemu istotnemu wzrosto w i w porównaniu do poprzednich oznaczeń wykona nych przed okresem krycia i samic stymulowanych.
Z danych na ryc. 3 wynika, że u samic stymulowa nych w drugiej połowie ciąży (grupa I V i V ) istotny spadek poziomu Hp w stosunku do wartości wyjścio wych nastąpił podobnie jak w grupie I i I I w 4. dniu po podaniu I dawki ocenianych i m m u n o s t y m u l a t o r ó w . Podobnie też po zastosowaniu I I dawki immunosty mulatorów średnie wartości poziomu Hp w obu gru pach d o ś w i a d c z a l n y c h uległy dalszemu istotnemu spadkowi, z tym, że w ostatnim terminie oznaczeń (49. dzień ciąży) były one 3-krotnie w y ż s z e w p o r ó w n a n i u do wartości fizjologicznej oraz istotnie niższe w sto sunku do grupy kontrolnej. Natomiast u samic nie sty mulowanych poziom haptoglobiny oznaczony w tych samych terminach osiągał najwyższe średnic wartości w toku całego doświadczenia.
Ważny z punktu widzenia miarodajnej oceny dobro-stanu lisów, który w zasadniczy sposób rzutuje na efek ty reprodukcyjne i hodowlane, jest przebieg reakcji ostrej fazy, której jednym z w y k ł a d n i k ó w są zmiany
w poziomie niektórych białek ostrej fazy ( 1 , 2). Z da nych uzyskanych w badaniach własnych wynika, żt w identyfikacji bezobjawowych s t a n ó w z a p a l n y c ł w drogach rodnych samic lisów polarnych, którycł diagnostyka jest utrudniona, praktyczne zastosowanie ma oznaczanie surowiczego poziomu haptoglobiny W piśmiennictwie brak jest informacji dotyczącycł przydatności oznaczania tego białka w monitoringt z d r o w o t n o ś c i samic l i s ó w polarnych, co znacznie utrudnia interpretację uzyskanych wyników. Wynik: badań własnych w s k a z u j ą że kształtowanie się pozio mu Hp w surowicy samic lisów polarnych jest miaro dajnym wskaźnikiem oceny ich zdrowotności. W okre sie zbliżającej się rui u samic lisów polarnych we wszystkich badanych grupach surowiczy poziom Hp był istotnie w y ż s z y w stosunku do wartości fizjolo gicznej tego białka, co jest wynikiem rozwijającego się odczynu zapalnego w drogach rodnych pod wpły wem infekcji. Silnym induktorem syntezy Hp sąlipo-polisacharydy (LPS) stanowiące główny immunolo gicznie czynny składnik ściany komórkowej bakterii Gram-ujemnych oraz enterotoksyny wytwarzane przei bakterie Gram-dodatnie, zwłaszcza z rodzaju Staphy-lococcus i Streptococcus (6). Znajduje to potwierdze nie w uzyskanych wynikach badań bakteriologicznych wykonanych z w y m a z ó w pobranych z dróg rodnych samic w okresie zbliżającej się rui. Uzyskane dane w s k a z u j ą j e d n o c z e ś n i e , że identyfikacja odczynów zapalnych rozwijających się w zakażeniach bezobja wowych w drogach rodnych samic przed pokryciem, których diagnostyka jest utrudniona przy użyciu me tod tradycyjnych, jest m o ż l i w a na podstawie pomiaru surowiczego poziomu haptoglobiny.
Kształtowanie się poziomu Hp w surowicy samic l i s ó w polarnych o k a z a ł o się r ó w n i e ż przydatnym w s k a ź n i k i e m w ocenie s k u t e c z n o ś c i zastosowanej immunostymulacji nieswoistej. Dwukrotne podanie preparatu Levamisole lub Isoprivet samicom lisów polarnych przed wystąpieniem rui (grupa I i I I ) spo w o d o w a ł o statystycznie istotny spadek surowiczego poziomu haptoglobiny w stosunku do wartości wyj ściowych. Normalizacja jej stężenia u samic w gru pach doświadczalnych następowała j u ż w 4. dniu po zakończonej immunostymulacji w odniesieniu do war tości fizjologicznej tego białka. U lisów haptoglobina jest wolno reagującym białkiem ostrej fazy, a jej po
wrót do wartości fizjologicznych w zależności od czasu oddziaływania b o d ź c a zapalnego następuje po 8-14 dniach, a nawet dłużej. M o ż n a zatem stwierdzić, że zmiany w poziomie Hp w surowicy samic stymulo wanych są efektem właściwości immunomodulujących lewamizolu i izoprynozyny, polegających na zwięk szonej produkcji I L-1 p r z e z a k t y w o w a n e l i i a k u j f a g i
oraz zmianie w profilu odpowiedzi immunologicznej na korzyść limfocytów T h l . Prawdopodobnie zwięk szona produkcja I L - 1 pod w p ł y w e m działania immu nostymulatorów oraz jej inhibicyjny wpływ na biosyn tezę haptoglobiny indukowanej przez I L - 6 w stanach
Medycyna Wet. 2006,62(7)
zapalnych spowodował istotny spadek poziomu tego białka w surowicy samic stymulowanych (6, 9). Po twierdzenie tego przypuszczenia stanowią wyniki uzys kane u samic grupy kontrolnej (grupa I I I ) . Wysoki poziom Hp oznaczony w tych samych terminach w su rowicy samic nie stymulowanych jest odzwierciedle niem natężenia odczynu zapalnego rozwijającego się w przebiegu zakażeń bezobjawowych w drogach rod nych.
Natomiast stwierdzony w 10. dniu ciąży p o d w y ż szony poziom Hp w surowicy samic stymulowanych w stosunku do wartości fizjologicznej oraz dalszy wzrost jej stężenia u samic kontrolnych jest prawdo podobnie odzwierciedleniem natężenia p r o c e s ó w za palnych w macicy związanych z p r z e b u d o w ą endo-metrium macicy n i e z b ę d n ą dla pomyślnej implantacji zarodka oraz stymulacją angiogenezy w a ż n ą w czasie rozwoju embrionalnego ( 1 , 2, 6). W rozrodzie lisów hodowlanych istnieje ciągle brak informacji dotyczą cych reakcji ostrej fazy związanej z przebiegiem cią ży. Stąd też badania własne skierowane były na o c e n ę przydatności oznaczania Hp w monitorowaniu prze biegu ciąży u samic lisów polarnych. Z danych uzys kanych wynika, że białkiem ostrej fazy u lisów odgry wającym istotną rolę w procesach rozrodczych jest haptoglobina.
W toku dalszych badań u ciężarnych samic stymu lowanych stężenie haptoglobiny do 4 1 . dnia trwania ciąży utrzymywało si^na poziomie zbliżonym do war tości fizjologicznej. Świadczy to, że w ś r o d k o w y m okresie ciąży u samic lisów polarnych o nie zaburzo nej homeostazie organizmu nie dochodzi do istotnych zmian w surowiczym poziomie haptoglobiny. Nato miast wysoki poziom tego białka stwierdzony w 4 1 . dniu ciąży w surowicy samic kontrolnych oraz grupy I V i V przed podaniem i m m u n o s t y m u l a t o r ó w jest od zwierciedleniem natężenia infekcyjnego odczynu za palnego w macicy samic ciężarnych.
Badania własne wykazały, że dwukrotna aplikacja lewamizolu lub izoprynozyny samicom w drugiej po łowie ciąży spowodowała, podobnie jak w pierwszym etapie badań, istotny spadek stężenia Hp w stosunku do wartości wyjściowych. Jednakże w ostatnim termi nie oznaczeń (49. dzień ciąży) średnie wartości tego białka były około 3-krotnie w y ż s z e w p o r ó w n a n i u do jego wartości fizjologicznej u lisów. Wskazuje to, że u samic lisów polarnych istotny w p ł y w na kształtowa nie się stężenia Hp w ostatnim tygodniu ciąży m o ż e mieć charakterystyczny profil hormonalny oraz stres związany z okresem zbliżającego się porodu (6). Z ko lei u samic grupy kontrolnej (grupa I I I ) w tych termi nach oznaczeń stężenie Hp ulegało dalszemu wzros towi, osiągając w 45. i 49. dniu ciąży najwyższe war tości w toku całego doświadczenia. Współistniejące z ciążą infekcje m o g ą p o w o d o w a ć zmiany profilu od powiedzi immunologicznej na k o r z y ś ć limfocytów T h l , czego następstwem jest istotny wzrost poziomu cytokin prozapalnych, zwłaszcza I L - 6 jako głównego
stymulatora zwiększonej biosyntezy Hp w hepatocy-tach ( 1 , 2, 9). Zatem stwierdzony w ostatnim okresie ciąży u samic nie stymulowanych najwyższy poziom Hp jednoznacznie wskazuje na istnienie odczynu za palnego o charakterze przewlekłym, wywołanym praw dopodobnie nasilającą się infekcją bakteryjną w ma cicy. Stale wysoki poziom Hp u samic ciężarnych nie stymulowanych m o ż e wynikać zarówno z udziału tego białka w modulowaniu odpowiedzi zapalnej w miej scu toczącego się procesu zapalnego, j a k i pełnienia ważnej roli w procesie naprawy objętych procesem zapalnym tkanek macicy, a także kompensacji niedo krwienia w chronicznych stanach zapalnych tego na rządu przez inicjację rozwoju n a c z y ń pobocznych (6).
Reasumując m o ż n a stwierdzić, że kształtowanie się surowiczego poziomu haptoglobiny u lisów polarnych jest odzwierciedleniem natężenia procesów zapalnych w organizmie oraz przydatnym wskaźnikiem oceny
skuteczności zastosowanej immunostymulacji nieswo istej u samic w okresie rozrodu. Miarodajny wskaźnik rozrodu, określany stosunkiem liczby odsądzonych do liczby szczeniąt urodzonych, wynosił 80,7% w gru pach samic stymulowanych preparatem Levamisole (grupa I i I V ) i 84,1% preparatem Isoprivet (grupa I I i V ) . Natomiast w grupie kontrolnej (grupa I I I ) wyno sił on 51,6%. Wskaźnik odchowu szczeniąt w momen cie odsądzenia (7 tygodni) kształtował się średnio na samicę w grupie 17,1, zaś w grupie I V 6,4. Natomiast w grupie I I i V wynosił kolejno 8,2 i 7,6. W grupie kontrolnej w s k a ź n i k ten był 4-5-krotnie niższy w po równaniu do grup doświadczalnych i wynosił 1,6.
Piśmiennictwo
1 .Eckersall P. D., Harvey M.J.A., Ferguson J. M., Renton J. P., Nickson D. A.,
Boyd J. S.: Acute phase proteins in canine pregnancy (Canis familiaris).
J. Reprod. Fert. 1993, 47, 159-164.
I.Evans J. M., Anderton D. J.: Pregnancy diagnosis in the bitch: the develop
ment of a test based on the measurement of acute phase proteins in the blood. Ann. Zootech. 1992, 41, 1-9.
3.Kopczewski A., Zdankiewicz T., Wróblewska M.\ Zaburzenia w rozrodzie lisów w świetle badań bakteriologicznych wymazów z pochwy i worka na-pletkowego w latach 1985-1987. Medycyna Wet. 1988, 44, 680-683.
A.Kostro K.. Majer-Dziedzic B., Wawrzkiewicz J.: Corynebacteria of group A:
A frequent pathogen of breeding foxes in the perinatal period. Scientifur 1997, 21, 215-219.
5. Kostro K., Krakowski L . , Gliński Z.. Krakowski M : Stymulacja odporności
nieswoistej - alternatywną metodą w profilaktyce i terapii zakażeń układu rozrodczego lisów hodowlanych. Annies UMCS s. DD. 2001, 57, 159-167. 6. Koslro K. Gliński Z. (red.): Białka ostrej fazy u zwierząt. WAR, Lublin 2003.
I . Masihi K. N.: Immunomodulatory agents for prophylaxis and therapy of in
fections. Int. J. Antimicrobial Agents 2000, 14, 181-191.
S.Mizak B., Rzeżulka A., MatrasJ.: Potencjalne czynniki zaburzeń w rozrodzie
samic lisów hodowlanych. Medycyna Wet. 1998, 54, 271-275.
9.Sheldon I . M., Noakes D. E., Rycroft A., Dobson H.: Acute phase protein responses to uterine bacterial contamination in cattle after calving. Vet. Rec. 2001, 148, 172-175.
10.Smielewska-Łoś E.: Analiza zakaźnych przyczyn zaburzeń w rozrodzie lisów
hodowlanych. Zeszyty Naukowe A R W r o c ł a w Weterynaria l V I I I . 1QQR, 144,
55-67.
I I . Wawrzkiewicz J., Majer-Dziedzic B., Kostro K.\ Streptococcal infection of foxes during the perinatal period: Specific immunoprophylaxis. Scientifur
1997, 21, 220-226.
Adres autora: prof, dr hab. Krzysztof Kostro, ul. Sikorskiego 3/81, 20-814 Lublin
