Kielecczyzna wobec plebiscytów na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku

Grzywna, Józef

Kielecczyzna wobec plebiscytów na

Warmii i Mazurach oraz na Powiślu

w 1920 roku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 169-180

Józej Grzywna

KIELECCZYZNA WOBEC PLEBISCYTÓW

NA WARMII I MAZURACH ORAZ NA POWIŚLU

W 1920 ROKU

T ru d n o w ra m a c h stosunkow o niedługiego a rty k u łu dokonać całościowe­ go i w yczerpującego om ów ienia tem a tu . W zw iązku z ty m zachodzi koniecz­ ność p ew n ej selekcji faktów , a tak że bardziej zwięzłego ujęcia p roblem ów — zdaniem a u to ra — najistotniejszych. A rty k u ł m a p rzy n ajm n ie j częściowo u k a ­ zać stanow isko m iejscowego społeczeństw a, w ty m głów nych p a rtii i stro n ­ n ictw politycznych, n iek tó ry ch organizacji społecznych i sam orządu te ry to ria l­ nego wobec decyzji kong resu p aryskiego w s p ra w ie W arm ii, M azur i P o ­ wiśla, m otyw y i stopień zain tereso w an ia przyszłym losem ty ch ziem, pomoc m a te ria ln ą na rzecz akcji plebiscytow ej oraz ocenę w y n ik ó w plebiscytów.

Po zakończeniu I w o jn y św iatow ej problem g ra n ic Polski, zwłaszcza na zachodzie i północy, b y ł przedm iotem żywego z ain tereso w an ia ze stro n y spo­ łeczeństw a K ielecczyzny ‘. W praw d zie w w iększym stopniu koncentrow ało ono sw oją u w agę na W ielkopolsce i Ś l ą s k u 2, ale nie zapom inało o koniecz­ ności p row adzenia w alki o odzyskanie przez P olskę dostępu do morza. P a r tie polityczne, organizacje społeczne i zawodowe, podobnie ja k w całym k r a ju \ sk u p iały początkow o sw oją uw agę przede w szystkim na G dańsku, wychodząc z założenia, że przyłączenie tego m ia sta do P olski rozw iąże n iem al a u to m a ­ tycznie problem W arm ii, M azur i Pow iśla

P o s tu la t kom isji Ju lesa C am bona p rzy zn an ia Polsce m. in. Pom orza i G d ań ­ ska, a n a stęp n ie zakw estionow anie w m arc u 1919 ro k u w niosku kom isji przez p re m iera W ielkiej B ry tan ii, L loyda G eorga, wzmogło zainteresow anie m ie j­ scowego społeczeństw a Gdańskiem. Na wiecach, urząd zan y ch przez p a rtie po­ lityczne, nie tylko n ie szczędzono słów k ry ty k i pod adresem „tych pań stw E ntenty, k tó re p ra g n ą odepchnąć Polskę od m o rza” , ale naw o ły w an o

społe-1 N i e u w z g l ę d n i a m y w r o z w a ż a n i a c h Z a g ł ę b i a D ą b r o w s k i e g o i p o w i a t u c z ę s t o c h o w s k i e g o . 2 W . C a b a n , J . G r z y w n a , S t o s u n e k s p o l e c z e ń s t i o a K i e l e c c z y z n y d o p o i u s t a ń i p l e b i s c y t u n a G ó r n y m Ś l ą s k u , S o b ó t k a , 1977, n r 4, s s . 468— 477. 3 W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y n a W a r m i i i M a z u r a c h o r a z n a P o w i ś l u го r o k u 1920, O l s z t y n 1974, s s . 49, 83; t e n ż e , O d r o d z e n i e p a ń s t w a p o l s k i e g o го 1918 r o k u a p r o b l e m P r u s W s c h o d n i c h , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , ( d a l e j K M W ) , 1969, n r 3, s . 361; W . K u m a - n i e c k i , O d b u d o r o a p a ń s t w o w o ś c i p o l s k i e j . N a j w a ż n i e j s z e d o k u m e n t y 1912 — s t y c z e ń 1924, W a r s z a w a — K r a k ó w 1924, s s . 30 i i n . ; A . B r z e z i ń s k i , P . S a m u ś , Ł ó d ź w o b e c p l e b i s c y t ó w n u W a r m i i i M a z u r a c h o r a z n a P o i o i ś l u го 1920 r o k u , K M W , 1975, n r 2, s s . 210— 219. 4 O j c z y z n a , 6 I I 1919; G a z e t a K i e l e c k a , 7 I I I 1919. W p o d o b n y m d u c h u w y p o w i a d a ł y s i ę : R a d a M i e j s k a K i e l c ( d a l e j R M K ) i R a d a S z k o l n a K i e l c ( d a l e j R S z K ) . Z o b . W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e K i e l c e ( d a l e j W A P K ) , A k t a m i a s t a K i e l c 1918— 1939 ( d a l e j A m K ) , s y g n . 1274, P r o t o k ó ł R M K 7. 8 I I I 1919; R S z K , s y g n . 6, P r o t o k ó ł R S z K z 8 I I I 1919. Z o b . t a k ż e : A k t a m i a s t a K o ń s k i c h , s y g n . 10, P r o t o k ó ł R a d y M i e j s k i e j K o ń s k i c h z 9 I I I 1919; Z i e m i a O p o c z y ń s k a , 12 H 1919.

czeństwo do podejm ow ania rezolucji pro testacy jn y ch , tw orzenia tzw. k o m ite ­ tów g d ańskich i w y w ie ran ia n acisku m oralnego n a i'ząd polski celem p o d ję ­ cia odpow iednich kroków, k tó re by zabezpieczały dostęp Polski do morza. W w ystąpieniach i rezolucjach w skazyw ano na ścisły związek m iędzy dostę­ pem do m orza a dalszym rozw ojem gospodarczym k r a ju 6.

U chw alona jednogłośnie przez Radę M iejską w Kielcach w d niu 8 m arca 1919 ro k u rezolucja stw ierd zała m. in.: „Zważywszy, że pow stająca z niew oli Polska dla spełnienia dziejowego posłannictw a m usi być p ań stw em nie tylko zdolnym do życia, lecz potężnym , a bez w łasnego w ybrzeża m orskiego taką być nie może, R ad a m iasta K ielc zw raca się do Rządu z apelem o poczynienie w szelkich kroków , aby przy ostatecznym u s ta la n iu g ran ic P a ń s tw a Polskiego przyw rócono Polsce należące do niej od w ieków i przem ocą o derw ane w y ­ brzeże B ałty k u w raz z G dańskiem. W tedy tylko bowiem Polska, posiadająca w olny dostęp do morza, będzie niezaw isła i sam odzielna pod względem gos­ podarczym, przem ysłow ym i handlow ym , a potężna pod w zględem politycz­ nym, będzie przeto m ogła ze sk u tk iem współpracow ać ze w szystkim i pań st­ w am i p rz y realizow aniu wspólnych zadań, jakie ludzkości eu ro p ejsk a w ojna dla zrealizow ania n a rzu c iła ” G.

Podobnie przedstaw iała problem m iejscow a prasa. N iezależny tygodnik „Lud M iechow ski” pisał: „Płynące do Polski wieści z obrad K onferencji W er­ salskiej m uszą w yw oływ ać w sercach P olaków głęboki niepokój. S ta re polskie m iasto G dańsk nie m a powrócić do Polski. Bez tego m iasta i szerokiego do­ stępu do M orza Bałtyckiego P olska nie może stać się potęgą przemysłową, rolniczą i handlow ą. T roska o n ależyty rozwój n a ro d u w ym aga od Rządu i S ejm u U staw odaw czego natychm iastow ego i zdecydowanego d zia łan ia na rzecz p o w rę tu do M acierzy p ra stary c h ziem piasto w sk ich ” 7.

Decyzja konferencji p ary sk iej o u tw orzeniu z G dań sk a Wolnego M iasta oraz konieczność przeprow adzenia plebiscytów na W arm ii i M azurach oraz n a P ow iślu w yw ołała w śród społeczeństw a Kielecczyzny rozgoryczenie oraz falę protestów . O rgan K lu b u Społecznego, „ K u rier K ielecki” , k o m en tu jąc de­ cyzję konferencji w ersalskiej, pisał w jed n y m z n u m eró w lipcowych 1919 ro­ ku, że: „jest ona n ieprzem yślana, niespraw iedliw a, upo k arzająca wszystkich Polaków, niezależnie od m iejsca zam ieszkania i w y zn aw an y ch poglądórv p o ­ litycznych i relig ijn y c h ” 8.

Powyższą opinię podzielały rów nież n ajb a rd zie j w pływ ow e p a rtie poli­ tyczne: Po lsk a P a r tia Socjalistyczna, N arodow y Zw iązek Robotniczy, Związek L udow o-N arodow y i Polskie S tro n n ictw o Ludow e — „W yzwolenie”. W u c h w a ­ lonych przez n iek tó re kom órki p a rty jn e w lipcu 1919 ro k u d ek la rac jac h oraz wypow iedziach w ielu działaczy dom agało się przyłączenia do P olski G dańska i polskich obszarów P ru s W schodnich i P o w iś la 9. Było to stanow isko zgodne

5 G a z e t a K i e l e c k a z 7 I I I 1919 r . p i s a ł a m . i n . , ż e ,, w y b r z e ż e z G d a ń s k i e m j e s t d z i ś h a s ł e m , k l ó r e r o z b r z m i e w a ć w i n n o t a k s i l n i e , a ż e b y z n a l a z ł o n a l e ż y t y o d d ź w i ę k p o d c z a s o b r a d k o n f e ­ r e n c j i p o k o j o w e j ” . P o d o b n i e : O j c z y z n a , 8 I I I 1919; G ł o s R a d o m s k i , 6 I I I 1919; Z i e m i a O p o ­ c z y ń s k a , 7 I I I 1919; W A P K , U r z ą d W o j e w ó d z k i K i e l e c k i 1918— 1939, s y g n . 6969, 6985, 7014, 7086, 71ÛJ, 7129, P r o t o k o ł y z p o s i e d z e ń s e j m i k ó w p o w i a t o w y c h i r a d m i e j s k i c h w o j e w ó d z t w a k i e ­ l e c k i e g o z l a t 1919—1920. 6 W A P K , A m K , s y g n . 1274, P r o t o k ó ł R M К z 8 I I I 1919; G a z e t a K i e l e c k a , 9 Ш 1919. 7 L u d M i e c h o w s k i , 4 I X 1919. 8 K u r i e r K i e l e c k i , 26 V I I 1919. 9 O d r o d z e n i e , 5 X 1 9 1 9 ; G ł o s L u d u , 1 I I 1920; O j c z y z n a , 1 3 I V 1919; A r c h i w u m A k t N o w y c h , K a n c e l a r i a C y w i l n a N a c z e l n i k a P a ń s t w a , ( d a l e j A A N , K C N P ) , s y g n . 202, R e z o l u c j e z w i e c ó w p r o t e s t a c y j n y c h z w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o z I V i V 1919 r

Kielecczyzna wo be c plebiscytów

z postulatam i w y su w an y m i przez przedstaw icieli tych p artii na forum Sejmu,

ja k i życzeniami całego społeczeństw a polskiego 10. W praw dzie n iek tó rzy dzia­ łacze, zwłaszcza z kręgów P olskiej P a rtii Socjalistycznej, przyjęli decyzję k o n ­ ferencji w ersalskiej z zadowoleniem “ , ale ogół członków tej p artii, zwłaszcza w Radomiu, Kielcach, S k a rż y sk u -K am ien n ej, Suchedniow ie, K ońskich i S tą ­ porkowie, zajął stanow isko krytyczne, zaś biorąc pod uw agę słabe uśw iadom ie­ nie ludności polskiej na W arm ii i M azurach, z ap a try w ał się pesym istycznie na w y n ik i plebiscytu. Mimo b ra k u większych widoków na odzyskanie tych ziem przez Polskę, działacze Polskiej P a rtii Socjalistycznej, niezależnie od oceny u ch w ał konferencji w ersalskiej, n aw oływ ali m iejscowe społeczeństwo do grom adzenia pieniędzy i innych środków m ate ria ln y c h na akcję plebiscyr tow ą l2.

B ardziej jednolitą postaw ę zajął n a Kielecczyżnie N arodow y Z w iązek Ro­ botniczy, k tó ry stojąc na stan o w isk u uchw ał XV II zjazdu p a rtii z lipca 1919 ro k u 13 d om agał się nie tylko pow rotu do P olski G dańska, W arm ii, M azur i Pow iśla, ale d ek laro w ał „gotowość p ro le ta ria tu polskiego do czynnej w alk i 0 przyłączenie tych ziem do M acierzy”. W złożonym w lipcu 1919 roku przez g ru p ę rad n y ch tej p a rtii n a posiedzeniu R ady M iejskiej w K ońskich ośw iad­ czeniu czytam y: „W im ien iu NZR działającego w K ońskich p ro tes tu je m y prze­ ciwko niesp raw ied liw ej i krzyw dzącej u chw ale E n ten ty , zapow iadającej u tw o ­ rzenie z G dańska Wolnego M iasta i przeprow adzenie głosow ania na W arm ii 1 M azurach. O pow iadam y się rów nocześnie za czynnym przyłączeniem tych ziem do M acierzy” 14.

Podobnie ocenił decyzję konferencji w ersalskiej Zw iązek L udow o-N aro­ dowy. Zarówmo na zebraniach p a rty jn y ch , wiecach, jak i na łam ach prasy działacze Z w iązku podkreślali, że „plebiscyt na tych ziem iach to koncesja dla N iemiec” . Dom agali się oni podjęcia przez rząd polski odpow iednich k ro ­ ków, k tó re by zm usiły p ań stw a koalicji do p rzy zn an ia Polsce ziem spornych bez plebiscytu. N iektóre kom órki Związku, np. w Chęcinach, Suchedniow ie i Bodzentynie (pow iat kielecki), a tak że w Skaryszew ie, W yśm ierzycach, B ia ­ łobrzegach i P rz y ty k u (powiat radom ski) opowiedziały się za w y słan iem w ojsk polskich na tere n y plebiscytow e 15.

Żyw ą akcję p ro tes ta cy jn ą przeciw ko uchw ałom konferencji w ersalskiej w sp raw ie G dańska, W arm ii, M azur i Pow iśla prow adziło na Kielecczyżnie Polskie Stro n n ictw o Ludow e — „W yzw olenie”. Na przełom ie lipca, i sierp n ia 1919 ro k u w iele kół S tro n n ictw a, zwłaszcza w pow iatach: sandom ierskim , opa­

10 B . L e ś n o d o r s k i , N i e k t ó r e z a g a d n i e n i u d z i e j ó w W a r m i i i M a z u r w l a t a c h 1918— 1920, K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , 1956, n r 4—5, s . 413, W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y , s . 70; P . S t a w e c k i , S t a n o w i s k o S e j m u U s t a w o d a w c z e g o w o b e c p l e b i s c y t u n a W a r m i i , M a z u r a c h l Р о ю Ш и го r o k u 1020, K M W , 1971, n r 4, SS. 456—459. 11 P r z y p u s z c z a l n i e d z i a ł a c z e c i s u g e r o w a l i s i ę o p r a c o w a n y m p r z e z P P S p r o j e k t e m t r a k t a t u p o k o j o w e g o , k t ó r y z o s t a ł p r z e d s t a w i o n y n a p o c z ą t k u V 1919 r . d e l e g a c j i n i e m i e c k i e j ( z o b . K . W i ę c h , P o l s k a P a r t i a S o c j a l i s t y c z n a 1918— 1921, W a r s z a w a 1978, s . 141). 12 G a z e t a K i e l e c k a , 16 V 1919; 18 1 X 1 9 1 9 ; 1 1 X 1 9 1 9 ; 1 5 X 1 9 1 9 . 13 T . M o n a s t e r s k a , N a r o d o w y Z w i ą z e k R o b o t n i c z y 1905— 1920, W a r s z a w a 1973, s s . 339 n r.. 14 O d r o d z e n i e , 20 V I 1919; 30 V I 1919; 3 0 X 1 1 9 1 9 . 15 O j c z y z n a , 20 I V 1919; 23 I V 1919; 1 V I 1919; 24 V I 1919; 29 V I I 1919; G a z e t a K i e l e c k a , 15 I V 1919; 24 V I 1919; 29 V I I 1919. R ó w n i e ż n a l a m a c h p r a s y e n d e c k i e j l a n s o w a n o k o n c e p c j ę r o z s t r z y ­ g n i ę c i a s p o r u p o l s k o - n i e m i e c k i e g o z a r ó w n o n a G ó r n y m Ś l ą s k u , j a k i n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u n a d r o d z e w o j n y . N p . J . K . w a r t y k u l e p t . T e g o b ł ę d u n i e w o l n o n a m d z i ś p o w t ó -r z y ć , z a m i e s z c z o n y m n a ł a m a c h O j c z y z n y , p i s a ł m . i n . . ż e : , , d l a n a s n i e m a i n n e j d r o g i j a k t a , k t ó r a W ł a d y s ł a w a J a g i e ł ł ę p o d G r u n w a l d z a p r o w a d z i ł a ” ( O j c z y z n a , 2 1 I X 1919).

172

towskim , iłżeckim i m iechowskim , zorganizow ało zeb ran ia i wiece, na których podjęto u ch w ały przeciw ko „niesłychanej krzyw dzie, w yrządzonej narodowi p olskiem u”. J e d n a k w ielu działaczy „W yzw olenia” w ątpiło w możliwość zm ia­ ny decyzji konferencji oraz odzyskanie przez Polskę ziem spornych w w yniku re fe re n d u m 1б.

Do protestów przyłączyły się organizacje społeczno-zawodowe i samorząd, zwłaszcza tery to rialn y . Na zeb ran iach tych organizacji z in icjaty w y działaczy stro n n ictw i p a rtii politycznych przeanalizow ano znaczenie G dańska i terenów p lebiscytow ych dla rozw oju ekonomicznego Polski oraz uchw alono odpow ied­ nie rezolucje, k tó re przesłano naczelnikow i państw a, m arszałkow i S ejm u i p r e ­ zydentow i R ady M inistrów 17.

Rów nolegle do działalności p ro testacy jn ej prowadzono w śród m iejscow e­ go społeczeństw a pracę uśw iadam iającą. Chodziło o spopularyzow anie proble­ m aty k i zwłaszcza dziejów W arm ii i Mazur. A kcja ta b y ła niezw ykle poży­ teczna, ty m bardziej że ogół społeczeństw a K ielecczyzny m ia ł dość mgliste pojęcie o ty m regionie Polski. Czołową rolę w ty m względzie odegrała prasa lokalna, zw iązana z Józefem P iłsudskim : „G azeta K ielecka” , „Ziemia Opoczyń­ s k a” i „Ziem ia S an d o m ie rsk a ” oraz n arodow a: „O drodzenie”, „O jczyzna” i „Głos L u d u ” . Na łam a ch tych gazet opublikow ano wiele arty k u łó w , u k a z u ją ­ cych m.in. dzieje polityczne W arm ii i Mazur, stosunki narodow ościow e i w y ­ znaniow e oraz znaczenie strategiczne ty ch ziem. Wiele m iejsca zajm ow ały w p rasie in fo rm acje na te m a t stosu n k u społeczeństw a in n y ch regionów Polski do u ch w ał konferencji w ersalskiej w sp raw ie G dańska, W arm ii, M azur i P o ­ wiśla. W szystko to przyczyniło się n iew ątp liw ie do aktyw izacji ty ch ś ro d o ­ wisk ludności, k tó re z różnych w zględów nie w y k azy w ały dotychczas zain te ­ resow ania om aw ianą p ro b lem aty k ą ls.

Podobną rolę spełniały p o gadanki i odczyty, o rganizow ane przez p a rtie polityczne, związki zawodow e oraz stow arzyszenia ośw iatow o-kulturalne. Obok p relegentów miejscowych, przew ażnie nauczycieli szkół pow szechnych i śre d ­ nich, akcję odczytową prow adzili rów nież w y b itn i działacze polityczni i spo­ łeczni spoza Kielecczyzny. Jesien ią 1919 ro k u w K ielcach, R adomiu, S ando­ m ierzu, O strow cu i S tarachow icach s p ra w y w a rm iń sk o -m azu rsk ie referow ali m. in. działacze M azurskiego K o m ite tu Plebiscytow ego w W arszaw ie i Zrzesze­ nia Plebiscytow ego E w angelików Polskich: A dam Uziembło, K o n s tan ty Dąb- kow ski, J a k u b Glass, F ry d e ry k M irosław Leyk, S tan isław Zieliński, a także działacz endecki, poseł na Sejm, M arian Seyda. W re fe ra ta c h i w ystąp ien iach bardzo mocno akcentow ano znaczenie dostępu do m orza dla rozw oju gospo­ darczego k ra ju , konieczność p ow rotu do Polski G dańska, W arm ii, M azur i P o ­ wiśla, zw racano uw agę n a aktyw izację bojów ek n iem ieckich oraz apelow ano o ofiarność V / niesieniu pomocy m ate ria ln e j na rzecz akcji plebiscytow ej 19.

Dość w ażk im arg u m e n te m w akcji p ropagandow ej, k tó ry m iał „w strząs­

16 W A P K , K o m i s a r z L u d o w y K i e l e c k i 1918— 1919, s y g n . 46, 47, S p r a w o z d a n i a s y t u a c y j n e s t a r o s t y k i e l e c k i e g o z a 1919 i 1920 r . ; W y z w o l e n i e , 6 V I I I 1919; 24 V I I I Ш 9 . 17 I b i d e m , U W K 1918— 1939, s y g n . 6969, 6985, 7014, 7086, 710S, P r o t o k o ł y z p o s i e d z e ń s e j m i ­ k ó w p o w i a t o w y c h i r a d m i e j s k i c h w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o z l a t 1919—1920. 18 N p . G a z e t a K i e l e c k a , 13 1 1920; 31 1 1920; G ł o s L u d u , l I I 1920; O d r o d z e n i e , 18 11919; 5 X 1919; 1 9 X 1 9 1 9 ; O j c z y z n a , 1 3 I V 1919; 1 V I 1919; Z i e m i a O p o c z y ń s k a , 11 I V 1919; 1 6 V 1 9 1 9 ; Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 14 I V 1319; 18 V 1919. 19 O d r o d z e n i e , 1 9 X 1 9 1 9 ; 18 1 1920; O j c z y z n a , 4 I V 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 13 1 1920; 31 1 1920; Z i e m i a O p o c z y ń s k a , 1 1 I V 1519; 16 V 1919; Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 14 I V 1919; 18 V 1919.

Kielecczyzna wo b e c plebiscytów 173

nąć sum ieniem społeczeństw a” , był w zrost prześladow ań P olaków przez N iem ­ ców. P ro b lem ten akcentow ano przy każdej okazji, a lok aln a p ra sa sporo m ie j­ sca pośw ięciła w ydarzeniom styczniow ym 1920 ro k u w Szczytnie. W licznych doniesieniach i kom en tarzach m iejscow e gazety — niezależnie od re p re z en ­ tow anego k ie ru n k u ideow o-politycznego — stw ierdzały, że: „w zw iązku z po­ zostaw ieniem przez tr a k t a t w ersalski n a W arm ii, M azurach i Pow iślu m ilio­ nów chłopów i robotników polskich na pastw ę Niemców, obow iązkiem w szy­ stkich P olaków jest czynienie wszystkiego, co możliwe, aby ich złączyć z M a­ cierzą” . Ze w zględu n a lepsze położenie ekonomiczne ludności niem ieckiej, k o n flik ty wyznaniow e, b ra k polskich trad y c ji pań stw o w y ch itp. szanse n a z w y ­ cięstwo w plebiscycie są problem atyczne — p o d k reślała p rasa, ale społeczeń­ stw o Kielecczyzny, niezależnie od końcow ych rezu ltató w refe re n d u m , powinna zam anifestow ać swój p a trio ty zm i w yrobienie obyw atelskie m. in. poprzez tw o ­ rzenie kom itetów plebiscytow ych i pomoc finansow ą oraz m a te ria ln ą na rzecz plebiscytu 2°.

Sceptycyzm co do końcow ych re zu lta tó w p lebiscytu p rz ejaw ia ła nie tylko p ra sa Kielecczyzny. P rz e w ija ł się on rów nież w p rasie in n y ch regionów Pol­ ski 21. M imo to społeczeństw o w całym k r a ju — choć w różnym sto p n iu — w ykazyw ało spore zainteresow anie W arm ią, M azuram i i Pow iślem . Po w stały liczne k o m itety plebiscytowe, prow adzono ak cję propagandow ą, zbiórki p ie ­ niężne itp.22 U tw orzenie w W arszaw ie kom itetów plebiscytow ych dla W arm ii, Mazur, a n astęp n ie C entralnego K o m ite tu Plebiscytow ego n a czele z m ars za ł­ kiem sejm u W itoldem T rąm p czy ń sk im przyśpieszyło n a Kielecczyźnie prace nad tw orzeniem teren o w y c h kom itetów p leb isc y to w y ch 23. N a przełom ie lat 1919/1920 niem al we w szystkich p o w iatach pow stały k o m itety plebiscytow e dla W arm ii i M azur lub też w spólne k o m itety dla ziem północnych oraz G ór­ nego Śląska, O raw y i Spiszą. W m ia rę u p ły w u czasu k o m itety tw orzono ró w ­ nież w m niejszych m iastach i na w siach M.

Szczególnie in te n sy w n ą akcję tw o rzen ia lo k aln y ch kom itetów plebiscyto­ w ych prow adzili działacze polityczni i społeczni Radomia. P o u tw o rz en iu 9 g ru d n ia 1919 roku z in ic jaty w y prezesa S ąd u Okręgowego w R adomiu, M acieja G logiera, K o m itetu Plebiscytow ego dla Śląska, W arm ii, P ru s Wschodnich, Spi­ szą i O raw y podjęli oni p race organizacyjne poza R adomiem. T ylko do końca 1919 roku z ich in ic jaty w y pow stały tzw. su b k o m itety plebiscytow e w 43 m ie j­ scowościach na te re n ie powiatów : radomskiego, iłżeckiego, kozienickiego, opa­

20 G a z e t a K i e l e c k a , 1 1 1 9 1 9 ; 26 1 1920; 91 1 1920; 22 I I 1920; 7 I I I 1920; 2 2 I V 1920; Z i e m i a S a n ­ d o m i e r s k a , 2 I I 1920; O d r o d z e n i e , 5 X 1919. 21 W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y , s . 73. 22 Z . L i e t z , P l e b i s c y t n a P o w i ś l u , W a r m i i i M a z u r a c h w 1920 r o k u , W a r s z a w a 1958, s s . ł 88 n n ; ' W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y , s. I l l ; В . L e ś n o d o r s k i w y r a ż a p r z e k o n a n i e , ż e „ z b y t w i e l e b y ł o t y l k o d e k l a r a c j i i s ł o m i a n y c h o p i n i i ” . Z o b . B . L e ś n o d o r s k i , P l e b i s c y t n a W a r m i i i M a ­ z u r a c h w 1S20 r . , w : P o m o r z e n a p r o g u d z i e j ó w n a j n o w s z y c h p o d r e d . T . C i e ś l a k a p r z y w s p ó ł ­ u d z i a l e G . L a b u d y i S . H o s z o w s k i e g o , W a r s z a w a 1961, s. 436. 23 Z . L i e t z , o p . c i t . ; W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y , p a s s i m ; E . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , T . G r y - g i e r , W a l k a o s p o ł e c z n e i n a r o d o w e w y z w o l e n i e l u d n o ś c i W a r m i i i M a z u r . P r z e w o d n i k p o w y s t a w i e , O l s z t y n 1956, s . 101; G l o s L u d u , 4 V I I 1920; G a z e t a W a r s z a w s k a , 21 I 1920; 11 I V 1920. 24 A A N , K C N P , s y g n . 202, S p r a w o z d a n i a z d z i a ł a l n o ś c i k o m i t e t ó w p l e b i s c y t o w y c h w w o ­ j e w ó d z t w i e k i e l e c k i m z 1920 r . ; W A P K , U W K 1918— 1939, s y g n . 469/67, S p r a w o z d a n i e o g ó l n e z d z i a ł a l n o ś c i K o m i t e t u P l e b i s c y t o w e g o Z i e m i R a d o m s k i e j , s u b k o m i t e t ó w t e g o ż o r a z O k r ę g o ­ w e g o K o l e j o w e g o K o m i t e t u P l e b i s c y t o w e g o Z i e m i R a d o m s k i e j z a c z a s o d 9 X I I 1919 d o I I I I 1921 г . ; K u r i e r Z a g ł ę b i a , 12 1 1920; G a z e t a W a r s z a w s k a , 31 1 1920; O d r o d z e n i e , 1 4 X 1 1 1 9 1 9 ; 2 4 X 1 1 1919; 11 1 1920; 1 I I 1920.

174

towskiego i san d o m ie rsk ieg o 25. W ślad za działaczami radom skim i poszli przed­ staw iciele różnych organizacji i to w arzy stw Pińczowa, Końskich, B uska i Kielc, k tórzy pod koniec 1919 roku i z początkiem 1920 roku powołali do życia po k ilk a m iejskich i gm innych kom itetów p le b isc y to w y c h 2S.

Nie da się bliżej określić liczby kom itetów , działających na Kielecczyżnie na rzecz przyłączenia do Polski W arm ii, M azur i Pow iśla. Niem niej jed n ak zachow any m ate ria ł źródłow y pozw ala stwierdzić, że k o m itety plebiscytowe, które stan o w iły p latfo rm ę w spółdziałania przedstaw icieli różnych p artii poli­ tycznych, mimo tarć w ew nętrznych, spełniały w ażną rolę uśw iadam iającą i grom adziły środki finansow e i m ate ria ln e na akcję plebiscytową. W ram ach kom itetów utw orzono w iele sekcji specjalistycznych, m in. organizacyjną, p ro ­ pagandow ą i finansow ą. G łów nym i form am i działalności kom itetów były w ie­ ce, odczyty, pogadanki, wieczornice, rozprow adzanie b roszur agitacyjnych, odezw oraz zbiórki p ie n ię ż n e 27. K o m itety plebiscytow e objęły działalnością p ropagandow ą w zasadzie w szystkie środow iska społeczne. O jej rozm iarach św iadczy m.in. fakt, że np. K om itet P lebiscytow y Ziemi Radom skiej w o k re ­ sie od 9 g ru d n ia 1919 roku do 2 m arca 1920 roku zorganizow ał ponad 600 ze­ b ra ń i wieców publicznych. K om itety plebiscytow e w pow iatach: pińczowskim , stopnickim , sandom ierskim i m iechow skim tylko od stycznia do m arca 1920 roku urządziły około 130 tego rodzaju spotkań ze społeczeństwem, zwłaszcza

z ludnością w i e js k ą 2*.

Obok kom itetów plebiscytow ych z eb ran ia i wiece w sp ra w ie Gdańska, W ar­ mii, M azur i Pow iśla organizow ali w poszczególnych okręgach w yborczych po­ słowie. Np. w sierpniu, paźd ziern ik u i listopadzie 1919 ro k u p ro b lem aty k ę tę referow ali posłowie Polskiego S tro n n ictw a Ludow ego—„W yzw olenie” : A n ­ drzej W aleron w okręg u wyborczym Kielce, Tomasz K arkow ski w okręgu w y ­ borczym M iechów i J a n Smoła w okręg u w yborczym Sandom ierz. W ty m sa ­ m ym czasie podobne spotkania, przew ażnie w m iastach, urządzali posłowie Z w iązku L udow o-N arodow ego i N arodow ego Z w iązku R obo tn iczeg o 29.

U chw ały i rezolucje, podejm ow ane przez uczestników zebrań i wieców, były n a ogół podobne w treści i formie. A pelow ano w nich do społeczeństw a с ofiarność w niesieniu pomocy m ate ria ln e j na rzecz kom itetów plebiscyto­ wych. Rezolucja uchw alona 29 listopada 1919 ro k u przez m iesżkańców S k a ry ­ szewa podkreślała, że: „W tej dziejow ej chw ili uczynić m usim y wszystko, aby wobec potom ków naszych stanąć z czystym sum ieniem i z prześw iadczeniem , żeśmy spełnili to, co było w naszej mocy i co do nas należało. A gdy to u c z y ­ nimy, spełnim y nasz św ięty obowiązek patriotyczny i przyczynim y się do u tw o ­ rzenia potężnej i niepodległej Polski, złączonej na zawsze z M azuram i i W a r ­ m ią ” 3°. W rezolucji zaś uchw alonej w październiku 1919 ro k u przez m ieszkań­ ców Sandom ierza przekonyw ano, że: „zwycięstwo Polski na W arm ii i M azu­ rach, choć tru d n e — jest możliwe i t a k konieczne dla naszej przyszłości n a ro ­

25 W A P K , U W K 1918— 1939, s y g n . 469/67, S p r a w o z d a n i e o g ó l n e z d z i a ł a l n o ś c i K o m i t e t u P l e b i s c y t o w e g o Z i e m i R a d o m s k i e j ; O d r o d z e n i e , 14 I I 1919; 2 4 X 1 1 1919; 1 I I 1920. 26 A A N , K C N P , s y g n . 202, S p r a w o z d a n i a z d z i a ł a l n o ś c i k o m i t e t ó w p l e b i s c y t o w y c h o r a z u c h w a ł / l u d n o ś c i z w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o z 1920 r . ; G a z e t a W a r s z a w s k a , 31 1 1920; G ł o s L u d u , 4 V I I 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 22 V I 1920. 27 O d r o d z e n i e , 2 4 X 1 1 1 9 1 9 ; 11 1 1920; i l I I 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 24 1 1920; 18 I I I 1920. 28 W A P K , U W K 1918— 1939, s y g n . 469/67, S p r a w o z d a n i e o g ó l n e z d z i a ł a l n o ś c i K o m i t e t u P l e b i s c y t o w e g o Z i e m i R a d o m s k i e j ; Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 1 6 I I 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 12 11920 29 Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 1 6 X 1 9 1 9 ; 12 1 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 4 X 1 1 9 1 9 ; W y z w o l e n i e , 6 V I I I 1919; 24 V I I I 1919. 30 O d r o d z e n i e , 1 X I I 1919.

Kielecczyzna w o b e c plebiscytów 1 75

dowej, że nie w olno cofać się przed najw ięk szy m i n a w e t ofiaram i dla jego osiągnięcia” 31.

W rezolucjach w ysuw ano określone p o stu laty nie tylko pod adresem m iejs­ cowego społeczeństw a, ale także i w ładz państw ow ych. Uczestnicy w iecu zor­ ganizow anego przez Zw iązek L udow o-N arodow y w Kielcach 28 lipca 1919 roku w uchw ale stw ierdzali: „Wobec zbliżającego się plebiscytu na W arm ii, M azu­ ra ch i P ow iślu żądam y niezwłocznego rozpoczęcia ze stro n y rząd u polskiego akcji, zm ierzającej do narodow ego uśw iadom ienia polskiej ludności w okrę­ gach podległych głosowaniu, ab y chociaż częściowo zapobiec szerzonej tam energicznie przeciw Polsce agitacji przez N iem ców ” 3Z.

P ro w ad zo n a n a szeroką skalę działalność pro p ag an d o w a przyczyniła się do dalszego wzrostu zainteresow ania społeczeństw a Kielecczyzny sp ra w a m i W ar­ mii, M azur i Pow iśla. W yrazem tego była nie tylko stosunkow o w ysoka liczba zebrań i wieców, ale rów nież skład k i pieniężne na rzecz kom itetów plebiscy­ towych. Setki osób z różnych środow isk społecznych p rzek azy w ały k o m ite ­ tom m niejsze lub w iększe su m y pieniężne M. P raco w n icy w ielu in sty tu cji pod­ jęli na zeb ran iach u chw ały o dobrow olnym opodatkow aniu się na rzecz akcji plebiscytowej. W R adom iu 1% od zarobków m iesięcznych przeznaczyli na cele plebiscytow e pracow nicy: P olskiej K ra jo w ej K asy Pożyczkowej, B a n k u H a n ­ dlowego, B an k u Zachodniego i Ryskiego, k in a „Odeon” , „Corso”, „C zary” , Sądu Okręgowego, R ad y M iejskiej, 2% — p racow nicy D yrekcji Kolei Państw ow ych, a 5% ak to rzy te a tru „M iraż” 34. W K ielcach 1% od zarobków m iesięcznych za­ dek laro w ali pracow nicy w szystkich w ydziałów M agistratu, sklepów m iejskich, m agazynów i w ielu in n y ch instytucji. Do akcji w łączyły się rów nież niek tó re zakłady i przedsiębiorstw a p ry w atn e. Np. Spółka A k cy jn a „M arm u ry K ielec­ kie” p rzekazała w m aju 1920 ro k u n a rzecz plebiscytu 1025 m a re k 3S.

Wiele ofiarności w ykazali nauczyciele oraz uczniowie szkół powszechnych i średnich 3S. P e w n e kw oty przekazał dla kom itetów plebiscytow ych sam orząd tery to rialn y . R ad a M iejska w K ońskich p rzekazała m iejscow em u kom itetow i plebiscytow em u 1000 koron, R ad a M iejska w Jędrzejow ie — 2000 koron, S ej­ m ik Po w iato w y w R adom iu — 25 000 m arek, sejm ik iłżecki — 20 000 koron, a jędrzejow ski 7 000 k o r o n 37. Różne sum y z ad ek laro w ały to w a rzy stw a i o rg a ­ nizacje zawodowe, np. Polskie Tow arzystw o K rajoznaw cze, Koło Polek, T ow a­ rzystw o Nauczycieli Szkół Ś red n ich i Wyższych, Zw iązek Polskiego Nauczy­

31 Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 2 4 X 1 9 1 9 . 32 O j c z y z n a , Ю V I I I 1919; G a z e t a K i e l e c k a , 29 V I I 1919. 33 M i e j s c o w a p r a s a z a m i e s z c z a ł a c o p e w i e n c z a s n a z w i s k a o f i a r o d a w c ó w . N p . w I I 1920 r . d o T o w a r z y s t w a K r a j o z n a w c z e g o w K i e l c a c h w p ł y n ę ł o 9102 k o r o n , 2883 m a r e k i 604 r u b l i . W R a d o m i u w t y m s a m y m c z a s i e d o K o m i t e t u P l e b i s c y t o w e g o Z i e m i R a d o m s k i e j w p ł y n ę ł o 8134 k o r o n , 1987 m a r e k i 406 r u b l i . Z d a r z a ł y s i ę w y p a d k i , i t o w c a l e n i e r z a d k i e , ż e z a m i a s t w i e ń c a n a g r ó b c z y m s z ę z a z m a r ł y c h p r z e z n a c z o n e n a t e n c e l p i e n i ą d z e p r z e k a z y w a n o n a p o m o c d l a G ó r n e g o Ś l ą s k a , W a r m i i , M a z u r i P o w i ś l a . N a w e t s ł u ż ą c e p r z e k a z y w a ł y n a c e l e p l e b i s c y t o w e p e w n e s u m y p i e n i ę d z y , Z o b . G a z e t a K i e l e c k a , 1 4 I I 1920; 2 2 I I 1920; 19 I I I 1920; O d r o d z e n i e , l I I 1920; 16 I I 1920; 28 I I 1920; O j c z y z n a , 2 V 1920. 34 W A P K , U W K 1918— 1939, s y g n . 469/67, S p r a w o z d a n i e o g ó l n e z d z i a ł a l n o ś c i K o m i t e t u P l e b i s c y t o w e g o Z i e m i R a d o m s k i e j ; O d r o d z e n i e , 2 4 X 1 1 1 9 1 ? . 35 G a z e t a W a r s z a w s k a , 5 V 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 24 X I I 1919. 36 W A P K , U W K 1918— 1939, A k t a s z k ó ł p o w i a t u o p o c z y ń s k i e g o , s y g n . 56, U c h w a ł y r a d p e d a g o g i c z n y c h w s p r a w i e p o m o c y d l a G ó r n e g o Ś l ą s k a , W a r m i i , M a z u r i P o w i ś l a z 1920 г. ; O j c z y z n a , 4 I V 1920; O d r o d z e n i e , 2 4 X 1 1 1 9 1 9 ; G a z e t a K i e l e c k a , 7 V 1920. 37 W A P K , A k t a m . K o ń s k i c h , s y g n . 10, P r o t o k ó ł z p o s i e d z e n i a r a d y m i e j s k i e j z 5 I I 1920; U W K 1918— 1939, s y g n . 6969, 7014, 7086, 7106, 7129, P r o t o k o ł y z p o s i e d z e ń s e j m i k ó w p o w i a t o w y c h w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o z l a t 1919— 1920.

176

cielstwa Szkół Pow szechnych i Zw iązek Z aw odow y Nauczycieli Polskich Szkół Ś r e d n ic h 38.

Działalność kom itetów plebiscytow ych n a Kielecczyźnie p rzy p ad ła na okres n asilenia przez Niemców gw ałtów i nadużyć wobec Polaków , k tó ­ rzy s ta ra li się rozw ijać działalność p ro pagandow ą n a W arm ii, M azurach i Pow iślu. Początkow o opinia publiczna — nie tylko zresztą na om aw ia­ ny m teren ie, ale rów nież w in n y ch częściach k r a j u 39 — w y ra ża ła prze­ konanie, że objęcie w ładzy na tere n ac h plebiscytow ych przez kom isje m iędzy­ sojusznicze ukróci działalność antypolską różnych organizacji niem ieckich i stw orzy lepsze w a ru n k i do p ropagow ania polskości, a ty m sam ym plebiscyt przebiegać będzie w bardziej sprzyjającej dla Polski atmosferze. R adom skie ,,Odrodzenie” pisało m.in.: „Objęcie w ładzy na tere n ac h plebiscytow ych przez p rzedstaw icieli koalicji um ożliw i system atyczną działalność agitacy jn ą żywio­ łom polskim, ograniczy do m in im u m dotychczasow e usiłow ania niem ieckie, któ re bałam uciły ludność p olską”. W dalszej części a rty k u łu gazeta p o d k re­ ślała, że społeczeństw o w k ra ju : „czeka w ielk ie a zarazem wdzięczne zadanie przygotow ania w a ru n k ó w dla p rzeprow adzenia plebiscytu. Będzie to praca tru d n a, ale opłacalna. P ra c u je m y rzetelnie i czekam y na zam ierzone e fek ty ” 40. Nadzieje okazały się płonne. T erro r niem iecki nie u sta w a ł i w zw iązku z tym m alały szanse Polski na osiągnięcie korzystnych w yników w plebiscycie. W tej sytuacji w m arc u 1920 ro k u S ejm U staw odaw czy p rzy jął w niosek posła a za­ razem prezesa K o m itetu Plebiscytow ego n a W arm ię i Pow iśle, ks. Antoniego Ludwiczaka, dotyczący konieczności in terw en cji rząd u polskiego w Radzie N ajwyższej celem zapew nienia n a teren ach plebiscytow ych odpow iednich w a ­ ru n k ó w do przeprow adzenia głosowania 41.

D yskusji sejm ow ej tow arzyszyła w całym k ra ju k a m p a n ia protestacyjna. N a zebraniach i w iecach w yrażano oburzenie przeciw ko w arunkom , w jakich społeczność polska przygotow ała się do p le b is c y tu 42. Do akcji p ro tes tacy j­ nej włączyło się społeczeństwo Kielecczyzny. P ra s a lokalna w doniesieniach i k o m entarzach u k azyw ała proces n a ra s ta n ia gw ałtów , d o konyw anych na lu d ­ ności polskiej, zw racała uw agę na proniem iecką postaw ę kom isji międzyso­ juszniczych, w zyw ała rząd polski do podjęcia s ta ra ń w k ie ru n k u usunięcia z W arm ii, M azur i Pow iśla niem ieckich w ładz ad m in istrac y jn y c h i S traży B ezp iec z eń s tw a 43. P ra sa endecka, podobnie jak w in n y ch re jo n a ch k r a j u 44, nie szczędziła słów k ry ty k i pod adresem rządu polskiego za b ra k zdecydow anej postaw y, a n a w e t bezczynność wobec zaistniałej sytuacji. „O drodzenie” w a r ­

38 K u r i e r Z a g ł ę b i a , 12 1 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 2 3 X 1 9 1 9 ; 22 V I 1920. 39 P i s a ł a n a t e n t e m a t m . i n . p r a s a w a r s z a w s k a i k r a k o w s k a . N p . G ł o s N a r o d u , 14 1 1920; G a z e t a W a r s z a w s k a , 16 1 1920; C z a s , 14 1 1920. 40 O d r o d z e n i e , 15 1 1920. 41 G ł o s L u d u , 26 I I I 1920; W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y , s s . 206—207; P . S t a w e c k i , o p . c i t . , s . 459. 42 W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y , s. 206; G o n i e c C z ę s t o c h o w s k i , 1 I V 1920; 3 I V 1920; 6 I V 1920; I s k r a , 2 I V 1920. 43 O j c z y z n a , 11 I V 1920; 18 I V 1920; 25 I V 1920; Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 3 V 1920; 7 V 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 29 V I 1920; 6 V I I 1920; S p ó j n i a , 21 V 1920; 8 I V 1920. C o s i ę t y c z y k o m i s j i m i ę ­ d z y s o j u s z n i c z y c h t o n i e z a w s z e k o r z y s t a ł y o n e z e s w y c h u p r a w n i e ń . Z o b . T . G e l e w s k i , S. J ę - d r u c h , P r a w n e z a s a d y p l e b i s c y t u n a P o w i ś l u , W a r m i i i M a z u r a c h , w : M a t e r i a ł y z s e s j i p o p u l a r ­ n o n a u k o w e j O k r ę g o w e j K o m i s j i B a d a n i a Z b r o d n i H i t l e r o w s k i c h w O l s z t y n i e w z w i ą z k u z p i ę ć ­ d z i e s i ę c i o l e c i e m p l e b i s c y t u n a P o w i ś l u , W a r m i i i M a z u r a c h , O l s z t y n 1971, s. 14. P o d o b n i e Z . L i e t z , R o z p o r z ą d z e n i a k o m i s j i m i ę d z y s o j u s z n i c z y c h w O l s z t y n i e i K w i d z y n i e a i c h p r a k ­ t y c z n a r e a l i z a c j a , i b i d e m , s s . 45—46. 44 Z . L i e t z , P l e b i s c y t , s . 182.

Kielecczyzna wo b e c plebiscytów 177

tykule Tego tolerować nie m o ż n a pisało m.in.: „Z dziw ną obojętnością rząd polski przygląda się, ja k potom kow ie K rzyżaków zw alczają zaciekle wszelkie p rzejaw y polskości n a te re n ac h plebiscytowych, ja k bez żadnej obaw y łamią wszelkie postanow ienia koalicji, by przygotow ać g r u n t do zw ycięstw a plebis­ cytowego. Społeczeństw o nasze m a praw o dom agać się od rząd u b ard ziej z d e­ cydow anej postaw y w obronie p ra w ludności polskiej i porząd k u ustalonego tra k ta te m w e rsa ls k im ” 45.

W ra m a ch akcji solidarnościow ej z P olakam i, zam ieszkałym i n a te re n ac h plebiscytowych, zarów no k o m itety plebiscytowe, ja k i p artie polityczne, o rg a ­ nizacje i stow arzyszenia społeczno-zawodow e urządzały liczne wiece, z eb ran ia i dem onstracje, w czasie k tó ry ch u ch w alan o rezolucje, p ro testu jące przeciw ko ..an o rm aln y m ” w aru n k o m , w jak ic h o d b y w ają się przy g o to w an ia do re fe re n ­ dum. Do potężnych w ieców i dem o n stracji ulicznych, w k tó ry ch udział wzięło łącznie około 8 500 osób, doszło w K ielcach, R adomiu, S k a rży sk u K am iennej, S tarachow icach, O strow cu i Sandom ierzu. G łów ną siłą w śród m an ifestu jący ch byli robotnicy m iejscow ych zakładów przem ysłow ych. W podjętych u ch w ałach dom agano się od kom isji m iędzysojuszniczych ochrony ludności polskiej przed g w a łta m i bojów ek niem ieckich, lik w id acji przez Radę N ajw yższą S tra ży Bez­ pieczeństwa, w pro w ad zen ia P olaków do w szystkich urzędów działających na teren ach plebiscytow ych oraz większego zain tereso w an ia się rządu polskiego przygotow aniam i do p le b is c y tó w i6. W R adomiu, na wiecu zorganizow anym przez Polską P a rtię Socjalistyczną, obok powyższych żądań w ysunięto pod ad­ resem rząd u polskiego p o stu lat natychm iastow ego zaw arcia pokoju z Rosją Radziecką i skiero w an ia całej uw agi na G órny Śląsk, W arm ię, M azury i P o ­ wiśle 41.

N iepom yślna dla P olski sy tu a cja na te re n ac h plebiscytow ych oraz wieści o u staleniu d a ty re fe re n d u m na lipiec 1920 ro k u w yw ołały zaniepokojenie w śród społeczeństw a polskiego. W czasie dyskusji sejm ow ej w k w ie tn iu 1920 ro k u zasłużony działacz naro d o w y n a w ychodźstw ie w Niemczech, członek N arodow ej P a r tii Robotniczej, J a n B rejski, w y su n ął w niosek w im ien iu po­ słów pom orskich o odroczenie te rm in u głosowania. W niosek został p rz y ję ty 48. W ielkie niezadow olenie z. te rm in u plebiscytu dało się odczuć w śród spo­ łeczeństw a Kielecczyzny. P r o te s tu je m y , Nie a k ce p tu je m y , Z głaszam y sprzeciw,

T c parodia — tak im i ty tu ła m i lok aln a p ra sa opatrzyła in fo rm acje o term in ie

głosow ania na W arm ii, M azurach i Pow iślu. ,.Ziemia S an d o m ie rsk a ” w a r ty ­ k ule pt. Z a n im nadejdzie historyczny dzień pisała: „Nie trze b a n ik o m u u zasad­ niać, że jesteśm y nie przygotow ani po części sam i do plebiscytu. A nty p o lsk a działalność bojów ek niem ieckich, te r r o r i g w a łt u tru d n ia ją p racę p ro p ag an d o ­ w ą organizacjom polskim i budzenie ducha polskiego n a ty ch ziemiach. A by rozkołysać lud w a rm iń s k i i m azurski, aby jego oczy i m yśli zwrócić k u P o ls­ ce p otrzeba czasu. W tej chw ili patrzeć m usim y w przyszłość z obaw ą i d rż e ­ n iem se rca ”. W dalszej części a rty k u łu pismo apelow ało do rząd u polskiego, aby podjął s ta ra n ia o „możliwie ja k najdalsze przesunięcie .d a ty re fe re n d u m ludow ego”, a do ogółu społeczeństw a o jednolite zam anifestow anie swego n ie­ zadow olenia z decyzji R ad y A m basad o ró w 49.

45 O d r o d z e n i e , 12 I V 1920. P o d o b n i e O j c z y z n a , 10 I V 1920. 46 Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 6 I V 1920; O j c z y z n a , 1 1 I V 1920; 18 I V 1920 ; 25 I V 1920; G a z e t a K i e ­ l e c k a , 6 I V 1920; 7 I V 1920. 47 G a z e t a K i e l e c k a , 8 I V 1920. 48 P . S t a w e c k i , o p . c i t . , s . 460. 49 Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 20 I V 1920. P o d o b n i e G a z e t a K i e l e c k a 29 V I 1920. 12 K o m u n i k a t y . . .

178

W podobnym duchu w ypow iadała się „Gazeta K ieleck a” . W a rty k u le pt..

P ro tes tu jem y stw ierdzała ona m.in.: „U stalenie d a ty głosow ania na d ru g ą n ie­

dzielę lipca 1920 roku zaskoczyło w szystkich Polaków. Nie możemy ukryw ać faktu, że mało zrobiliśm y na polu budzenia świadomości narodow ej w śród M a­ zurów i W arm iaków . Nie potrafiliśm y się, jak dotychczas, przeciw staw ić sk u ­ tecznie antypolskiej propagandzie niem ieckiej na te re n ac h plebiscytowych. A tm osfera te r r o r u i gw ałtów pogłębia w nas coraz bardziej p rzekonanie o m a ­ lejących szansach pow rotu tych ziem do Polski. W alczm y o przesunięcie daty głosowania, póki nie jes t za późno” so.

Przez całą Kielecczyznę przeszła fala protestów . Z in ic jaty w y kom itetów plebiscytow ych i p a rtii politycznych odbyły się wiece i dem onstracje. Przeciw dacie glosow ania protestow ali robotnicy Radomia, Końskich, Ostrowca, S ta r a ­ chowic i S tąporkow a. Z eb ran ia z udziałem m ieszkańców wsi odbyły się m.in, w pow iatach: iłżeckim, sandom ierskim , opatow skim , jędrzejow skim i stopnic- kim. W rezolucjach uchw alonych przez robotników i chłopów podkreślano, że w a ru n k i polityczne i gospodarcze na W arm ii, M azurach i Pow iślu nie g w a ­ r a n tu ją spraw iedliw ego rozstrzygnięcia problem u przyszłości tych ziem. Do­ m agano się przełożenia te rm in u głosowania, a w n iek tó ry ch przypadkach, np. w S andom ierzu, n a w e t zbojkotow ania plebiscytu 51.

Równolegle do akcji p ro testacy jn ej lokalne kom itety plebiscytow e m obi­ lizow ały społeczeństwo do dalszych ofiar pieniężnych na rzecz W arm ii, M azur i Pow iśla. Ideę zbiórek pieniężnych zaczęła też m ocniej akcentow ać prasa. Na pierw szych stro n a ch niem al w szystkich lokalnych gazet pojaw iło się wiele haseł: Pam iętajcie o plebiscycie, Pow rót z ie m północnych do Polski w y m a g a od

Was ofiar, Potrzebna T w oja m a r ka na plebiscyt itp. W m a ju 1920 roku w w ie­

lu p o w iatach Kielecczyzny, m.in. kieleckim, opatow skim , jędrzejow skim , s a n ­ dom ierskim , rad o m sk im i iłżeckim, zorganizow ano po raz pierw szy Tydzień Plebiscytow y. W ra m a ch obchodów Tygodnia lokalne k o m itety plebiscytowe u rządzały k w e sty uliczne, odczyty i pogadanki, zw iązane tem atycznie z te r e ­ nam i p leb isc y to w y m i52.

W czerw cu i lipcu zainteresow anie m iejscowego społeczeństw a plebiscy­ tam i na W arm ii, M azurach i Pow iślu w y raźn ie spadło. W iązało się to n ie ­ w ątp liw ie z kon tro fen sy w ą A rm ii Czerw onej i jej m arszem w k ie ru n k u W ar­ szawy. W kontekście tych w y d arzeń nie tylko plebiscyty na ziem iach północ­ nych, ale rów nież problem Górnego Śląska zostały odsunięte na dalszy p lan 5S. Dopiero sam przebieg plebiscytów i ich w y n ik i spow odow ały w zrost z ain tere ­ sow ania i liczne kom en tarze w prasie. Podobnie ja k w pozostałych częściach k r a j u и , m iejscowe społeczeństw o uznało w y n ik i głosow ania za niepom yślne dla Polski. D opatryw ało się ono w ielo rak ich przyczyn niepowodzeń. O dłamy zw iązane z P iłsudskim m otyw ow ały n iekorzystne dla P olski w y n ik i p leb isc y ­ tów niskim stopniem świadomości n arodow ej P olaków w okręgach plebiscy­

50 G a z e t a K i e l e c k a , 2 V I I 1920. 51 O j c z y z n a , 15 I V 1920; 25 I V 1920; 26 I V 1920; Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 18 V I I 1920; G a z e t a K i e l e c k a , 6 V I I 1920; 29 V I I 1920; O d r o d z e n i e , 18 I V 1920; G l o s L u d u , 12 V 1920. R ó w n i e ż s p o l e - c z e ń s t w o w i n n y c h c z ę ś c i a c h P o l s k i , n p . w L o d z i , p r o t e s t o w a ł o p r z e c i w k o t e r m i n o w i p l e b i ­ s c y t ó w ( z o b . A., B r z e z i ń s k i , P . S a m u ś , o p . c i t . , s . 213). 52 Z i e m i a S a n d o m i e r s k a , 3 V 1920; 18 V 1920; O j c z y z n a , 11 I V 1920; 25 I V 1920. 53 W . C a b a n , J . G r z y w n a , o p . c i t . , s . 471; W y b ó r ź r ó d e ł d o d z i e j ó w K i e l e c c z y z n y , c z . II . G p r a c o w a l i : J . G r z y w n a , S . I w a n i a k , B . S z a b a t , K i e l c e 1974, s s . 101— 102. 54 Z . L i e t z , P l e b i s c y t , s s . 232—233; W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y , s . 276; t e n ż e , K u c h p o l s k i n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u to l a t a c h 1920— 1939, P o z n a ń 1963, s . 46; A . B r z e z i ń s k i , P . S a ­ m u ś , o p . c i t . , s . 218

Kielecczyzna w o b e c plebiscytów ₁₇₉

towych, b ra k ie m w y ro b ien ia politycznego, te rro re m n iem ieckim i proniem iecką postaw ą kom isji m ię d zy so ju szn iczy ch 55. Obóz n a ro d o w y obok powyższych przyczyn akcen to w ał dodatkow o n iew y starczającą i zbyt późną pomoc m a te ­ rialn ą i k a d ro w ą rządu polskiego d la P o lak ó w n a obszarach plebiscytowych, zbyt w ielkie zaangażow anie rządu w w ojnę z Rosją R adziecką i b r a k zdecy­ dow anej p ostaw y w sto su n k u do m o ca rstw zachodnich

Mimo pew n y ch rozbieżności ocen głów ne u g ru p o w a n ia polityczne n a K ie- lecczyźnie stan ęły na stanow isku, że w y n ik i plebiscytu nie odzw ierciedlają po­ staw y ludności polskiej, która, te rro ry z o w a n a przez bojów ki niem ieckie, w w ie ­ lu p rz y p ad k ach m iała ograniczone możliwości decydow ania o w yborze przy­ należności państw ow ej. W zw iązku z ty m d om agały się uniew ażn ien ia p le­ biscytu i p rzeprow adzenia pow tórnego głosow ania w późniejszym okresie. Id e n ­ tyczny pogląd rep rez en to w a ły szerokie kręgi społeczeństw a dając w y raz sw e­ m u stanow isku w licznych rezolucjach i u c h w ała ch s7.

S um ując dotychczasow e rozw ażania należy stw ierdzić, że z ain tereso w a­ nie Kielecczyzny plebiscytam i na W arm ii, M azurach i P ow iślu było znaczne, zwłaszcza w m iastach, gdzie ogólny poziom k u ltu r y i w yrobienie polityczne ludności były znacznie wyższe niż na wsi. J e d n a k w p o ró w n an iu z w y d a rze ­ niam i na G ó rn y m Ś ląsku re fe re n d u m na ziem iach północnych w m niejszym stopniu absorbow ało uw agę m iejscowego społeczeństw a. W iązało się to n ie ­ w ą tp liw ie z niew ielk ą znajom ością historii ty ch ziem, a poza tym uw ażano je za m niej w ażne dla rozw oju gospodarczego Polski niż G órny Śląsk. U prze­ mysłow iony region śląski, graniczący z w ojew ództw em kieleckim , w k tó ry m istniała olbrzym ia liczba zbędnych rą k do p ra cy na wsi, stw a rza ł w przysz­ łości możliwość zatru d n ie n ia, a ty m sam y m p o p ra w y w a ru n k ó w bytow ych, dla części ludności z pow iatów o c h ara k te rze rolniczym. P a m iętać należy rów nież i o tym , że p lebiscyty od b y w ały się w sy tu acji zubożenia społeczńestw a, spo­ w odow anego I w ojną św iatow ą i w ielkim bezrobociem ™, stąd w ysiłek fin an ­ sow y n a akcję plebiscytow ą, choć tr u d n y do uchw y cen ia w całości, m a szcze­ gólną w ym ow ę. P o tw ierd za on tezę, że p ro b lem konieczności zinteg ro w an ia podzielonego dotychczas n a ro d u i te ry to riu m P olski zn ajd o w ał coraz szersze zrozum ienie, choć w różnym stopniu, we w szystkich środow iskach społecznych Kielecczyzny. 55 G a z e t a K i e l e c k a , 15 V I I 1920; G ł o s L u d u , 16 V I I 1920. 56 O j c z y z n a , 25 V I I 1920; 15 V I I I 1920. 57 I b i d e m ; G a z e t a K i e l e c k a , 15 V I I 1920; 17 V I I 1920; G ł o s L u d u , 14 V I I 1920. 58 W I I 1920 г, t y l k o w p o w i e c i e k o n e c k i m l i c z b a b e z r o b o t n y c h w y n o s i ł a o k o ł o 12 000. W p o z o s t a ł y c h p o w i a t a c h w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o s y t u a c j a n i e b y ł a l e p s z a , ( z o b . J . N a u m i u k . R o b o t n i c z e K i e l c e (1918— 1939), Ł ó d ź 1972, s. 24; K i e l e c k i e . R o z w ó j w o j e w ó d z t w a w P o l s c e L u ­ d o w e j , W a r s z a w a 1970, s . 37; J . Z i e l i ń s k i , S t a r o p o l s k i e Z a g ł ę b i e P r z e m y s ł o w e , W r o c ł a w 1965, s . 89)

180 D I E K I E L C E - R E G I O N A N G E S I C H T S D E R V O L K S A B S T I M M U N G I N E R M L A N D U N D M A - S U R E N , S O W I E I M W E I C H S E L L A N D E I M J A H R E 1920 Z u s a m m e n f a s s u n g D i e B e w o h n e r d e r K i e l c e - R e g i o n h a b e n s i c h a k t i v i n d i e A k t i o n f ü r d i e E i n g l i e d e r u n g E r m l a n d s , M a s u r e n s u n d d e s W e i c h s e l l a n d e s z u P o l e n e i n g e s c h a l t e t . B e r e i t s w ä h r e n d d e r D a u e r d e r P a r i s e r K o n f e r e n z h a t d i e l o k a l e P r e s s e , o h n e R ü c k s i c h t a u f i h r e p o l i t i s c h e O r i e n t i e r u n g , I n f o r m a t i o n e n ü b e r d i e H a l t u n g d e r E n t e n t e - S t a a t e n a n g e s i c h t s d e r N o r d g r e n z e n P o l e n s v e ­ r ö f f e n t l i c h t . Z u g l e i c h h a t s i e i n m e h r e r e n A u f s ä t z e n a u f d i e w i r t s c h a f t l i c h e u n d s t r a t e g i s c h e B e d e u t u n g d e r A b s t i m m u n g s g e b i e t e f ü r P o l e n h i n g e w i e s e n . D i e A u f k l ä r u n g s a r b e i t w u r d e v o n d e n p o l i t i s c h e n P a r t e i e n u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e n s o w i e B e r u f s o r g a n i s a t i o n e n d u r c h d i e V o r t r ä ­ g e , V e r s a m m l u n g e n u n d K u n d g e b u n g e n e r w e i t e r t . D i e P r o p a g a n d a a k t i o n w u r d e b e i m N a h e n d e s V o l k s a b s t i m m u n g s t a g e s v e r s t ä r k t . E i n e n A u s d r u c k d e s E r f o l g e s d e r g e s a m t e n A k t i o n b i l d e ­ t e u . a , d i e S c h a f f u n g m e h r e r e r A b s t i m m u n g s k o m i t e s , d i e a u s s e r d e r A u f k l ä r u n g s a r b e i t u n t e r d e r ö r t l i c h e n B e v ö l k e r u n g m a t e r i e l l e u n d G e l d m i t t e l s a m m e l t e n , Z w a r w i e s d i e K i e l c e - R e g i o n e i n g e r i n g e r e s I n t e r e s s e f ü r d i e V o r b e r e i t u n g e n u n d d e n V e r l a u f d e r V o l k s a b s t i m m u n g i n E r - m l a n d , M a s u r e n u n d d e m W e i c h s e l l a n d e a u f , a l s e s z . B . i n O b e r s c h l e s i e n d e r F a l l w a r , w a s ü b r i g e n s d u r c h m e h r e r e F a k t o r e n b e d i n g t w u r d e , z u g l e i c h a b e r w e i s e n v i e l e B e i s p i e l e d a r a u f h i n , d a s s d i e G e s e l l s c h a f t d i e s e r R e g i o n , i n s b e s o n d e r e d a s s t ä d t i s c h e M i l i e u , a u f r i c h t i g a n d e r E i n g l i e d e r u n g d i e s e r L a n d e z u P o l e n i n t e r e s s i e r t w a r .