Przeracki, Jerzy
"Początki sztuki drukarskiej na
Pomorzu w XV wieku", Zbigniew
Nowak, Gdańsk 1976 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 503-506
Recenzje i om ówienia 5 0 3
to m y k sią g e lb lą sk ic h w y k o rz y sta obecne d o św iad czen ia i u lep szy jeszcze (już w te j ch w ili b a rd zo d o b rą) sw o ją m eto d ę w y d aw n iczą. D zięki n iem u b ad acze d ziejó w m ia st p ru sk ic h o trz y m a li n iezw y k le cen n e w y d aw n ictw o źró d ło w e, k tó re p o zw ala poznać m ieszk ań có w S ta re g o M iasta E lb lą g a w d ru g ie j połow ie X IV stu le c ia , a szczególnie ich s tru k tu rę m ają tk o w ą i zaw odow ą.
J e r zy P rze ra c k i
Z b i g n i e w N o w a k , P o c z ą t k i s z t u k i d r u k a r s k i e j n a P o m o r z u w X V u ' i e k u , G d a ń s k 1976, P o l s k a A k a d e m i a N a u k . B i b l i o t e k a G d a ń s k a , s s . 230, 2 n l b .
N a p o c zą tk u 1977 ro k u do rą k czy teln ik ó w tr a f iła k siążk a, b ęd ąca p ierw szą p ró b ą sy n te ty c z n eg o p rz e d sta w ie n ia p o czątk ó w sz tu k i d ru k a rs k ie j w P ru s a c h K ró lew sk ich . A u to rem te j p ra c y je s t k iero w n ik D ziału Z b io ró w S p e c ja ln y ch B ib lio te k i G d ań sk iej P o lsk ie j A k ad em ii N au k , Z b ig n iew N ow ak, zn an y z w ie lu a rty k u łó w o m aw iający ch zasłu g i w ydaw ców , d ru k a rz y i b ib lio filó w , d zia ła ją c y c h w P ru s a c h K ró lew sk ich .
P o d w u w stę p n y c h ro z d ziała c h a u to r o m aw ia p ro b lem k sią żk i w P ru sa c h w d o b ie rę k o p iśm ie n n ej, dochodząc do w n io sk u , że w iele n a js ta rsz y c h k sią żek d ru k o w a n y ch d o c ie rało do P ru s K ró lew sk ich d lateg o , że tra d y c je b ib lio tec zn e i b ib lio filsk ie b y ły tam b a rd zo żyw e. N ależy tu p o d k re ślić d użą ro lę K o ścio ła i szk ó ł w p ro cesie p o p u la ry z a c ji k siążek . C h ry stia n iz a c ja P ru s i P o m o rza G d ań sk ieg o w ią za ła się z p o trz e b ą d y sp o n o w an ia k się g am i litu rg ic z n y m i, teo lo g iczn y m i, p raw n icz y m i i p o d rę cz n ik a m i szk o ln y m i. Od sc h y łk u X II s tu le c ia w w ie lu zak o n ach zaczy n ają p o w staw ać b ib lio te k i (m iędzy in n y m i u cy stersó w w O liw ie — ro k 1186). W X III w iek u u tw o rzo n e z o stały b ib lio te k i w B ra n ie w ie i w e F ro m b o rk u , a p o d k o n iec X IV stu le c ia ro zp o częły d z ia łaln o ść b o g ate b ib lio te k i k o ścieln e w T o ru n iu , G d ań sk u i E lb lą g u . W ięk szość szk ó ł, p o w sta jąc y ch n a te ry to riu m p a ń stw a k rzy żack ieg o od połow y X III w iek u , d y sp o n o w ała zapew ne w łasn y m i k sięg o zb io ram i. Ju ż w X III. w ie k u K ościół z ain icjo w a ł c e n tra ln ie ste ro w a n ą p o lity k ę b ib lio tec z n ą, m ają c ą n a c elu p lan o w e p o zb y w an ie się d u b letó w i p rzek azy w an ie ich now o p o w sta ją cym kościołom w P ru sa c h .
N astęp n y m zag ad n ien iem , k tó re om aw ia a u to r, je s t Im p o rt in k u n a b u łó w do P ru s K ró lew sk ich . S p ro w ad zan o je z d y sp o zy cy jn y ch o śro d k ó w k o ściel n y c h w E u ro p ie Z ach o d n iej, a tak ż e d z ię k i b ezp o śred n im k o n tak to m n ie k tó ry c h lu d zi z z ag ra n ic ą . W raz z k sią żk ą d ru k o w a n ą p o ja w ił się h a n d e l ty m now ym to w a rem i p ry w a tn e z b ie rac tw o k siążek .
W ro z d ziale V p rz ed sta w io n y z o stał Ja k u b K arw ey sse — p io n ie r d ru k a r stw a n a P o m o rzu , o ra z k siążk i, k tó re w y szły sp o d p ra sy jeg o o ficy n y ty p o g ra fic z n ej. P ierw szy m d ru k iem , w y k o n an y m p rzez K arw ey sseg o , b y ła p ra c a J a n a z K w id zy n a D es leb e n d er ze lig e n fra w e n D orothee c le w sn e ry n n e y n d er
th u m k y r c h e n tz u M a rie n w erd ir des la n d es tz u p rew ssen . J a n z K w id zy n a, sp o
w ie d n ik D o ro ty z M ątow ów , po śm ierc i te j p u ste ln ic z k i (25 V I 1394) sp o rz ą d ził d la celów k u lto w y ch sied em ró żn y ch o p raco w ań b io g ra fii D o ro ty : sześć w ję zy k u łac iń sk im , a jed n o w d iale k cie śro d k o w o n iem ieck im . To o sta tn ie zo stało p rz ed ru k o w a n e p rzez K arw ey sseg o w 1492 ro k u . A u to r om ów ił k s z ta łt ty p o
5 0 4
g ra fic z n y te k s tu Ż y w o ta D o ro ty, a n a stę p n ie d ru g ą p o zy cję w y d a n ą p rzez m alb o rsk ieg o ty p o g ra fa : E yn p a ssien b u c h le in vo n d er v ie r h e u b t iu n c k
jra w e n , w ierszo w an y u tw ó r o m ęczeń stw ie c z te re c h św ię ty ch : D o ro ty , B a r
b a ry , K a ta rz y n y i M ałg o rzaty . O bie w y d ru k o w an e w o ficy n ie K arw ey sseg o k sią ż k i n a le ż a ły do p o p u larn e g o o b ieg u czy teln iczeg o . N a k ład ich w y n o sił za pew n e o d 300 do 500 eg zem p larzy . Do n aszy ch czasów d ru k i m alb o rsk ie K a r w eyssego p rz e trw a ły je d n a k ty lk o w u n ik ato w y c h i p rz ew a ż n ie zd efe k to w a n y c h eg zem p larzach .
Z n aczn ie p o w ażn iejszy c h a ra k te r m ia ł g d a ń sk i ep izo d w ęd ro w n eg o d ru k a rz a K o n ra d a B a u m g a rta, k tó rem u pośw ięco n a je s t k o le jn a część o m aw ian ej p ra cy . B a u m g a rt poch o d ził p raw d o p o d o b n ie z F ra n k o n ii. W yuczyw szy się in tro lig a to rs tw a i d ru k a rs tw a , o k oło 1495 ro k u o p u śc ił N iem cy. P ierw szy m e ta p em jeg o w ęd ró w k i zaw odow ej b y ło n a jw ię k sz e i n a jb o g a tsz e m ia sto P ru s K ró lew sk ich — G d ań sk , gdzie p rz eb y w a ł do p o ło w y 1499 ro k u . P o czątk o w o p o św ięcił się in tro lig a to rs tw u . W k ró tce je d n a k z a ją ł się też d ru k a rstw e m . Ja k o im p re so r in k u n a b u łó w B a u m g a rt zad e b iu to w ał w G ra ń sk u w 1498 ro k u , tło cząc p o p u la rn y p o d rę cz n ik g ra m a ty k i jęz y k a łaciń sk ieg o , o p raco w an y p rzez g ra m a ty k a rzy m sk ieg o z połow y XV w iek u , A e liu sa D o n ata. P o d rę c z n ik te n , z a ty tu ło w a n y A r s M in o r (zn an y te ż pod n azw ą D o n a tu s m in o r), u łożony w fo rm ie p y ta ń i o d pow iedzi, b y ł w X V w ie k u b a rd z o p o szu k iw an y . W y d ru ko w an a p rzez B a u m g a rta p ra c a zach o w ała się do d n ia d zisiejszeg o jed y n ie w k ilk u fra g m e n ta c h , ale są one św iad ectw em w ie lk ic h u m ie jętn o śc i zaw o dow ych ty p o g ra fa .
D ru g im d ru k iem B a u m g a rta b y ł lis t o d p u sto w y J a n a ze Ś cin aw y (na Ś lą sk u ), w y k o n an y w 1498 ro k u . W ty m sam ym ro k u d ru k a rz te n w y tło czy ł ta k ż e m o d lite w n ik w ję z y k u n iem iec k im . N ie ste ty d ru k i te zag in ęły .
P ie rw sz e p u b lik a c je B a u m g a rta zasp o k o iły lo k a ln e p o trz e b y w z ak re sie te k stó w sz k o ln y ch i re lig ijn y c h n a d łu ższy czas. W ów czas d ru k a rz te n zaczął szu k ać n o w y ch źró d eł zam ów ień w y d aw n iczy ch . P o n iew aż d iecezje p ru sk ie d y sp o n o w ały w te d y ju ż zn aczn y m i zaso b am i rę k o p iśm ie n n y ch k sią g litu rg ic z n y ch , B a u m g a rt zao fero w ał sw o je u słu g i d ru k a rs k ie sto su n k o w o m ło d ej (bo zało żo n ej w 1387 ro k u ) d iec e zji w ileń sk ie j.
O sta tn i ro z d ział p ra c y Z b ig n iew a N o w ak a p ośw ięcony je s t p o szu k iw an iu k o leb k i d ru k a rs tw a p o lsk ieg o . D zieje sz tu k i d ru k a rsk ie j w X V stu le c iu k ry ją jeszcze w ie le zag ad ek . W iążą się one z w y tw o ra m i an o n im o w y ch o ficy n , ja k ic h w X V w iek u n ie b rak o w ało . Je d n a z n ich , zw an a w in k u n a b u listy c e u m ow nie „ ty p o g ra p h u s L eo n is I S erm o n es”, d z ia ła ła w la ta c h sie d em d z ie sią ty c h X V w ie k u n a te ry to riu m P o lsk i. Co do je j lo k a liz a c ji n ie m a do dziś p e łn e j jasn o śc i (w g rę ' w chodzi C hełm no lu b k tó re ś z m ia st ślą sk ich , n a jp ra w d o p o d o b n iej W roclaw ).
K ończąc sw o ją p ra cę , Z b ig n iew N ow ak p rzy p o m n ia ł p o k ró tce h is to rię „cz arn e j sz tu k i” w P o lsce. Z a tw ó rc ę je j u w ażan y je s t K a sp e r S tra u b e , d z ia ła ją c y w K rak o w ie w la ta c h 1473— 1477. W la ta c h 1475— 1482 w e W ro cław iu d ru k o w a ł k sią żk i K a sp e r E ly an . P o k ilk u le tn ie j p rz e rw ie d ziałaln o ść ty p o g ra ficzn ą w zn o w ił n a k ró tk o S z w a jp o lt F io ł, p ra c u ją c y w K ra k o w ie p rzez ro k . P o tem od połow y 1491 do połow y 1492 ro k u tło c z y ła k sią żk i d ru k a rn ia Ja k u b a K arw ey sseg o w M alb o rk u . W reszcie, znów po k ilk u le tn ie j p rz e rw ie , od 1495 ro k u jak o in tro lig a to r, a od p o c zą tk u 1498 ro k u tak ż e jak o d ru k a rz , zaczął d ziałać
Recenzje i om ówienia 5 0 5
w G d ań sk u K o n ra d B a u m g a rt (do połow y 1499 ro k u ). T ak w ięc P ru s y K ró lew sk ie (obok K ra k o w a i W ro cław ia) b y ły n a jw ię k sz y m o śro d k iem ro zw o ju sz tu k i d ru k a rs k ie j w p iętn a sto w iec zn e j P o lsce i słu szn ie Z b ig n iew N o w ak p o św ię c ił im ty le u w a g i w sw oich b a d a n ia c h . N ależy dodać, że w a rto ść te j p u b lik a c ji p o d n o si s ta ra n n e o p raco w an ie g ra fic z n e i re d a k c y jn e .
P o p rz e c z y ta n iu o m aw ian ej k sią żk i n a su w a się je d n a k sp o strz eżen ie, że ty tu ł je j z o stał sfo rm u ło w an y n ie p re c y z y jn ie . P o w in ie n o n ch y b a b rzm ieć: „P o c zą tk i sz tu k i d ru k a rs k ie j w P ru s a c h K ró lew sk ich w X V w ie k u ” , ab y c z y te ln ik n ie o czek iw ał szerszeg o zasięg u te ry to ria ln e g o te j p ra cy , a n iż e li m a to m iejsce w rzeczy w isto ści.
Z n ie w ie lu d ro b n y c h u ste re k , zau w ażo n y ch w p ra cy , w a rto w sk azać n a stę p u ją c e : w D obrym M ieście m am y b ib lio te k ę k o leg ia ck ą ‘, a n ie k a te d ra ln ą (s. 82); E n o ch a de (von) C obelaw lep ie j n azy w ać p re p o zy tem k a p itu ły k a te d ra ln e j w e F ro m b o rk u , a n iż e li proboszczem ta m te jsz e j k a te d ry (s. 84 i 145); p o w in n o b y ć „D o ro ta z M ątow ów ” (p rzecież M ątow y), a n ie z „M ątów ” (na p rz y k ła d s. 45); w ą tp liw o ści b u d zi ro zw iązan ie z ap isu „H oc s c rip s e ru n t D om i n ic a 14 p o st E p h ip h a n ia (A nno D ni 1631)” jak o 29 sty c zn ia 1631 ro k u (s. 188). B yć m oże je s t to b łą d d ru k a rs k i bo ch o d zi tu o c z w a rtą n ie d z ielę po T rzech K ró lach , n ie -zaś o c z te rn a stą . G dyby ta k b y ło w rzeczy w isto ści, ro z w iązan ie te g o z ap isu p o w in n o w y g ląd ać n a stę p u ją c o : 2 lu te g o 1631 ro k u .
P o za ty m c zy te ln ik a z a sk a k u je u w ag a a u to ra , że „ w y k o rzy stał w szy stk ie d o ty ch czaso w e u s ta le n ia ” (s. 7), je ś li z esta w i się ją z n ie z b y t zro zu m iały m fa k te m b ra k u sp isu lite ra tu ry p rz ed m io tu . P rz e g lą d a ją c zaś lite ra tu rę , p o d a n ą w p rz y p isac h , w k ilk u w y p ad k ach dochodzi się do w n io sk u , że n ie k tó re po zy cje n ie w y m ien io n e p rzez a u to ra , w a rte są ch o ćb y jed n o razo w ej w zm ian k i 2. P oza ty m o m aw iając k siążk ę rę k o p iśm ie n n ą a u to r ch y b a n ieco z b y t m ało u w ag i p o św ięcił k sięg o zb io ro m w arm iń sk im .
1 Z o b . D i e K o l l e g i a t s t i f t s b i b l i o t h e k z u C u t t s t a d t i n V e r g a n g e n h e i t u n d G e g e n w a r t . Z w e i A u f s ä t z e . B e i t r ä g e z u r G e i s t e s g e s c h i c h t e d e s E r m l c m d e s m i t 10 A b b i l d u n g e n , G u t t s t a d t 1936, s s . 38, 10 n l b . o r a z K . R e c z y ń s k i , B i b l i o t e k a K o l e g i a c k a w D o b r y m M i e ś c i e , K o m u n i k a t y I n s t y t u t u M a z u r s k i e g o w O l s z t y n i e , 1947, n r 4 (10), s s . 1— 10. 2 N p . : Z e n o n N o w a k , K u l t u r a u m y s ł o w a P r u s K r ó l e w s k i c h w c z a s a c h K o p e r n i k a , T o r u ń 1972; t e n ż e , S t a r a n i a o z a ł o ż e n i e u n i w e r s y t e t u w C h e ł m n i e w X I V i X V го., Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , t . 31, 1966, z . 4, s s , 7— 36 o r a z t e n ż e , D z i e j e t z w . A k a d e m i i C h e ł m i ń s k i e j , w : D z i e j e C h e ł m n a i j e g o r e g i o n u , p o d r e d . M . B i s k u p a , T o r u ń 1968, s s . 183—200. P o n a d t o w a r t o w s p o m n i e ć t a k i e p r a c e , j a k : A . K a r b o w i a k , S z k o ł y d i e c e z j i c h e ł m i ń s k i e j w w i e k a c h ś r e d n i c h , R o c z n i k i T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u , t . 6, 1899, s s . 5— 124 o r a z M . B o r z y s z k o w s k i , S z k o ł y d i e c e z j i w a r m i ń s k i e j w o k r e s i e o d X I I I d o p o ł o w y X V I w i e k u , S t u d i a W a r m i ń s k i e ( d a l e j S W ) , t . 2 , 1965, s s . 31—63. · P i s z ą c o J a n i e z K w i d z y n a i D o r o c i e z M ą t o w ó w , n a l e ż a ł o c h y b a w y m i e n i ć t a k ż e n a s t ę p u j ą c e p o z y c j e : F . H i p l e r , M e i s t e r J o h a n n e s M a r i e n w e r d e r u n d d i e K l a u s n e r i n D o r o t h e a v o n M o n t a u , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s ( d a l e j Z G A E ) , B d . 3, 1864, s s . 166—299; w 1956 r . d o k o n a n o n o w e g o w y d a n i a t e j p o z y c j i w n o w y m o p r a c o w a n i u : F . H i p l e r , H . W e s t p f a h l , H . S c h m a u c h , J o h a n n e s M a r i e n w e r d e r d e r B e i c h t v a t e r d e r s e l i g e n D o r o t h e a v o n M o n t a u , Z G A E , B d . 29, 1956, s s . 1—92; R . S t a c h n i k , Z u m S c h r i / t t u m ü b e r d i e s e l i g e D o r o t h e a v o n M o n t a u , Z G A E , B d . 27, 1939, s s . 231— 259; M . B o r z y s z k o w s k i , P r o b l e m a t y k a f i l o z o f i c z n a i t e o l o g i c z n a w t w ó r c z o ś c i J a n a z K i u i d z y n a (1343— 1417), S W , t . 5, 1968, s s . 111— 199 i t . 6, 1969, s s . 85— 171; D o r o t h e a v o n M o n t a u . D i e p r e u s s i s c h e H e i l i g e d e s 24. J a h r h u n d e r t s , h r s g . v o n R . S t a c h n i k u n d A . T r i l l e r , Z G A E , B d . 34, O s n a b r ü c k 1970. T r z e b a t e ż d o d a ć , ż e w R e p u b l i c e F e d e r a l n e j N i e m i e c ( w H e r n e i C o e s f e l d ) o d 1951 r . u k a z u j e s i ę s p e c j a l n e c z a s o p i s m o p o ś w i ę c o n e ż y c i u , d z i a ł a l n o ś c i i o s o b o w o ś c i D o r o t y z M ą t o w ó w p t . „ D e r D o r o t h e e n b o t e . M i t t e i l u n g s b l a t t d e s D o r o t h e e n b u n d e s ” .
5 0 6
P rz e d sta w io n a tu ta j p u b lik a c ja Z b ig n iew a N o w ak a z asłu g u je n a w ysoką o cen ę i z p ew n o ścią zo stan ie ży czliw ie p rz y ję ta p rzez in k u n a b u listó w , m iło ś n ik ó w k sią żk i i szero k ie rzesze c zy teln ik ó w . M ożna oczekiw ać, że d alsze b a d a n ia w y ja śn ią do ko ń ca is tn ie ją c e jeszcze z ag ad k i, zw iązan e z p o c zątk am i sz tu k i d ru k a rs k ie j w P ru s a c h K ró lew sk ich w X V stu le c iu 3.
J e r z y P rze ra c k i
M a r c i n K r o m e r , P o l s k a c z y l i o p o ł o ż e n i u , l u d n o ś c i , o b y c z a j a c h , u r z ę d a c h i s p r a w a c h
p u b l i c z n y c h K r ó l e s t w a P o l s k i e g o k s i ę g i d w i e . P r z e k ł a d S t e f a n a K a z i k o w s k i e g o , w s t ę p
i o p r a c o w a n i e R o m a n a M a r c h w i ń s k i e g o , O l s z t y n 1977, P o j e z i e r z e , s s . L I , 224, i l u s t r . 29 + + m a p a ( w k ł a d k a ) .
J e s t to p ią ta z k o lei p o zy cja, ja k ą o lsz ty ń sk ie w y d aw n ictw o p rzy g o to w ało w ra m a c h se rii „ L ite ra tu ra W arm ii i M azu r w D aw n y ch W iek ach ” . Je d n a k że a n i ów szy ld re g io n a ln y , a n i też zw iązek K ro m era z W arm ią, n ie m ogą p rz e sąd zać o a d re sa c ie , do k tó reg o k iero w an a je s t ta k siążk a.
P olonia M arcin a K ro m e ra (P olonia siv e de s itu , p o p u lis, m o rib u s, m a g i stra tib u s e t rep u b lica R eg n i P o lo n ici lib r i duo) n a le ż y bow iem do n a jw y b it
n ie jsz y c h z ja w isk w h is to rii p iśm ie n n ictw a ziem p o lsk ich . S am K ro m er, a u to r am b itn eg o m o n u m e n tu w p o sta ci trz y d z ie s tu k sią g h is to rii O p o ch o d zen iu
i d zieja ch P o la kó w , p oczątkow o n ie d o cen iał sp ecy ficzn ej, sa m o istn e j w a rto śc i
d z ie łk a. W y zn aczał m u ro lę s a te lity , to w arzy sząceg o w sen sie b ąd ź to w p ro w ad zający m , b ąd ź u z u p ełn iają cy m ta m te m u d ziełu głó w n em u . A tym czasem
P o lo n ii p isa n y b y ł w łaśn ie su k ces, i to w s k a li e u ro p e jsk ie j.
K ro m e r n ie sp ieszy ł się z p u b lik a c ją . G otow e d ziełk o — rzecz aż n ie p raw d o p o d o b n a — p rzez p ra w ie la t d w ad zieścia p o zo staw ało w b ru lio n ie . L ecz oto za n am o w ą p rz y ja c ie la — b isk u p a K arn k o w sk ieg o — a u to r o fia ro w u je rę k o p is H en ry k o w i W alezem u, cu d zo ziem sk iem u k ró lo w i P o lsk i, z in te n c ją w p ro w ad z en ia go w sta n o g ó ln y i p o rz ąd e k p ra w n y K ró le stw a , k tó ry m m ia ł rząd zić. P rz y te j o k a z ji rę k o p is m u sia ł b y ć oczyw iście u z u p ełn io n y . H en ry k W alezy o trz y m a ł bow iem in fo rm a c ję d o ty czącą u s tro ju p a ń stw a i u rz ę dów w P o lsce w p e łn i a k tu a ln ą . O d teg o m o m en tu zaczy n a się też ży w o t w ła s n y d z ie łk a K ro m ero w eg o : ju ż w ro k u n a stę p n y m (1575) bez w ied zy i w oli a u to ra w y ch o d zi ono d ru k ie m w e F ra n k fu rc ie n a d M enem — z arek lam o w an e fach o w o p rzez w y d aw cę jak o „b ard zo po ży teczn e i uczone d zieło uczonego czło w iek a”. K ro m e r w sty d z ił się teg o d ru k u z pow o d u istn ie ją c y c h w n im b łęd ó w i m oże to w k o ń cu b y ło pow odem , iż zd ecy d o w ał się n a ed y cję a u to r ską. Ja k ż e je d n a k w ym uszona m u siała być ta d ecy zja, sk o ro ju ż p iętn a śc ie la t w cześn iej m o lesto w an y b y ł w sp ra w ie w y d an ia d z ie łk a i o fe rtę ow ą b e za p ela c y jn ie o d rzu cił. E d y cja a u to rs k a doszła do sk u tk u w 1577 ro k u w K o lo n ii u C h o lin u sa, k tó ry ju ż n a stęp n e g o ro k u zd ecy d o w ał się p o w tó rzy ć całe p rz e d sięw zięcie. Do su k c esu ro z p raw k i p rz y cz y n ił się n ie w ą tp liw ie z u p ełn y b ra k a k tu a ln e j in fo rm a c ji o P o lsce — jed n y m z n a jb a rd z ie j p rzecież zn aczący ch
3 P o r . A . K a w e c k a - G r y c z o w a , D z i e j e d r u k a r s t w a u P o l s c e X V i X V I w i e k u . S t a n b a d a ń
i p o s t u l a t y , w : D a u m a k s i ą ż k a i k u l t u r a . M a t e r i a ł y m i ę d z y n a r o d o w e j s e s j i n a u k o w e j z o k a z j i
p i ę ć s e t l e c i a s z t u k i -dTukaTSkiej из P o l s c e , p o d r e d . S . G r z e s z c z u k a i A . K a w e c k i e j - G r y c z o w e j , W r o c ł a w —W a r s z a w a — K r a k ó w — G d a ń s k 1975, s s . 9— 32.
