Grygier, Tadeusz
"Vorgeschichte des Kulturkampfes",
Adelheit Constabel, Berlin 1956 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 48-49
n a u k a h is to r y c z n a n a B r a c k m a n n o w s k ie „ D e u ts c h la n d u n d P o le n ” z d o ła ła o d p o w ie d z ie ć ty lk o n ik łą r e c e n z ją , m ia s t r e p lik ą , w z g lę d n ie , je ż e li n ie c h c e m y p o w tó r z y ć z a P a u k s z tą , ż e „ je d y n y p r o g r a m w sp r a w ie Z iem O d z y s k a n y c h is t n ie j e ty lk o w r e w iz j o n is t y can y oh in s t y t u t a c h n a u k o w y c h N ie m ie c Z a c h o d n ic h ” ,s). m G r y g ie r C O N S T A B E L A D E L H E IT : V o r g e s c h i c h t e d e s K u l t u r k a m
p f e s * ) . Q u e lle n v e rö ffe n tlic h iu in g . B e r lin 1956 s. 366.
K a żd e w y d a w n ic t w o d o ty c z ą c e je d n e g o z n a jw a ż n ie js z y c h w y d a r z e ń
w ż y c iu w e w n ę t r z n y m N ie m ie c X I X w ie k u — w a lk i k u l tu r n e j — ze zro zu m ia ły c h p o w o d ó w z a w s z e in t e r e s u j e h is to r y k a p o lsk ie g o . W a lk a k u ltu rn a je s t w a ż n y m w y d a r z e n ie m w ż y c iu lu d n o ś c i b y łe g o za b o r u p r u s k ie g o , a s z c z e
g ó ln ie w a ż n y m w ż y c iu W a rm ii. W p r a w d z ie h isto r ia w a lk i k u ltu r a ej n a
W a rm ii z o sta ła o p r a c o w a n a julż, a le j e s t to o p r a c o w a n ie p r z e s ta r z a łe 1). W o g ó le tr z e b a s tw ie r d z ić , że h is to r ia te g o o k r e su d y s p o n u je b o g a ty m m a te r ia łe m ź r ó d ło w y m . S ą to je d n a k w z a s a d z ie ty lk o r a czej p a m ię tn ik i w s p ó łc z e s n y c h .2)
T y m c z a s e m n a jb a rd zie j z a in te r e s o w a n e s tr o n y t e g o sp o ru , o b e jm u ją c e g o
p r z e c ie ż n ie ty lk o N ie m c y a le i c a łą ś r o d k o w ą E u ro p ę, p a ń s tw o i K o śc ió ł k a to lic k i n ie u d o s tę p n iły s w y c h akt. P ie r w s z y m i k tó r z y c z ę ś c io w o k o r z y s ta li z a k t p a ń s t w o w y c h to J. H e c k e l3) i E. S c h m id t.4) D la te g o Z a r zą d A r c h iw ó w P a ń s tw o w y c h w N ie m ie c k ie j R e p u b lic e D e m o k r a ty c z n e j p r z y s tą p ił do w y d a w a n ia m a t e r ia łó w ź r ó d ło w y c h z z e s p o łó w a k t o w y c h b y łe g o M in is te r stw a W y zn a ń (K u ltu s m in is te r iu m ) w B e r lin ie , M in is te r s tw a S p r a w W e w n ę tr z n y c h , T a j n e g o G a b in e tu C y w iln e g o (G eh eim er Z iv ilk a b in e tt), U r z ę d u R a d y M in i
s tr ó w (S ta a ts m in is te r iu m ), M in is te r s tw a F in a n s ó w o ra z r ó ż n y c h z b io r ó w p o z o s ta ły c h p o c e s a r z u W ilh e lm ie I a ta k ż e m in is tr a c h M u h le rz e i F a łk u .
W y d a w n ic tw o ź r ó d ło w e p o z w a la w ię c n a g łę b s z e s p o jr z e n ie w m o ty w y
w a lk i k u ltu r n e i r o z ja śn ia n ie k tó r e p r o b le m y . M o ty w e m w y d a w n ic tw a
je s t teza, ż e w a lk a p ań sitw a p r u s k i e j o z K o ś c io łe m r o zp o cz ęła się z ch w ilą ,
g d y p o s ta n o w ie n ia so b o ru w a ty k a ń s k ie g o s p o w o d o w a ły p r z e n ie s ie n ie się w e w n ę tr z n e j w a łk i k o ś c ie ln e j n a n a u c z y c ie li, b ę d ą c y c h r ó w n o c z e ś n ie u r z ę d n i k a m i p a ń s tw o w y m i. E k s k o m u n ik i na n a u c z y c ie li w y d a w a n e p rzez K o śc ió ł na ■starokatolik ów p o tr a k to w a n o ja k o w k r a c z a n ie K o śc io ła w k o m p e te n c ję p a ń s tw a . W y d a w n ic tw o s ta r a ło s ię tę te z ę u d o k u m e n to w a ć . W ty m je d n a k o g r a n ic z e n iu tk w i b łą d w y d a w n ic t w a , k tó r e s ta je się je d n o s tr o n n e i u p ra szcza p r o b le m a ty k ę sp oru . W w y d a w n ic t w ie z n a jd z ie m y w ie le m a te r ia łó w do h is to r ii b. zab oru p r u s k ie g o , ż e w s p o m n ę c h o ć b y r a p o r t p r e z e sa r e j e n c j i g d a ń s k ie j, k tó r y m e l d u je, że K a s z u b i łączą w o j n ę fr a n c u s k o -n ie m ie c k ą w r. 1870 z r o z p o c z y n a ją cą się w a lk ą z K o ś c io łe m k a to lic k im . W w y n ik u teg o z b ie g u o k o licz n o ś ci w z r a s t a łv w ś r ó d tej lu d n o ś c i s y m p a tie d la F r a n c ji, ż y c z e n ia jej z w y c ię s tw a , k t ó r e b y ło b y r ó w n o c z e s n y m z w y c ię s t w e m K o ś c io ła k a to lic k ie g o n a d K o śc io łe m e w a n g e lic k im . D a le j z n a jd u ją się w w y d a w n ic t w ie w a ż n e m a te r ia ły do h i
s t e r ii w a lk i k u ltu r n e j n a Ś lą sk u ,
N a s je d n a k in te r e s u je p r z ed e w s z y s tk im s y tu a c ja na W a rm ii, ty m b a r d z ie j, że b e z p ś r e d n ia p r z y c z y n a w a lk i p a ń s tw a p r u s k ie g o z K o ś c io łe m w y s z ła z W a rm ii. B p w a r m iń s k i K reim en tz n a jo s tr z e j w y s t ą p ił w ty m sp o rze , co sp o w o d o w a ło np. b a rd zo d a le k o id ą c y k o m e n ta r z P ro v d n z ia l-S c ib u l-K o lle g iu m w K r ó le w c u . T r a k to w a ło o n o w y s t ą p ie n ie z 11 lis to p a d a 1870 r. w sp r a w ie o g ło s z e n ia b u lli U n a m S a n c ta m jak o c h ę ć p o d p o r z ą d k o w a n ia w ła d z y ś w ie c k ie j a u t o r y te to w i w ła d z d u c h o w n y c h (s. 85). S ta n o w d sk o b p K r e m e n tz a do sp ra w y d,r W olim am n a oraz d y r e k to r a G im n a z ju m B r a n ie w s k ie g o , u z n a ły k r ó le w ie c k ie
I:j T y g o d n ik Z a c h o d n i. P o z n a ń 17. X I . 1956.
*) K u ltu r k a m p f — w a lk a k u ltu r n a , p r o w a d zo n a p rzez P r u s y z K o śc io łe m k a t o lic k im w o k r e s ie B ism a r c k a .
1) F . D ittrio h : D e r K u ltu r k a m p f im E r m la n d e , B e r lin 1913.
N p . O. B ism a r ck : G e d a n k e n und. E r in n e r u n g e n . B e r lin 1923., W. R e ie h le : Z w is c h e n S t a a t u n d K ir c h e . D a s L e b e n und W irk en d es p r e u s s is c h e n K u ltu s m in is te r s H e in r ic h v. M ü h le r B e r lin 1938; E. Fo er ster: A d a lb e r t F a lk . G o th a 1927.
3) J. H e c k e l: D ie B e ile g u n g des K u ltu r k a m p fe s in P r e u s e n . Z e its c h r ift der S a v ig n y - S t if t u n g fü r R e c h ts g e s c h ic h te . K a n o n . A b t. X I X . t. 50. r. 1930. 4) E. S ch m id t: B is m a r c k s K a m p f m it d e m p o litis c h e n K a th o liz is m u s B e r
lin , 1942.
w ła d z e sz k o ln e za p o z o s ta ło ś ć ś r e d n io w ie c z n e j in k w iz y c ji. M in is te r v o n M ü h ler p r z e d s ta w ił n a p o s ie d z e n iu R ad y M in is tr ó w sp r a w y z w ią z a n e ze sp o rem s z k o ln y m w B r a n ie w ie , tr a k tu ją c te n p r o b le m n a sz e rsz y m t le (s. 97 — 100).
C h o d ziło p r z ed e w s z y s tk im o n a d zo r o w a n ie sp o łe c z n e j d z ia ła ln o ś c i K o śc io ła ,
s z c z e g ó ln ie na p o lu szkoln ictw a- S ta n o w isk o bpa K rem entza w tej sp ra w ie
b y ło n ie u s tę p liw e : u w a ż a ł, że in te r e s y p a ń s tw a n a p o lu w y c h o w a n ia m ło
d z ież y s ą tr z e c io r z ę d n e .5) D e c y d u ją c y g ło s w tej m ierze m ie li m ie ć ro d zice
i K o śc ió ł. D a le j w ła ś n ie na tle w a lk i o szk ołę, o p ro g ra m w y c h o w a n ia coraz o strzej n a te r e n ie p o lsk ie j W arm ii z a c z ę ła się u w y d a tn ia ć w a lk a o ję z y k p o lsk i.
W ła d ze k r ó le w ie c k ie w y r a ź n ie s tw ie r d z a ły , że na ty m w ła ś n ie p o lu d o c h o d zić z a cz ęło s p o tk a n ie się in te r e s ó w p o lsk ic h z k a to lick im i. W a r m iń sk ie d u c h o w ie ń s tw a p o d le g a ją c e w p ły w o m u ltr a m o n ta ń s k im , p o d o b n ie jak n a t e r e
n ie Poiznańsikiego i P om orza, s z c ze g ó ln ą s y m p a t ią d arzy n a r o d o w y ru ch p o l
sk i. To z ja w is k o z ro z u m ieć m o żn a ty lk o na tle so lid a r n o ś c i in te r e s ó w u ltr a - m o n ta n iz m u z n o lo n iz m em , w s p ó ln ie w c h w ili o b ecn ej p r o w a d z ą c y ch wajucę z p a ń s tw e m p r u s k im 6).
I tu u z e w n ę tr z n ił .się z a sa d n ic z y p r o b le m w a lk i p a ń stw a z K o śc io łe m — pr-a-wo p o lic y jn e g o n a d zo ru n a d ż y ciem w e w n ę tr z n y m K o śc io ła , z a g w a r a n to
w a n e p rzez o g ó ln e P r a w o K ra jo w e. B p K r e m e n tz ju ż w c za sie s w e j d z ia ła l n o ś c i w K o b le n c ji w y r a ź n ie się ty m p o s ta n o w ie n io m p o lic y jn y m p r z e c iw s ta w ia ł. Z a c h o d n ie N ie m c y z re sz tą p o s ia d a ły d a w n e tr a d y c je tej w a lk i o w o l n o ść, a w ię c ta k że w o ln o ś ć w sp raw ach r elig ijn y ch , że b y p rzyp om n ieć w a lk ę w K o lo n ii w 1. 1830 — 1840.7) N a tu r a ln ie , że m in is te r F a lk na k o n ce p c ję bpa K rem entza w sprawite zn iesie n ia nadzoru p o lic y jn e g o nad k o ścio łem n ie
g o d z ił się. Co w ię c e j żąd ał, b y p a ń s tw o z a b e z p ie c z y ło so b ie p r a w o zg o d y na w y k lu c z e n ie z K o śc io ła , je ś li to p o c ią g a za sob ą k o n s e k w e n c ję o g r a n icz en ia
p r a w o b y w a te ls k ic h np. n a u c z y c ie li s ta r o k a to lik ó w fs. 218).
B is k u p o w i K r e m e n tz o w i w w a lc e z rzą d em p r u sk im p o s łu ż y ły w ię c d-^w- n e p ra w a p o lsk ie , o b o w ią z u ją c e na W a rm ii i um lowa w a r sz a w s k a z r. 1772 m ie d z y P r u sa m i a P o ls k a o raz p a te n t n o ty fik a c y jn y (z 28. IX . 1772 rb g w a
r a n tu ją c y u tr z y m a n ie d o ty c h c z a s o w e g o s ta n o w isk a b isk u p a w a r m iń sk ie g o
w g r a n ica c h n o w e j p r u sk ie j p a ń s tw o w o ś c i (s. 233).
J e sz cz e na je d n ą s p r a w ę w a r to z w r ó c ić u w a g ę . P ru d H e w ła d z0 a d m in i
str a c y jn e n ie ty lk o r o zs z e r z y ły w a lk ę z k o ś c io łe m p r o je k ta m i u tw o r z e n ia u r z ę d ó w sta n u c y w iln e g o , a le i z a m ie rz e n ia m i w y s ie d le n ia w s z y s tk ic h d u c h o w
n y ch p o lsk ich p o c h o d z ą c y c h z K r ó le s tw a P o ls k ie g o . C h od ziło p rzed e w s z y s t k im o J e z u itó w , k tó r z y m ie li w y k o r z y s ty w a ć w a lk ę k u ltu rn ą do a k c ji p o l s k ie j i w a lk i z rzą d em p r u s k im (s. 148). B p. K r e m e n tz z ty m i p r o je k ta m i w a lc z y ł, je d n a k ż e b e z s k u te c z n ie .
Z a s v g n a liz n w a n0 p r o b le m y te g o c e n n e g o w y d a w n ic tw a p o z w o lą h is t o r y
k o w i M azu r i W a rm ii n a sz e rsz e u d o k u m e n to w a n ie fa k tu , że w a lk a k u ltu rn ą b y ła je d n y m z lic z n y c h e le m e n tó w , k tó r e p r z y c z y n iły się do r o z w o ju p o ls k ie g o ż y cia p o lity c z n e g o n a W a rm ii.
N a jed n ą je sz c z e sp ra w ę c h c ia łb y m z w r ó c ić u w a g ę. W y d a w n ic tw o to z u p e łn ie p r a w ie p o m ija z a g a d n ie n ie sy m u lta n iza cjii sz k o ły lu d o w e j n a W arm ii,
ja k o jed en z g łó w n y c h o b ja w ó w w a lk i ku ltu rn ej. Z lik w id o w a n ie d w u w y z n a -
n io w o ś c i s z k o ły b y ło p r z e c ie ż jed n y m z n a jw a ż n ie js z y c h p o c ią g n ię ć m in istr a o ś w ia ty F a lk a , W y d a je się, że jest to je d e n z isto tn y c h b r a k ó w w y d a w n ic tw a , fvm d z iw n ie jsz y , że w za ch o w a n ej k o resp o n d en c ji zaw artej w aktach s z k o l n y c h r e je n c ji k r ó le w ie c k ie j i gąbiń sikiej z n a jd u je się d u żo z a rzą d zeń M in i
steriu m O ś w ia ty p o le c a ją c y c h jak n a jszy b sz e p rzep row ad zen ie sym ult-ani-
z a c ji szk ól, k tó r a m ia ła „ d o p ro w a d zić do u je d n o lic e n ia sz k o ln ic tw a m ie j s k ie g o ”. W a lk a o u tr z y m a n ie w y z n a n io w o ś c i sz k ó ł d o p r o w a d z iła n a W arm ii, s z c z e g ó ln ie w O ls zty n ie , R e sz lu , B is z t j n k u li J e zio ra n a c h do b a rd zo o str y ch tarć w y z n a n io w y c h , o b n iż a ją c y c h z re sz tą i a u to r y te t sz k o ły i n a u c z y c ie la . Z d r u g ie j s tr o n y w ła d z e p r u s k ie u z a sa d n ia ły p ro g ra m m in istr a F a lk a k o n ie c z n o ś c ią p r z y sp ie sz e n ia g e rm a n iz a c ji d z ieci p o lsk ich .
T. G ry g ie r 5) D e n k s c h r ift d e s B is c h ö flic h e n O rd in a ria ts v o n Erm iland ü b er d ie g e s e tz -
m a s s ig e S t e llu n g d er K ir c h e ziur V o lk s s c h u le in P r e u s s e n u n d s p e z ie ll in d er D iö z es e E rm lan d . B r a n ie w o 1877.
6) T. G ry g ier: W yb ór m a te r ia łó w do k w e s t ii p o lsk ie j w P ru sa c h W sc h o d
n ich w X I X w ie k u Z a p is k i T ow . N a u k o w e g o w T o r u n iu t. X I X s 278. 7) F r itz H a rtu n g : E in le itu n g . D ie V o r g e s c h ic h te d es K u ltu r k a m p fe s, s. 8— 9.
