Z badań nad ruchem naturalnym ludności województwa olsztyńskiego w latach 1945-1969

Żyromski, Stanisław

Z badań nad ruchem naturalnym

ludności województwa olsztyńskiego

w latach 1945-1969

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 327-345

S T A N I S Ł A W 2 Y R O M S K I

Z BAD AN NAD RUCH EM N A TU RA LN Y M LU D N O ŚCI

W O JEW Ó D ZTW A O LSZTY Ń SK IEG O W LA TA CH 1945— 1969

N in ie js z e o p ra c o w a n ie m a n a c elu p rz e d s ta w ie n ie c h a r a k t e r y s t y k i ro z w o ju j e d ­ n e g o z e le m e n tó w r u c h u n a tu r a ln e g o lu d n o ś c i w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im — m a ł ­ ż e ń s tw a . C h a r a k t e r y s ty k ę te g o z ja w i s k a o p a r to o s p ra w o z d a w c z o ś ć i s ta t y s ty k ę r u c h u lu d n o ś c i w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im w l a ta c h 1945— 1969, p rz y czy m b r a k u ją c e in fo r m a c je z te g o z a k r e s u z w łasz cz a z l a t 1945— 1947 u z u p e łn ia m w ła s n y m i s z a c u n ­ k a m i. I s t n i e j ą d w a ź ró d ła in fo r m a c ji s ta t y s ty c z n e j o m a łż e ń s tw a c h . P ie rw s z y m je s t s p ra w o z d a w c z o ś ć u rz ę d ó w s ta n u c y w iln e g o , d ru g im — sp isy lu d n o ś c i z l a t 1950 i 1960. S p ra w o z d a w c z o ść s ta ty s ty c z n a u rz ę d ó w s ta n u c y w iln e g o in f o r m u je o lic z b ie i s t r u k ­ t u r z e n o w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h w p e w n y c h o k re s a c h . N a to m ia s t s p is y lu d n o ś c i u m o ż liw ia ją u s ta l e n ie s ta n u fa k ty c z n e g o (liczb ę i s t r u k t u r ę ) w ściśle o k re ś lo n y m m o m e n c ie . W t r a k c ie s p is y w a n ia o g ó łu lu d n o ś c i m o ż n a się b y ło s p o tk a ć z m a łż e ń ­ s tw a m i f o r m a ln y m i fa k ty c z n ie n ie is tn ie ją c y m i o ra z z m a łż e ń s tw a m i n ie f o r m a l­ n y m i *.

D ru g ą część o p ra c o w a n ia p o św ięc o n o te m a ty c e ro z w o d ó w . U sa n k c jo n o w a n ie m s ta n u f a k ty c z n ie n ie is tn ie ją c e g o m a łż e ń s tw a j e s t ro z w ó d . P ro c e s te n w c a ły m k r a j u p r z y b ie r a n a sile . R ó w n ie ż n a t e r e n ie W a rm ii i M a z u r lic z b a ro z w o d ó w z w ię k s z a się z r o k u n a ro k . F a k t ro z w o d u je s t z ja w is k ie m p rz e c iw n y m w s to s u n k u do m a łż e ń s tw n o w y c h , a ty m s a m y m z m n ie jsz a o n lic z b ę is tn ie ją c y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h i n ie s p rz y ja r e a liz a c ji p o d s ta w o w y c h f u n k c ji j a k i e p o w in n y s p e łn ia ć m a łż e ń s tw a . C z ę ś ć i. M A Ł Ż E Ń S T W A W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M W L A T A C H 1945—1969 1, L I C Z E B N O Ś C I N O W Y C H Z W I Ą Z K Ó W M A Ł Ż E Ń S K I C H W la ta c h 1948— 1969 z a r e j e s tro w a n o w u r z ę d a c h s t a n u c y w iln e g o W a r m ii i M a ­ z u r 170,5 ty s . m a łż e ń s tw . J e ś li ch o d zi o l a t a 1945— 1947, to w y d a je się, że lic z b a z a w a rty c h n o w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h n ie m o g ła b y ć w y ż sz a od 18 ty s., z czego n a r o k 1945 p r z y p a d a ło b y o k o ło 5 ty s . m a łż e ń s tw , a w n a s tę p n y c h k o le jn y c h d w u la ta c h m a k s y m a ln ie p o 6,5 t y s . 2. R a z e m w ię c w la ta c h 1945—'1969 z a w a rto 188,5 tys.

1 S z e rs z e o m ó w ie n ie te g o z a g a d n ie n ia p o d a je Z. S m o l i ń s k i , M a łż e ń s tw a w la ­

ta c h I960— 1965, S tu d ia i P r a c e S ta ty s ty c z n e , 1967, n r 5, ss. 9—4 1 ; R . Z a s ę p a,

Z. S m o l i ń s k i , M a łż e ń s tw a w P o lsc e 1950— 1959, S ta ty s ty k a P o ls k i, 1962, z. 63, s. 3. 2 S z a c u n e k te n j e s t z b ie żn y z d a n y m i p r z e d s ta w io n y m i p rz e z Z. S m o l i ń s k i e - g o, op. cit., ta b . 5, ss. 44— 45.

328 S T A N I S Ł A W Ź Y R O M S K I

H I S T O G R A M 1

m a łż e ń s tw , z te g o w la ta c h 1945— 1949 33 107, w la ta c h 1950— 1954 40 686, w la ta c h 1955— 1959 44 493, w la ta c h I960— 1964 35 686, w la ta c h 1965— 1969 34 562 3,

C h ro n o lo g ic z n ie, w p ię c io le tn ic h o k re s a c h lic z b a z a w a rty c h m a łż e ń s tw w w o je ­ w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im w z r a s ta ła od 33,1 ty s . (1945— 1949) do 40,7 ty s . (1950— 1954) i o s ią g n ę ła m a k s im u m w d ru g ie j p o ło w ie l a t p ię ć d z ie s ią ty c h (44,5 tys.)· L a ta sze ść ­ d z ie sią te z n a m io n o w a ł w y ra ź n y s p a d e k lic z b y z a w a rty c h m a łż e ń s tw . W la ta c h 1960— 1964 z a w a rto ic h n ie c o w ię c e j a n iż e li w p ie rw s z y m p o w o je n n y m p ię c io le c iu , tz n . 35,7 ty s. N a s tę p n e p ię c io le c ie p rz y n io s ło d a lsz e ic h o b n iż e n ie . W l a t a c h 1965— 1969 z m n ie jsz y ła się lic z b a n o w y c h m a łż e ń s tw o 0,5 ty s. w s to s u n k u do l a t 1945— 1949.

S z czeg ó ło w y p rz e b ie g k rz y w e j liczb z a w a rty c h m a łż e ń s tw w p o szc z eg ó ln y ch l a ­ ta c h (1945— 1969) p rz e d s ta w io n y z o s ta ł n a h is to g r a m ie n r 1.

W sk a z u je o n , że p o p ie rw s z y c h la ta c h te n d e n c ji w z ro s to w e j (do 1949 r.) i p r z e j ­ ś cio w y m s p a d k u ic h lic z e b n o ś c i w la ta c h 1950— 1951, n a s tą p ił n a g ły w z ro s t, k tó r y t r w a ł p rz e z o k re s s ie d m iu l a t (1952— 1958). F a la „ w y żu m a tr y m o n ia ln e g o ’5 o s ią g n ę ła s w o je m a k s im u m w 1959 ro k u , p o k tó ry m w y s t ą p ił k o le jn y s p a d e k lic z b y z a w ie ra n y c h m a łż e ń s tw w l a ta c h 1960— 1965. „ K ry z y s ” w ty m w z g lę d z ie o s ią g a d e p re s ję w 1965 r., po czy m o s ta tn ie p ię c io lec ie c h a r a k t e r y z u je się p o n o w n y m w z ro ste m .

J e ż e li w e ź m ie się p o d u w a g ę , że w la ta c h 1958— 1959 w y s tą p iło z ja w is k o p o rz ą d ­ k o w a n ia s p r a w z g o d n o śc i m ię d z y s ta n e m fa k ty c z n y m i p r a w n y m z w ią z k ó w m a łż e ń ­ s k ic h u p rz e d n io z a w a rty c h , to p rz e jś c io w y w z ro s t lic z b y m a łż e ń s tw z a w a rty c h w 1959 r. n a le ż y tłu m a c z y ć d o p e łn ie n ie m fo rm a ln o ś c i p r a w n y c h w m y ś l u s ta w y

3 R o c z n ik D e m o g ra fic z n y 1945— 1966, W a rsz a w a 1968, s. 206; R o c z n ik D e m o g ra ­ fic z n y 1967— 1968, W a rs z a w a 1969, s. 109; R o c z n ik S ta ty s ty c z n y W o je w ó d z tw a O ls z ty ń ­ s k ieg o 1970, s. 73; o b lic z e n ia w ła sn e .

R U C H N A T U R A L N Y L U D N O Ś C I W L A T A C H 1945—1969 329 z 2 g ru d n ia 1958 г. o z m ia n ie p rz e p is ó w p r a w a o a k ta c h s ta n u c y w iln e g o 4. W y c h o ­ d z ąc z ta k ie g o z ało że n ia , n a le ż a ło b y p e w ie n o d s e te k m a łż e ń s tw z a w a r ty c h w 1959 r. p r z e s u n ą ć n a p o p rz e d n ie la ta , co w k o n s e k w e n c ji p o d n io s ło b y lic z e b n o śc i n o w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h p rz e d 1959 r. i o b n iż y ło b y lic z b ę m a łż e ń s tw w ty m r o k u 5. C a ły d w u d z ie s to p ię c io le tn i o k re s p o w o je n n y m o ż n a p o d z ie lić u m o w n ie n a n a s t ę ­ p u ją c e p o d o k re s y , k tó r e w y ró ż n ia ją s ię z p u n k t u w id z e n ia lic z e b n o ś c i z a w ie ra n y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im :

1 p o d o k re s (1945— 1951) c h a r a k t e r y z o w a ł się p o w o ln y m n a r a s ta n ie m lic z b y n o ­ w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h w p o szc z eg ó ln y ch l a ta c h i k o ń c z y ł się s p a d k ie m ich lic z e b n o śc i w l a ta c h 1950— 1951;

2 p o d o k re s (1952— 1957) c e c h o w a ł „ w y ż ” lu b in a c z e j „ b o o m ” m a tr y m o n ia ln y ; 3 p o d o k re s (1958—‘1967) w y ró ż n ia ł s ię te n d e n c ja m i siln e g o o b n iż a n ia się lic z b y m a łż e ń s tw , m o ż n a go o k re ś lić l a ta m i „ n iż u m a tr y m o n ia ln e g o ” ;

4 p o d o k re s (1968— 1969) c h a r a k t e r y z o w a ł się p o n o w n y m n a r a s ta n ie m z ja w is k a n o w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h .

T a k w ię c , po o k o ło 6 la ta c h „ c h u d y c h ” o b s e r w u je s ię k o le jn y o k re s l a t „ t ł u ­ s ty c h ” p o d w z g lę d e m lic z b y z a w ie ra n y c h m a łż e ń s tw , w re s z c ie c y k l t e n p o w ta r z a się ob ecn ie.

W ię k sz o ść osób, k t ó r e w c h o d z ą w z w ią z k i m a łż e ń s k ie , n ie p rz e k ra c z a 25 la t ży cia, a w ię c w p ie rw s z y c h la ta c h s w e j p e łn o le tn o śc i. K rz y w ą lic z e b n o ś c i z a w ie r a ­ n y c h m a łż e ń s tw n a t e r e n ie W a rm ii i M a z u r m o ż n a w y ja ś n ić n a s tę p u ją c o . W p ie r w ­ szy m p o d o k re s ie w z ro s t m a łż e ń s tw p o d y k to w a n y b y ł m o ż liw o ś c ia m i r e a liz a c ji oso­ b is ty c h p la n ó w ż y cio w y c h , k tó r e o d k ła d a n o w w ie lu w y p a d k a c h n a o k re s p o w o je n n y . L a ta 1945— 1947 c e c h o w a ła p o w o ln a s ta b iliz a c ja ż y c ia sp o łec z n e g o , p o tę g u ją c e się w sw y c h ro z m ia ra c h , n a tę ż e n iu i k ie ru n k a c h , p ro c e sy im ig r a c y jn e n ie s p r z y ja ły w z ro ­ s to w i lic z b y m a łż e ń s tw i s ta n o w iły p o la ta c h w o jn y d o p e w n e g o s to p n ia h a m u le c . U s ta n ie r u c h ó w w ę d ró w k o w y c h lu d n o ś c i, p o w ró t g o s p o d a r k i n a ro d o w e j o ra z ży cia sp o łec z n e g o do w a r u n k ó w p o k o jo w y c h p o z w o liły n a s y s te m a ty c z n y w z ro s t lic z b y z a w ie ra n y c h m a łż e ń s tw . P o d ło ż a p rz e jśc io w e g o s p a d k u lic z e b n o śc i m a łż e ń s tw (1950— 1951), j a k się w y d a je , n a le ż y s z u k a ć w m a łe j lic z e b n o śc i k a n d y d a tó w d o s ta n u m a ł ­ ż e ń s k ie g o w w y n ik u n ie w ie lk ie j lic z e b n o śc i u ro d z e ń o k re s u k ry z y s u z p rz e ło m u l a t d w u d z ie s ty c h i trz y d z ie s ty c h o ra z w p rz e tr z e b ie n iu ro c z n ik ó w w l a ta c h w o jn y , szc z eg ó ln ie w ś r ó d m ężczy zn . O k re s p ie rw s z e g o „ w y żu m a tr y m o n ia ln e g o ” (la ta 1952— 1957) o d p o w ia d a ł m o c n y m lic z e b n ie u ro d z e n io m z o k re s u p o z a k o ń c z e n iu k ry z y s u w p ie rw s z y c h la ta c h tr z y d z ie ­ s ty c h do w y b u c h u I I w o jn y ś w ia to w e j. D o d a tk o w ą p r z e s ła n k ą n a t u r y e k o n o m ic z n e j b y ło s k ie r o w a n ie s tr u m ie n ia in w e s ty c ji n a in d u s tr ia liz a c ję k r a j u , co p o c ią g n ę ło za s o b ą m o ż liw o ść e k o n o m ic zn e g o u s a m o d z ie ln ie n ia się k a n d y d a t ó w d o s ta n u m a łż e ń ­ sk ieg o .

F a la „ n iż u m a łż e ń s k ie g o ”, k tó r a o b ję ła l a t a 1958— 1967, o d p o w ia d a ła ro c z n ik o m d z ie ci z ro d z o n y c h w la ta c h I I w o jn y ś w ia to w e j i p ie rw s z y c h la ta c h p o w o je n n y c h . B y ły to ro c z n ik i „ c h u d y c h ” u ro d z e ń , p o tw ie r d z a ją c y c h re g u ły d e m o g ra fic z n y c h p r a w w o j n y 6. O b o k te g o , p rz y c z y n y s p a d k u lic z b y z a w ie ra n y c h m a łż e ń s tw n a le ż y d o p a try w a ć się w d ą ż e n iu m ło d z ie ż y do s ta b i liz a c ji e k o n o m ic z n e j p rz e d z a w a rc ie m m a ł ż e ń s t w a 7.

4 D z ie n n ik U rz ę d o w y P R L , 1958, n r 72, poz. 358.

5 S zczeg ó ło w o p ro b le m te n o m ó w ili R . Z a s ę p a, Z. S m o l i ń s k i , op. cit., ss. 12— 13.

6 E. R o s s e t, D e m o g r a fic z n e p r a w a w o jn y , Ł ó d ź 1932, ss. 32— 33.

7 P o r. H . B o g a c k a , S t a t y s t y k a lu d n o ś c i. M a łż e ń s tw a , u r o d ze n ia , z g o n y 1961—

330 S T A N I S Ł A W 2 Y R O M S K I

W re sz c ie p o n o w n y w z ro s t lic z b y m a łż e ń s tw o d p o w ia d a p ie rw s z e j f a li siln y c h lic z e b n ie u ro d z e ń z p rz e ło m u l a t c z te rd z ie s ty c h i p ię ć d z ie s ią ty c h . S ą to p ie rw s z e la ta w y ż u d e m o g ra fic z n e g o , k t ó r y o b o k p ie rw sz e g o „ b o o m u m a tr y m o n ia ln e g o ” p rz y n ió s ł „b o o m d z ie c ię c y ” . P ie rw s z e ro c z n ik i u ro d z e ń w y ż u d z iecięceg o ro z p o c zę ły w c h o d zić w w ie k m a try m o n ia ln y , k o le jn e ro c z n ik i b a r d z ie j lic z e b n e b ę d ą w n a jb liż s z y c h l a ­ ta c h w c h o d z ić w t e n w ie k i ty m s a m y m , n a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że n a jb liż s z e la ta b ę d ą o k re s e m p o n o w n e g o „ w y żu m a try m o n ia ln e g o ”.

2. L I C Z E B N O Ś C I M A Ł 2 E N S T W W E D Ł U G M I E J S C A Z A M I E S Z K A N I A

C h a r a k t e r y s ty k ę n in ie js z ą ro z s z e rz y m y o p rz e g lą d lic z e b n o śc i m a łż e ń s tw w e d łu g m ie js c a z a m ie s z k a n ia , tz n . w m ia s ta c h i n a w si.

W p o w o je n n y m d w u d z ie s to p ię c io le c iu lic z b a m a łż e ń s tw n a te re n ie w s i b y ła o 61,0% w y ż sz a w p o ró w n a n iu z m ia s ta m i i w y n o siła 116,1 ty s. Z a ró w n o w m ia s ta c h , j a k i n a w si, c h ro n o lo g ic z n ie w o k re s a c h p ię c io le tn ic h , lic z b y m a łż e ń s tw w z r a s ta ły do d r u g ie j p o ło w y l a t p ię ć d z ie s ią ty c h . N a te n o k re s p rz y p a d a ł a n a jw ię k s z a lic z b a z a w a r ­ ty c h m a łż e ń s tw : w m ia s ta c h 16,3 ty s., n a w s i 28,2 ty s. P o ty m m a k s im u m , p r z y p a d a ­ ją c y m n a l a t a 1955— 1959, lic z b y m a łż e ń s tw z m n ie jsz a ły się. W m ia s ta c h w la ta c h 1960— 1964 z a w a r to 14,1 ty s. n o w y c h m a łż e ń s tw , n a w s i b lis k o 50% w ię c e j (21,6 tys.). W o s ta tn im p ię c io le c iu (1965— 1969) w m ia s ta c h z a w a rto 13,9 ty s., n a w s i 20,6 ty s. n o w y c h m a łż e ń s tw . T A B E L A 1 M a łż e ń s tw a w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w e d łu g m ie js c z a m ie s z k a n ia w la ta c h 1945— 1969 M i e j s c e z a m i e s z k a n i a O g ó ł e m L a t a 1945*1949 1950-1954 1955-1959 1960-1964 1965-1969 W ieś M ia s ta i o sie d la 72 473 116051 123113 20 7963 15 799 24 887 16 325 28168 14108 21 578 13 940 20 622 a w t y m s z a c u n k o w o w l a t a c h 1945—1947: w m i a s t a c h — 7 t y s . , n a w s i — U t y s . Ź R Ó D Ł O : R o c z n i k D e m o g r a f i c z n y 1945—1966, W a r s z a w a 1968, s s . 214, 223; R o c z n i k D e m o g r a f i c z n y 1967—1968, W a r s z a w a 1969, s s . 110, l i i ; R o c z n i k S t a t y s t y c z n y W o j e w ó d z t w a O l s z t y ń s k i e g o , O l s z t y n 1970, s . 73; o b l i c z e n i a w ł a s n e . K rz y w ą m a łż e ń s tw z a w a rty c h w m ia s ta c h i n a w s i w o k re s ie l a t 1945— 1969 p rz e d s ta w ia m n a h is to g ra m ie n r 2. W m ia s ta c h z a ry s k rz y w e j lic z e b n o śc i n o w y c h m a łż e ń s tw w s k a z u je , że do 1951 r. lic z b a ic h u tr z y m y w a ła się n a ś re d n im p o z io m ie 2,5 ty s . ro c z n ie . N a l a t a 1952— 1955 p r z y p a d ł „ w y ż m a try m o n ia ln y ”, p o czy m n a s tą p ił sy ste m a ty c z n y , p o w o ln y s p a d e k lic z b y z a w ie ra n y c h m a łż e ń s tw , k tó r y t r w a ł do 1965 r. W r o k u ty m z a w a r to 2,3 ty s. n o w y c h m a łż e ń s tw w m ia s ta c h , co o z n ac z a z m n ie jsz e n ie się w p o ró w n a n iu z ro k ie m 1955 (m a k s im u m ) o 37%. K o le jn y w z ro s t lic z b y z a w ie ra n y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h w y s tą p ił w d ru g ie j p o ło w ie l a t s z e ś ć d z ie sią ty c h . W la ta c h 1966 i 1967 z a w a rto 2,7 ty s. m a łż e ń s tw , w 1968 r. lic z b a m a łż e ń s tw w ro s ła do 3,0 ty s ., a w 1969 r. do 3,1 ty s. N a w s i szy b k o w z r a s ta ła lic z b a z a w ie ra n y c h m a łż e ń s tw do 1949 r., k t ó r y je s t p o c z ą tk o w y m ro k ie m „ w y żu m a try m o n ia ln e g o ” w ś ró d lu d n o ś c i w si. O k re s te n z a m y k a r o k 1959, p rz y czy m j e s t z n a m ie n n e , że c a ły te n je d e n a s to le tn i o k re s d z ie li s ię n a c y k le p o w ta r z a j ą c e s ię r e g u la r n ie co tr z y la ta . P o o s ią g n ię c iu w y so k ie g o p o z io m u lic z ­ b y n o w y c h m a łż e ń s tw w 1949 r. (5,2 ty s.), w n a s tę p n y c h d w u la ta c h lic z b a n o w y c h

R U C H N A T U R A L N Y L U D N O Ś C I W L A T A C H 1945—1969 ₃₃₁ H I S T O G R A M 2

K rz y w e lic z eb n o śc i m a łż e ń s tw w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o w e d łu g m ie js c z a m ie s z ­ k a n i a w l a ta c h 1945— 1969

m a łż e ń s tw z m n ie js z y ła się do 4,8 ty s . w 1950 r o k u i do 4,4 ty s . w 1951 r o k u . N o w y c y k l z a c z ą ł się w 1952 r. L ic z b a n o w y c h m a łż e ń s tw b y ła w y ż sz a od z a w a rty c h w r o k u ro z p o c z y n a ją c y m p ie rw s z y c y k l i w y n o s iła 5,5 ty s., w 1953 r. z m n ie js z y ła s ię o n a do 5,2 ty s . i o s ią g n ę ła w 1954 r . 5,0 ty s . W y d a je się , że i n te r e s u ją c e z ja w is k o c y k lic zn o śc i m o ż n a w ią z a ć z ru c h e m m ig r a c y jn y m lu d n o ś c i w d o b ie in d u s tr ia liz a c ji n a sz e g o k r a j u . O d p ły w lu d n o ś c i m ło d e j do m ia s t p o w o d o w a ł o b n iż a n ie się lic z b y p o t e n c j a l ­ n y c h k a n d y d a t ó w do s ta n u m a łż e ń s k ie g o n a w si, co p rz e ja w i a ło się n iż sz y m i lic z ­ b a m i n o w y c h m a łż e ń s tw . J e d n o c z e ś n ie w s to su n k o w o n ie d łu g im c z a s ie m ig r a n c i ze w s i o rg a n iz o w a li s o b ie w ła ś c iw e w a r u n k i e k o n o m ic z n e w m ia s ta c h , po czy m w s t ę ­ p o w a li w z w ią z k i m a łż e ń s k ie b io r ą c za w s p ó łm a łż o n k a p a r t n e r a ze w si. J e s t to h ip o te z a , k t ó r a w y m a g a s z e rs z y c h b a d a ń i w e ry fik a c ji.

W la ta c h 1960— 1965 w id a ć b y ło s iln e o b n iż a n ie s ię lic z b y n o w y c h m a łż e ń s tw . W 1965 z a w a rto ic h 3,4 ty s., c z y li o 42% m n ie j w p o ró w n a n iu do l a t 1956 i 1959, n a k tó r e to l a t a p r z y p a d ło m a k s im u m z a w a r ty c h n o w y c h m a łż e ń s tw n a w si. W 1966 r. lic z b a z a w a rty c h m a łż e ń s tw w z ro s ła do 4,1 ty s., w n a s tę p n y m ro k u b y ła w y ż sz a o 0,2 ty s ., a w 1969 r . w y n o s iła 4,6 ty s.

I n t e r p r e t a c j a k s z ta łtu k rz y w e j' lic z e b n o ś c i z a w a r ty c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h w m ie ś c ie i n a w s i w d w u d z ie s to p ię c io le c iu je s t z b ie ż n a z p rz e d s ta w io n y m i w y ż e j u w a g a m i d o ty c z ą c y m i o g ó ln e j z b io ro w o ści. N a le ż y t u p o d k r e ś lić ró ż n ic e w p rz e b ie g u z ja w i s k a w m ia s ta c h i n a w si.

W ś w ie tle p rz y to c z o n y c h p o p rz e d n io u w a g , w y d a je s ię g o d n e p o d k re ś le n ia , że o k re s „ w y ż u m a tr y m o n ia ln e g o ” n a t e r e n i e w s i ro z p o c z ą ł s ię o 3 l a t a w c z e ś n ie j w p o ­ ró w n a n iu z m ia s ta m i i t r w a ł b lis k o tr z y k r o t n ie d łu ż e j a n iż e li w m ia s ta c h (11 la t). „N iż m a łż e ń s k i” w m ia s ta c h t r w a ł d łu ż e j a n iż e li n a w si i s k o ń c z y ł się ró w n o le g le

332 S T A N I S Ł A W Ż Y R O M S K I

w ob u śro d o w isk a c h w 1967 г., p o k tó ry m lic z b y n o w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h z k a ż d y m ro k ie m w z ra s ta ły . M in im u m n o w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h p rz y p a d a ło n a ro k 1965, p rz y czy m w o g ó ln e j zb io ro w o ści b y ło on o niższe o d m a k s im u m o 36,3%; w m ia s ta c h o 36,1%, a n a w s i o 42,4%.

J a k ju ż zazn aczo n o , w l a ta c h 1945— 1969 n a te r e n ie w o je w ó d z tw a z a w a rło z w ią ­ zek m a łż e ń s k i 377,1 ty s. osób, co s ta n o w i 38,3% og ó łu lu d n o ś c i w o je w ó d z tw a w k o ń ­ cu 1969 r. W p rz e c iw ie ń s tw ie d o k r a j u , gdzie, od 1960 r, lic z b y z a w a r ty c h m a łż e ń s tw w m ia s ta c h ro k ro c z n ie b y ły w y ż sz e a n iż e li n a w si, n a W a r m ii i M a z u ra c h lic z eb n o śc i m a łż e ń s tw n a w si p rz e w a ż a ły n a d m ie js k im i.

3. N A T Ę Ż E N I E Z A W I E R A N Y C H M A Ł Ż E Ń S T W

K s z ta łto w a n ie się p o z io m u stopy· m a łż e ń s tw (w s p ó łc z y n n ik a m a łż e ń s tw n a 1000 lu d n o ści) p rz e d s ta w ia m w h is to g ra m ie n r 3.

O g ó ln y w sp ó łc z y n n ik m a łż e ń s tw z a w a rty c h w la ta c h 1948— 1969 w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im w s k a z u je , że „ w y ż m a tr y m o n ia ln y ” o b e jm o w a ł l a t a 1948— 1956. W l a ­ ta c h 1957— 1965 o g ó ln a s to p a m a łż e ń s tw o b n iż a ła s ię z w y ją tk ie m r o k u 1959. N a to ­ m ia s t od 1966 r . w s p ó łc z y n n ik i p o n o w n ie w z ra s ta ły .

W m ia s ta c h c z ę sto tliw o ść m a łż e ń s tw , w y ra ż o n a p o z io m e m ic h w sp ó łc z y n n ik a , r y s u je a n a lo g ic z n y k s z ta łt k r z y w e j, o d p o w ia d a ją c y o g ó ln e j c z ę s to tliw o ś c i m a ł ­ ż eń stw . N a to m ia s t n a w si w a rto ś ć w s p ó łc z y n n ik a m a p rz e b ie g n ieco in n y , co w y n ik a z teg o , że w y s o k i p o zio m sto p y m a łż e ń s tw u trz y m y w a ł się do 1959 r., n a s tę p n y ro k b y ł p o c z ą tk ie m o k re s u siln e g o s p a d k u sto p y m a łż e ń s tw , k tó r y t r w a ł do 1965 r. W reszcie o d 1966 r. o b s e rw u je s ię p o n o w n y w z ro st sto p y m a łż e ń s tw .

W z w ią z k u ze z ró ż n ic o w a n ie m p rz e b ie g u k rz y w e j s to p y m a łż e ń s tw w e d łu g m ie js c z a m ie s z k a n ia n a s u w a się k ilk a u w a g . P rz e z c a ły b a d a n y o k re s sto p a m a ł ­ ż e ń s tw a w śró d lu d n o ś c i m ie js k ie j b y ła w y ż sz a w p o ró w n a n iu do w sp ó łc z y n n ik ó w w ie jsk ic h . R ó żn ica t a b y ła b a rd z o z n a c z n a w 1956 г., co o d p o w id a o k re s o w i „ w y żu m a try m o n ia ln e g o ”. W sk a z u je to , że „ w y ż ” w w ię k sz y m s to p n iu b y ł k o n ­ s e k w e n c ją w y ż sz e j c z ę s to tliw o ś c i z a w ie ra n y c h m a łż e ń s tw w m ia s ta c h a n iż e li n a w si. P rz y p o m n ijm y , że b y ł to o k re s in d u s tr ia liz a c ji k r a j u i m a so w e g o o d p ły w u lu d n o ś c i ze w s i do m ia s t. Z te g o w z g lę d u n a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że p o w a ż n y u d z ia ł w k s z ta ł­ to w a n iu się w y so k ie g o p o z io m u w sp ó łc z y n n ik a m a łż e ń s tw w m ia s ta c h m ia ła l u d ­ n o ść w ie js k a — im ig ra n c i ze w s i do m ia s t, k tó rz y p o p rz y b y c iu n a n o w é m ie js c e z a m ie s z k a n ia w s z y b k im czasie u s a m o d z ie ln ia li się e k o n o m ic zn ie , co' d a w a ło im m o ż liw o ść z a ło ż e n ia ro d z in y . R ó żn ica p o m ię d z y w s p ó łc z y n n ik a m i m a łż e ń s tw m ie j­ sk ic h i w ie js k ic h k s z ta łto w a ła się w g ra n ic a c h od 62,7% w 1948 r . do 14,1% w 1956 r. n a k o rz y ś ć m ia s t.

W la ta c h 1967— 1969 z ró ż n ic o w a n ie w a rto ś c i w s p ó łc z y n n ik ó w m a łż e ń s tw m i e j ­ s k ic h i w ie js k ic h b y ło m n ie js z e w p o r ó w n a n iu z o k re s e m p o p rz e d n im i s y s te m a ty c z ­ n ie m a la ło . R o zp ięto ść w a rto ś c i w s p ó łc z y n n ik ó w w a h a ła s ię w ty m o k re s ie Od 19,3% w 1960 r. do 5,2% w Ί969 r. M a k s y m a ln e w a rto ś c i z m n ie jsz y ły się p o n a d trz y k ro t n ie , a m in im a ln e p r a w ie trz y k ro t n ie . N iw e lo w a n ie się ró ż n ic m ię d z y p o z io m e m w s p ó ł­ c z y n n ik ó w m a łż e ń s tw w m ia s ta c h i n a w s i w y n ik a m ię d z y in n y m i z f a k t u z m n ie js z e ­ n ia się ro z m ia ró w e m ig r a c ji lu d n o ś c i m ło d e j ze w s i do m ia s t o ra z z u p o d a b n ia n ia się s t r u k t u r y w ie k u lu d n o ś c i m ie js k ie j i w ie js k i e j, szczeg ó ln ie ro c z n ik ó w m ło d y c h w w ie ­ k u m a t r y m o n i a l n y m 8. P r z e jś c io w y w z ro s t w sp ó łc z y n n ik a m a łż e ń s tw w 1959 r., j a k ju ż w sk a z y w a n o , b y ł 8 N p . w w o je w ó d z tw ie ze w si d o m ia s t e m ig ro w a ło w la ta c h 1950— 1960 34,7% p a n ie n i k a w a le ró w (por. M . L a t u c h , M ig r a c je w e w n ę tr z n e w P o lsc e n a tle i n d u ­ s tr ia liz a c ji (1950— 1960), W a rsz a w a 1970, ss. 173— 175.

H I S T O G R A M З

334 S T A N I S Ł A W Ż Y R O M S K r

w y n ik ie m r e a liz a c ji u s ta w y z 2 g r u d n ia 1958 r. o z m ia n ie p rz e p isó w p r a w a o a k ta c h s ta n u c y w iln e g o . W ty m ro k u w sp ó łc z y n n ik m a łż e ń s tw w z ró sł w p o ró w n a n iu z p o ­ p rz e d n im ro k ie m o 0,4 p u n k t a w m ia s ta c h , a n a w s i o 1 p u n k t, tz n . d w a i p ó ł ra z y w ię ce j a n iż e li m ie js k i. W lic z b a c h b e z w z g lę d n y c h lic z b a n o w y c h m a łż e ń s tw w z ro sła o d p o w ie d n io o 246 i 640. Z ja w is k o to p o tw ie rd z a , że z a s a d n ic z e ro z b ie ż n o śc i w k w e ­ s tii z a c h o w a n ia zg o d n o ści m ię d z y f a k te m z a w a rc ia m a łż e ń s tw a k o śc ie ln e g o a z a r e ­ je s tro w a n ie m w u rz ę d z ie s ta n u c y w iln e g o w y s tę p o w a ły w ś r ó d lu d n o ś c i w ie js k ie j. N a jc z ę śc ie j w ś ró d sp o łe c z e ń stw a w ie jsk ie g o w y s tę p o w a ła w o w y m o k re s ie n ie z n a jo ­ m o ść lu b le k c e w a ż e n ie p rz e p isó w p r a w a 9.

M in im a ln e w sp ó łc z y n n ik i m a łż e ń s tw w 1965 r . w s k a z u ją n ie z n a c z n ie n a w y ż sz y s p a d e k p o z io m u s to p y m a łż e ń s tw n a w si, a n iż e li w m ie ś c ie w s to s u n k u do r o k u p o p rz e d n ie g o . W sp ó łc z y n n ik m a łż e ń s tw w m ie ś c ie o b n iż y ł się o 1,2 p u n k ta , a n a w si o 1,3 p u n k ta . O b n iż e n ie się s to p y m a łż e ń s tw ś re d n io o 21,7% w >1965 r. b y ło k o n s e k ­ w e n c ją w e jś c ia w ży cie z d n ie m 1 s ty c z n ia 1965 r. p rz e p is ó w n o r m u ją c y c h d o ln ą g r a ­ n ic ę w ie k u u p r a w n ia ją c ą z a w a rc ie z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o . N ie z n a c z n y w z ro s t sto p y m a łż e ń s tw w 1964 r. w y n ik a ł z p rz y s p ie s z e n ia d e c y z ji o z a w a r c iu z w ią z k u m a łż e ń ­ sk ieg o p rz e z część osób, k tó r e p o w e jśc iu w ży cie n o w y c h p r z e p isó w m u s ia ły b y o d ło ­ żyć p la n y m a łż e ń s tw a n a n a s tę p n e la ta .

E k s tr e m a ln e w a rto ś c i w s p ó łc z y n n ik ó w m a łż e ń s tw w s k a z u ją w y ż sz e z ró ż n ic o w a ­ n ie w m ia s ta c h a n iż e li n a w si. M a k s y m a ln y w s p ó łc z y n n ik w m ia s ta c h w id a ć w 1948 r. — l6,6%o a n a w s i w H952 r . — 10,8%o, m in im a ln e w sp ó łc z y n n ik i p r z y p a d ły n a ro k 1965; w m ia s ta c h b y ł on m n ie js z y o 151,5%, n a w s i o 90,0%. O zn ac z a to , że m in im a ln y w sp ó łc z y n n ik m ie js k i b y ł d w a i p ó ł ra z a n iż sz y o d m a k s y m a ln e g o i n a w s i b lis k o d w u k ro tn ie . B a rd z o w y so k ie w sp ó łc z y n n ik i m a łż e ń s tw w p ie rw s z y c h l a ta c h o d p o w ia d a ją m ło d e j s t r u k t u r z e lu d n o ś c i m ie js k ie j w e d łu g w ie k u , k tó r a p o z a c z y n n ik a m i n a t u r y k o m p e n s a c ji p o w o je n n e j, s p rz y ja ł a p o w s ta w a n iu n o w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h . N a t e r e n ie w ie js k im , j a k ju ż w y ż e j zaz n a c zo n o , o b s e r w u je się p o n o w n ie p e w n ą c y k lic zn o ść p o z io m u s to p y m a łż e ń s tw . 4. T E R Y T O R I A L N E Z R Ó Ż N I C O W A N I E S T O P Y M A Ł Ż E Ń S T W P r z e g lą d m a łż e ń s tw w e d łu g p o w ia tó w p o d a n y z o s ta ł w t a b e li 2, w k t ó r e j w y k o ­ r z y s ta n o w sp ó łc z y n n ik i m a łż e ń s tw (ogólne, m ie js k ie i w ie js k ie ) . W s p ó łc z y n n ik i m a ł ­ ż e ń s tw p re z e n to w a n e s ą w c z te re c h o k re s a c h , a m ia n o w ic ie : w l a ta c h 1950/1951, 1958/1959, 1963/1964 i 1968/1969. R o zp ięto ść p o m ię d z y m a k s y m a ln y m i i m in im a ln y m i w sp ó łc z y n n ik a m i — z a ­ ró w n o o g ó ln y m i, m ie js k im i j a k i w ie js k im i — w p rz e d s ta w io n y m o k re s ie s y s te m a ­ ty c z n ie m a la ła . W śró d o g ó ln y c h w sp ó łc z y n n ik ó w , w l a ta c h 1950— 195(1, m a k s y m a ln y w y n o sił 16,8%o (m iasto O lszty n ), a m in im a ln y 8,6%o (pow . m rą g o w s k i i o ls z ty ń ­ sk i); ró ż n ic a w y n o s iła 8,2 p u n k ta . W l a ta c h 1958— 1959 r o z p ię to ś ć p o m ię d z y m a k s y ­ m a ln y m w s p ó łc z y n n ik ie m — 12,8%o (m iasto O lszty n ) i m in im a ln y m — 8,l%o (pow . d z ia łd o w sk i i n o w o m ie js k i) z m n ie js z y ła się d o 4,7 p u n k ta . W l a ta c h 1963— 1964 m a k ­ s y m a ln y w sp ó łc z y n n ik w y n o s ił 9,l%o (m iasto O lszty n ) i m in im a ln y — 6,3%o (pow . d z ia łd o w sk i), ró ż n iły się o n e m ię d z y so b ą ty lk o 2,8 p u n k ta m i. W re sz c ie w la ta c h 1968— 1969 ró ż n ic a t a w y n o s iła z a le d w ie 1,9 p u n k t a (m a k s y m a ln y w sp ó łc z y n n ik — 8,5%o w p o w . o s tró d z k im i m in im a ln y — 6,6%o w p o w . p a słę c k im ). P o d o b n ie z m n ie j­ sz a ła się ro z p ię to ś ć p o m ię d z y s k r a jn y m i w a rto ś c ia m i w s p ó łc z y n n ik ó w m a łż e ń s tw m ie js k ic h i w ie js k ic h . W m ia s ta c h p r z e d s ta w ia ła się o n a w o d p o w ie d n ic h o k re s a c h n a s tę p u ją c o : 10,3; 5,3; 4,5 p u n k ta , a n a w s i 5,4; 3,7; 2,3 p u n k ta .

R U C H N A T U R A L N Y L U D N O Ś C I W L A T A C H 1945—1969 ₃₃₅ P o p rz e d n io w sk a z a n o , że w y so k i p o z io m sto p y m a łż e ń s tw n a p o c z ą tk u l a t p ię ć ­ d z ie s ią ty c h o d p o w ia d a ł m ło d e j s t r u k t u r z e w ie k u lu d n o ś c i, s iln ie o b s a d z o n y m ro c z ­ n ik o m w w ie k u m a try m o n ia ln y m . W m ia r ę u p ły w u c za su w ra z ze z m ia n a m i s t r u k t u ­ ra ln y m i w ie k u lu d n o ś c i o b n iż a ła się sto p a m a łż e ń s tw . S to p a m a łż e ń s tw w p r z e k r o ju te r y to r ia ln y m b y ła z ró ż n ic o w a n a p o d o b n ie j a k s t r u k t u r a w ie k u lu d n o ś c i o ra z e w o ­ lu o w a ła w p o szc z eg ó ln y ch p o w ia ta c h w k ie r u n k u m n ie js z e g o z ró ż n ic o w a n ia , a n a l o ­ g ic z n ie j a k s t r u k t u r a w ie k u lu d n o ści. T A B E L A 2 L ic z b a m a łż e ń s tw n a 1000 lu d n o ś c i w e d łu g p o w ia tó w O g ó ł e m M i a s t a 1 o s i e d l a w i e ś P o w i a t 1950 1951 1958 1959 1963 1964 1968 1969 1950 1951 1958 1959 1963 1964 1950 1951 1958 1959 1963 1964 W o j. o lsz ty ń sk ie o g ó łem 10,7 10,2 7,3 7,8 13,7 10,8 7,8 9,4 9,9 6,9 B a rto s z y c k i 13,7 10,6 7,5 7,6 17,2 10,4 7,6 12,2 10,8 7,4 B is k u p ie c k i 8,8 9,7 6,8 7,6 114 8,5 6,8 7,9 10,3 6,8 B ra n ie w s k i 11Д 11,3 7,4 7,7 17,1 10,7 8,2 8,3 11,7 6,8 D z ia łd o w s k i 9,2 8,1 6,3 7,6 8,9 7,5 6,0 9,3 8,3 6,5 G iż y ck i 8,8 9,6 7,4 7,6 12,7 10,6 8.0 6,8 9,0 7,0 I ł a w e c k i a 11,7 11,4 — — 10,6 12,9 — 11,9 9,9 — I ła w s k i 9,8 8,8 6,6 8,1 11,6 8,9 6,9 9,0 8,7 6,6 K ę trz y ń s k i 11,5 10,8 7,1 7,3 14,7 10,8 7Д 10,1 10,9 7Д L id z b a rs k i 10,7 10,5 7,5 7,7 13,4 10,5 7,2 9,6 10,4 7,6 M o rą sk i 11,3 9,9 6,4 7,6 16,8 10,3 7,6 10,6 9,8 6,2 M rą g o w s k i 8,6 11,2 7,4 7,7 11,8 11,9 8,1 7,5 10,8 7,1 N id z ic k i 10,2 10,0 6,6 7,5 9,7 9,9 7,3 10,4 10,1 6,2 N o w o m ie jsk i 9,2 8,1 6,4 7,5 6,9 8,5 7,0 9,8 8,0 6,2 O ls z ty n m ia s to 16,8 12,8 9,1 8,3 16,8 12,8 9,1 — — — O ls z ty ń s k i 8,6 10,8 8,0 7,2 12,7 8,6 4,6 8,2 11,1 8,4 O stró d z k i 10,8 10,3 7,4 8,5 11,7 10,8 8,0 10,3 10,8 7,0 P a s łę c k i 10,7 9,9 6,4 6,6 11,8 10,4 7,6 10,5 9,8 6,1 P is k i 11,3 10,7 7,8 7,5 15,1 11,2 8,3 9,6 10,4 7,4 S zc zy c ie ń sk i 11,0 9,7 6,9 8,3 16,0 10,2 7,7 9,7 9,5 6,6 W ę g o rz e w sk i 10,6 10,1 7,6 6,8 16,8 11,3 7,4 9,5 9,8 7,7 a O d d n i a 31 X I I 1961 r . w ł ą c z o n o d o p o w i a t u b a r t o s z y c k i e g o . Ź R Ó D Ł O : Z . S m o l i ń s k i , M a łżeń stw a w la ta ch i960— 1965, s t u d i a i P r a c e S t a t y s t y c z n e 1967, n r 5, s s . 105, 106, 116, 117, 126; R o c z n i k S t a t y s t y c z n y W o j e w ó d z t w a O l s z t y ń s k i e g o 1970, O l s z t y n 1970, s s . 74— 77; o b l i c z e n i a w ł a s n e . O g ó ln ą w y s o k ą s to p ą m a łż e ń s tw w l a t a c h 4950— 1951 w y ró ż n ia ły s ię p o w ia ty : b a rto s z y c k i, b ra n ie w s k i, iła w e c k i, k ę trz y ń s k i, m o rą s k i, p is k i, sz c z y c ie ń sk i, i m ia s to O ls z ty n . N a to m ia s t n is k ą s to p ę m a łż e ń s tw o d n o to w a ć n a le ż y w p o w ia ta c h : b is k u ­ p ie c k im , d z ia łd o w sk im , g iż y c k im , m rą g o w s k im , n o w o m ie js k im i o ls z ty ń sk im . W śró d lu d n o ś c i m ie js k ie j w y so k a s to p a m a łż e ń s tw c e c h o w a ła p o w ia ty : b a rto s z y c k i, b r a ­ n ie w s k i, k ę trz y ń s k i , m o rą s k i, p is k i, s zc z y cień sk i, w ę g o rz e w s k i i m ia s to O lsz ty n , a n

i-336 S T A N I S L A W Ż Y R O M S K I

s k a : d z ia łd o w sk i, n id z ic k i i iła w e c k i. N a w s i w y so k ą sto p ę m a łż e ń s tw m ia ły p o w ia ty : b a rto s z y c k i, iła w s k i, n a to m ia s t n is k ą : iła w e c k i i n id z ic k i.

P o w y ż sz e d a n e n a s u w a ją w n io s k i, że w p o w ia ta c h z a s ie d lo n y c h p rz e z lu d n o ś ć n a p ły w o w ą (p rz e s ie d le ń c ó w z ziem d a w n y c h i re p a tr ia n tó w ) n o to w a n o w y so k ą s to p ę m a łż e ń s tw , n a to m ia s t n is k ą w p o w ia ta c h o d u ż y m o d s e tk u lu d n o ś c i a u to c h to n ic z n e j, b ą d ź w p o w ia ta c h , k tó r e n a le ż a ły do ziem d a w n y c h (d z ia łd o w sk i i n o w o m ie jsk i).

W la ta c h 1958— 1959 w y s o k a o g ó ln a s to p a m a łż e ń s tw p rz y p a d a ł a w p o w ia ta c h : b a rto s z y c k im , b ra n ie w s k im , iła w e c k im , m rą g o w s k im i w m ie ś c ie O lsz ty n ie , n is k a z aś w d z ia łd o w sk im i n o w o m ie js k im . W m ia s ta c h w y so k ą sto p ę m a łż e ń s tw m ia ły n a s tę p u ją c e p o w ia ty : m rą g o w s k i, m ia s to O lszty n , p is k i i w ę g o rz e w s k i, n a to m ia s t n is k ą : b is k u p ie c k i, d z ia łd o w sk i, iła w s k i, n o w o m ie js k i i o ls z ty ń sk i. W e w s ia c h do p ie rw s z e j g ru p y o d p o w ie d n io z alicz y ć tr z e b a d z ia łd o w s k i i o ls z ty ń sk i, n a to m ia s t do d ru g ie j g iż y c k i i m ia s to O lszty n .

P o d o b n ie ja k n a p o c z ą tk u l a t p ię ć d z ie s ią ty c h n is k ą s to p ą m a łż e ń s tw w y ró ż n ia ły się p o w ia ty a u to c h to n ic z n e i p rz y łą c z o n e do w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o z ziem d a w ­ n y ch .

W p ie rw s z e j p o ło w ie l a t s z e ś ć d z ie sią ty c h (1963— 1964) w y s o k ą sto p ę m a łż e ń s tw m ia ły p o w ia t o ls z ty ń sk i i m ia s to O lszty n , n a to m ia s t n is k ą : d z ia łd o w sk i, iła w sk i, m o - r ą s k i, n id z ic k i, n o w o m ie js k i i p a s łę c k i. W y so k a s to p a m a łż e ń s tw w y ró ż n ia ła p o w ia ty : b ra n ie w s k i, g iż y c k i, m rą g o w s k i, m ia s to O ls z ty n i p is k i, zaś n is k a : d z ia łd o w sk i i o l­ s z ty ń s k i. W e w s ia c h w y so k a s to p a m a łż e ń s tw c h a r a k te r y z o w a ła p o w ia t o lsz ty ń sk i, n a to m ia s t n is k a : m o rą s k i, n id z ic k i, n o w o m ie js k i i p a słę c k i. R ó w n ież w ty m w y p a d k u n is k ie w a rto ś c i w sp ó łc z y n n ik ó w m a łż e ń s tw is tn ie ją w p o w ia ta c h ziem d a w n y c h , w y so k ie zaś w ty c h p o w ia ta c h , n a k tó ry c h te re n ie p o w s ta w a ły n o w e z a k ła d y p ro d u k c y jn e . W y d a je się to p o tw ie rd z a ć , że o ile w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h s iln ie o d d z ia ły w a ła s t r u k t u r a p łc i i w ie k u n a z ró ż n ic o w a n ie p o ­ z io m u s to p y m a łż e ń s tw , o ty le w la ta c h s z e ś ć d z ie sią ty c h te n c z y n n ik d e m o g ra fic z n y u s tą p i ł n a k o rz y ś ć c z y n n ik a e k o n o m ic zn e g o .

W k o ń c u l a t s z e ś ć d z ie sią ty c h b r a k w y ra ź n e g o z ró ż n ic o w a n ia s t r u k tu r a ln e g o p łc i i w ie k u lu d n o ś c i, p rz e s u n ię c ie w g ó rę d o ln e j g ra n ic y w ie k u m a łż e ń s k ie g o , w re sz c ie szc z u p ło ść ro c z n ik ó w w w ie k u m a tr y m o n ia ln y m , w sz y s tk o to sp o w o d o w a ło , że n ie w y s t ę p u ją ju ż is to tn e ró ż n ic e w p o z io m ie sto p y m a łż e ń s tw w p r z e k r o ju t e r y t o r i a l ­ n y m , n a to m ia s t w a rto ś c i w sp ó łc z y n n ik ó w b y ły w d a lsz y m c ią g u n is k ie w p o ró w n a ­ n iu do l a t p ię ć d z ie s ią ty c h .

5. W I E K N O W O Ż E Ń C Ó W

C h a r a k t e r y s ty k ę n o w o ż eń c ó w w e d łu g w ie k u i p łc i p r z e d s ta w ia m n a p o d s ta w ie w s p ó łc z y n n ik ó w n a 1000 osób w w ie k u 15 i w ię c e j la t, p o z o sta ją c y c h i n ie p o z o s ta ją ­ cych w z w ią z k a c h m a łż e ń s k ic h o ra z w s ta n ie w o ln y m (ta b e le 3 i 4) w u k ła d z ie o g ó ­ łe m , d la m ia s t o ra z w si.

W śró d m ę ż cz y z n m a k s im u m czę sto śc i n o w o ż eń c ó w w g r u p ie p o z o s ta ją c y c h i n ie p o z o s ta ją c y c h w z w ią z k a c h m a łż e ń s k ic h p rz y p a d a ło n a p o c z ą tk u l a t p ię ć d z ie s ią ty c h n a w ie k 25— 29 la t. W p o c z ą tk u l a t s z e ś ć d z ie sią ty c h n a w ie k 20— 24 la ta . A n a lo g ic z n e z m ia n y n a s tą p iły w p o d z ia le n a m ia s to i w ie ś. W p o ró w n a n iu z o g ó ln o k ra jo w y m i d a n y m i z m ia n y te k s z ta łto w a ły się in a c z e j ty lk o w m ia s ta c h . M a k s im u m o g ó ln o ­ k r a jo w e w o b u o k re s a c h p rz y p a d a ło w m ia s ta c h n a g r u p ę w ie k u 20—24 la t a , n a to m ia s t w w o je w ó d z tw ie n a p o c z ą tk u l a t p ię ć d z ie s ią ty c h p rz y p a d a ło n a w ie k 25— 29 la t.

W śró d k o b ie t z a ró w n o w l a ta c h 1950— 1951, ja k i w la ta c h 1960— 1961, m a k s im u m p rz y p a d a ło n a g ru p ę w ie k u 20— 24 la ta . Z a ró w n o o g ó łem , j a k i w e d łu g m ie js c a z a ­ m ie s z k a n ia b y ło p o d o b n e d o s y tu a c ji o g ó ln o k ra jo w e j.

R U C H N A T U R A L N Y L U D N O Ś C I W L A T A C H 1945— 1969 ₃₃₇ T A B E L A 3

C zę sto śc i n o w o ż e ń c ó w p r z y p a d a ją c y c h n a 1000 osób p o z o s ta ją c y c h i n ie p o z o sta ją c y c h w z w ią z k a c h m a łż e ń s k ic h w la ta c h 1950— 1951 i 1960— 1961 O g ó -ł e m G r u p y w i e k u (la ta ) M i e j s c e z a m i e s z k a n i a 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-59 60 i w . M ę ż c z y ź n i W o je w ó d z tw o ₁ I 1950/1 _{1960/1 28,6}33,4 _15,19,3 81,4_89,7 85,2_54,4 41,3_19,9 21,7_9,8 12,8_6,5 7,6_5,5 4,8_5,0 2 ,2_4,1 M ia sta i 1950/1 _{1 1960/1} 41,8_{30,1 13,3}8,4 94.2_89.3 99,5_56,3 44,5_20,7 24,6_9,1 15,4_7,5 10,0_7,0 7,7_6,3 3,8_5,6 W ieś _{1 1960/1}( 1950/1 29,8_{27,7 16,3}9,6 75,8_90,0 77,2_53,1 39,5_19,3 2 0 ,2_10,3 11,7_5,8 6.7_4.7 3,7_4,3 1,6_3,4 K o b i e t y W o je w ó d z tw o _{1 1960/1}i 1950/1 29,6_26,9 45,8_72,2 94,0_94,4 46,2_29,4 21,3_13.0 9,6_8,2 4,7_6,1 2.7_4.7 1,2_2,3 0 ,2_0,7 M ia s ta _{1 1960/1}( 1950/1 35,9_27,7 51,8_63,2 107,1_99,9 48,8_29,1 24,3_12,7 12,9_7,8 6,9_6,6 4,5_5,3 2,3_3,0 0,5_{1 ,0} W ieś ₁ 1 1950/1 _1960/1 26,8_26,3 43,2_78,1 87,3_90,8 44,8_29,5 19,7_13,2 8 ,2_8,4 3.7_5.8 2,0_4,3 0,8_1,9 0,1_0,5 Ž R Ô D L O : z . S m o l i ń s k i , M a łżeń stw a w la ta ch 1960—1965, S t u d i a i P r a c e S t a t y s t y c z n e , 1967, n r 5, t a b . 3 (39), s s . 136—141.

I n f o r m a c j e d o ty c z ąc e osób w s ta n i e w o ln y m w s k a z u ją , że n a jw y ż s z a czę sto ść n o w o ż eń c ó w w ś r ó d m ę ż cz y z n p rz y p a d a ł a n a w ie k 30— 34 la ta , n a to m ia s t u k o b ie t w w ie k u 20— 24 la ta . W m ia s ta c h m a k s im u m w śró d m ę ż cz y z n w o m a w ia n y m o k re s ie p r z e s u n ę ło s ię z w ie k u 25— 29 l a t n a w ie k 30— 34 la ta . W śró d lu d n o ś c i w s i p r z e s u n ię ­ cie m a k s im u m n a s tą p iło z g r u p y w ie k u 30— 34 l a t a do g r u p y 35— 39 la t. N a to m ia s t w ś ró d k o b ie t z a ró w n o w m ia s ta c h , j a k i n a w s i z m ia n y n ie w y s tą p iły .

W ty m s a m y m o k re s ie w k r a j u zasz ły in te r e s u ją c e z m ia n y . O to w ś ró d o g ó łu m ę ż cz y z n w ie k m a k s im u m c zę sto śc i n o w o ż e ń c ó w o b n iż y ł s ię z 30— 34 l a t do 25— 29 la t, w m ia s ta c h p o z o s ta ł te n s a m (30— 34 la ta ), a n a w s i p o d n ió s ł się z 25— 29 l a t do 30— 34 la t. N a to m ia s t w śró d o g ó łu k o b ie t, m ie s z k a ją c y c h w m ia s ta c h i n a w si, w ie k m a k s i­ m u m n o w o ż eń c ó w p r z y p a d a ł b e z z m ia n n a 20— 24 la ta .

N a s u w a ją s ię d w ie is to tn e u w a g i: p o p ie rw s z e — c zęsto ść n o w o ż eń c ó w w ś r ó d m ę ż ­ czyzn p rz e s u n ę ła s ię o p ię ć la t; w m ie śc ie do g ru p y w ie k u 30— 34 l a t a i n a w si do g r u p y w ie k u 35— 39 l a t ; p o d ru g ie — z m ia n y w c zę sto śc i n o w o ż e ń c ó w w y s tę p u ją c e w o k re s ie o m a w ia n y c h 10 l a t b y ły k o n s e k w e n c ją z m ia n s t r u k t u r y w ie k u lu d n o ś c i. W y ra ź n ie te ż p o d w y ż sz a ła się c zęsto ść n o w o ż e ń c ó w w w ie k u 18— 19 la t , co m o ż n a w ią z a ć z szy b sz y m u s a m o d z ie ln ie n ie m się e k o n o m ic z n y m lu d z i m ło d y c h ja k o k o n ­ s e k w e n c ją in d u s tr ia liz a c ji w o je w ó d z tw a .

6. O S O B Y P O Z O S T A J Ą C E W Z W I Ą Z K U M A Ł Ż E Ń S K I M

W 1950 ro k u (3 g ru d n ia ) w z w ią z k u m a łż e ń s k im n a t e r e n ie w o je w ó d z tw a p o z o ­ s ta w a ło 131,4 ty s . m ę ż cz y z n i 137,7 ty s. k o b ie t. O z n ac z a to, że z a m ę ż n y c h k o b ie t b y ło o 6,3 ty s. w ię c e j a n iż e li m ę ż cz y z n , z czego n a lu d n o ś ć m ie js k ą p rz y p a d a ło 1,6 ty s., a n a w ie js k ą 4,7 ty s.

W 1960 r. (6 g ru d n ia ) lic z b a m ę ż cz y z n p o z o s ta ją c y c h w z w ią z k u m a łż e ń s k im 22. K o m u n i k a t y

338 S T A N I S Ł A W Ż Y R O M S K I

T A B E L A 4

C zę sto śc i n o w o że ń c ó w p r z y p a d a ją c y c h n a 1000 osób w s ta n ie w o ln y m w la ta c h 1950— 1951 i I960— 1961 Ogó-ł e m G r u p y w i e k u (la ta ) M i e j s c e z a m i e s z k a n i a 25-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-59 60 i w . M ę ż c z y ź n i W o je w ó d z tw o I 1950/1 ( 1960/1 82,7 89,1 9,5 15,3 107.6 119.7 247,2 159,0 276,2 199,4 197,5 170,7 128,1 151,4 83,1 96,0 48.7 71.7 9,0 22,0 M ia sta _{1 1960/1}1 1950/1 103,2_{90,2 13,4}8,6 120,2_113,4 276.4_159.5 276,0_215,7 214,3_145,7 138.6_{156.7 107,5}98,0 _86,381,7 15,4_30,7 W ieś I 1950/1 _{i 1960/1} 73,8_{88,4 16,5}9,8 101,9_124,0 230,2_158,7 276,3_188,6 188.5_192.5 122,9_147,5 76,4_88,3 37,1_{64,4 18,2}6,9 K o b i e t y W o je w ó d z tw o _{i 1960/1}1 1950/1 66,2_76,5 50.5_80.6 194,4_247,1 180,9_{186,0 106,1}88,7 38,9_{61,0 33,3}17,5 _18,89,0 3,2_6,7 0,3_U M ia s ta _{1 1960/1}( 1950/1 76,6_74,3 56,3_68,7 212,5_245,4186.9_176.9 95,9_{90,0 61,7}50,0 24,2_30,0 13,2_19,5 5.1_8.1 0,7_1,5 W ieś _{i 1960/1}( 1950/1 61,3_77,9 47,9_88,8 184,7_284,2 177,3_{192,9 120,9}84,7 33.5_{68.6 36,1}14,5 _18,47,0 2,3_{6,0 0,9}0,2 Ź R Ó D Ł O : Z . S m o l i ń s k i , M a ł ż e ń s t w a w l a t a c h I960—1965, S t u d i a i P r a c e S t a t y s t y c z n e , 1967, n r 5, t a b . 4 (40), SS. 142—147.

w y n o siła 179,9 ty s., a k o b ie t 182,9 ty s., czy li o 3,0 ty s . w ię c e j a n iż e li m ężczy zn . W te j lic z b ie n a lu d n o ś ć m ie js k ą i w ie js k ą p rz y p a d a ło po 1,5 ty s . w ię c e j z a m ę ż n y c h k o b ie t a n iż e li m ężczy zn .

N a le ż a ło b y p rz e to w y s u n ą ć h ip o te z ę — n a ra z ie n ie s p ra w d z o n ą — że w śró d k o b ie t w y s t ę p u je s iln ie js z a te n d e n c ja do fa łs z y w e g o z a lic z a n ia się do s ta n u p o z o s ta ­ ją c eg o w z w ią z k a c h m a łż e ń s k ic h a n iż e li w ś ró d m ężczy zn . K o n s e k w e n tn ie m o ż n a p rz y ją ć , że w k o ń c u 1950 r. w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im f a k ty c z n a lic z b a m a łż e ń s tw w y n o siła 132,0— 135,0 ty s., a w k o ń c u 1960 r. w z ro s ła do 180,0— 181,0 ty s ., tz n . o 48,0— 46,0 ty s. P o w y ż sz e w s k a z u je , że lic z b a z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h w z ro sła ś re d n io o 35,2%, p o d c za s g d y lu d n o ś ć całeg o w o je w ó d z tw a w ty m c zasie w z ro s ła o 28,2%. W la ta c h 1951— 1960 z a w a rto 85,6 ty s . m a łż e ń s tw , co w k o n f r o n ta c ji z p rz y ro s te m 47,0 tys. o zn acza, że 38,6 ty s. m a łż e ń s tw zo sta ło ro z w ią z a n y c h , b ą d ź to w w y n ik u ś m ie rc i je d n e g o ze w sp ó łm a łż o n k ó w b ą d ź w w y n ik u ro z w o d u . W ty m czasie u le g ło ro z w ią z a ­ n iu 5,5 ty s. m a łż e ń s tw w m ia s ta c h i 33,1 ty s . n a w si.

Z a o b s e rw o w a n e z ja w isk o z m n ie js z a n ia się o g ó ln e j n a d w y ż k i k o b ie t o p o n a d 50% , a n a w s i p o n a d trz y k r o t n ie w s k a z u je , że w śla d za m a łż o n k a m i, k tó rz y e m ig ro ­ w a li ze w si do m ia s t ró w n ie ż i k o b ie ty w y je c h a ły ze w si. Z m n ie js z y ł s ię ro z d z ia ł m a łż e ń s tw n a w s i s p o w o d o w a n y w a r u n k a m i e k o n o m ic z n y m i. O so b n e z a m ie s z k iw a n ie w sp ó łm a łż o n k ó w w c a le n ie m u s i o z n ac z a ć r o z k ła d u m a łż e ń s tw a , w y n ik a ono b o w ie m z w ie lu w z g lę d ó w z a ró w n o n a t u r y e k o n o m ic z n e j, ja k i p o z a e k o n o m ic z n e j. P rz y c z y n ą o so b n eg o z a m ie s z k iw a n ia p o z a p o d e jm o w a n ie m p r a c y z a w o d o w e j w in n e j m ie js c o w o ś c i m o że b y ć o d b y w a n ie z a s a d n ic z e j s łu ż b y w o js k o w e j lu b p o b ie ra n ie n a u k i. W 1960 r. o so b n o z a m ie s z k iw a ło 3,7% m ę ż cz y z n i 5,2% k o b ie t p o z o s ta ją c y c h w z w ią z k u m a łż e ń s k im . W m ia s ta c h o d s e te k te n b y ł w y ższy i w y n o sił 4,8% w ś r ó d m ę ż cz y z n i 6,9% u k o b ie t, n a to m ia s t n a w s i o d s e tk i

R U C H N A T U R A L N Y L U D N O Ś C I W L A T A C H 1945—1969 339 ta k ic h osób b y ły n iż sz e i w y n o siły o d p o w ie d n io : 3,0% i 4,3%. W y m ie n io n e lic z b y w s k a z u ją , że n ie ty lk o k o b ie ty w ie js k ie z a w y ż a ją lic z b ą o k re ś la j ą c y c h się ja k o o soby p o z o s ta ją c e w z w ią z k a c h m a łż e ń s k ic h . P o d o b n ie rz e c z się p r z e d s ta w ia w m ia s ta c h , p rz y czy m o ile k o b ie ty z a w y ż a ją t a k ą lic z b ę, to m ę ż c z y ź n i m ie s z k a ją c y w m ia s ta c h lic z b ę tę c elo w o o b n iż a ją . W in n y m b o w ie m p rz y p a d k u n a d w y ż k i k o b ie t n a w s ia c h m u s ia ły b y by ó z re k o m p e n s o w a n e n a d w y ż k ą lic z b y m ę ż cz y z n m ie s z k a ją c y c h w m i a ­ s ta c h .

* * *

A n a liz a m a łż e ń s tw w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im p o z w a la n a p o d n ie s ie n ie k ilk u u w a g .

C ały d w u d z ie s to p ię c io le tn i p o w o je n n y o k re s m o ż n a p o d z ie lić n a c z te ry p o d o k re sy . P o s y s te m a ty c z n y m w z ro śc ie n o w y c h m a łż e ń s tw n a s tą p ił o k re s tzw . „ b o o m u m a łż e ń ­ s k ie g o ” w la ta c h 1952— 1957, p o k tó ry m p rz e z 10 l a t s p a d a ły lic z b y m a łż e ń s tw i w re s z c ie p o ro k u 1968 z aczęły w z ra s ta ć .

O b o k z m ia n w s tr u k tu r z e w ie k u lu d n o ś c i, co w a r u n k o w a ło często ść i lic z b ę z a w a r ty c h m a łż e ń s tw n o w y c h , is to tn e z n a c z e n ie m ia ły ró w n ie ż in n e p rz y c z y n y : r e a l i ­ z a c ja odłożonych· u p rz e d n io o s o b isty c h p la n ó w z o k re s u I I w o jn y ś w ia to w e j, m i g r a ­ c je lu d n o ś c i ze w s i do m ia s t w d o b ie in te n s y w n e j in d u s tr ia liz a c ji k r a ju , d ą ż e n ie m ło d z ie ży d o s ta b iliz a c ji e k o n o m ic zn e j p rz e d z a w a rc ie m z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o , p o li­ ty k a w z a k re s ie b u d o w n ic tw a m ie sz k a n io w e g o , w re sz c ie z m ia n y n o rm p ra w n y c h z w ią z a n y c h z z a w a rc ie m z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o .

W a n a liz o w a n y m o k re s ie , m im o z m ia n w s t r u k t u r z e z a m ie s z k a n ia lu d n o ś c i i s y ­ ste m a ty c z n e g o o d p ły w u je j ze w s i do m ia s t, lic z b y n o w y c h m a łż e ń s tw n a w s i b y ły s ta l e w y ż sz e a n iż e li w m ia s ta c h . J e s t to z ja w is k o o d w r o tn e do z a o b s e rw o w a n e g o w k r a j u w a n a lo g ic z n y m o k re s ie . W p rz e c iw ie ń s tw ie do p o w ia tó w n a le ż ą c y c h do części o d z y s k a n e j w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o , w s p ó łc z y n n ik i m a łż e ń s tw w p o w ia ta c h ziem d a w n y c h b y ły n is k ie . N a to m ia s t z ró ż n ic o w a n ie p o w ia tó w c zęści o d z y s k a n e j p o d w z g lę d e m w a rto ś c i w s p ó ł­ c z y n n ik ó w m a łż e ń s tw u z a le ż n io n e b y ło w p o c z ą tk o w y m o k re s ie od s t r u k t u r y p łc i i w ie k u lu d n o ś c i, a n a s tę p n ie od z esp o łu w a r u n k ó w e k o n o m ic z n y c h lu d n o ś c i w w ie k u m a tr y m o n ia ln y m (m o żliw o ść s z y b k ie g o u s a m o d z ie ln ie n ia się e k o n o m ic zn e g o , u z y s k a ­ n ie m ie s z k a n ia , w re sz c ie d ą ż n o ś ć do u z y s k a n ia zaw o d u ).

O ile k o b ie ty n a jc z ę ś c ie j w s tę p o w a ły w z w ią z k i m a łż e ń s k ie w w ie k u 20—24 la t. to u m ę ż cz y z n w ie k n a jw ię k s z e j c zę sto śc i m a łż e ń s tw b y ł w y ż sz y ; w m ia s ta c h p r z e ­ s u n ą ł s ię z 25— 29 l a t w l a t a c h p ię ć d z ie s ią ty c h , d o 30—34 l a t w l a ta c h sz e ś ć d z ie sią ­ ty c h , a n a w s i z 30— 34 la t do 35— 39 la t. Z ja w is k o to , z a o b s e rw o w a n e w śró d m ężczy zn w o j. o ls z ty ń sk ie g o , b y ło o d m ie n n e o d te n d e n c ji j a k ą o b s e r w o w a n o w s k a li o g ó ln o ­ k r a jo w e j.

Z ja w is k o rz e k o m e j n a d w y ż k i k o b ie t z a m ę ż n y c h n a d lic z b ą m ę ż cz y z n ż o n a ty c h w y s tę p o w a ło w c a ły m o k re s ie , p r z y c zy m w y k a z y w a ło te n d e n c ję m a le ją c ą . M o żliw o ść o tr z y m a n ia t a k ie j s ta t y s ty k i z w ią z a n a b y ła z ro z d z ie la n ie m się p a r m a łż e ń s k ic h n a s k u t e k w ę d ró w e k lu d n o ś c i, c za so w y m z a m ie s z k iw a n ie m w ró ż n y c h m ie js c o w o ś c ia c h (s łu ż b a w o js k o w a , n a u k a , o trz y m a n ie p ra c y ), w re s z c ie z te n d e n c ją — szczeg ó ln ie w ś r ó d k o b ie t — do z a w y ż a n ia lic z b y osób p o z o s ta ją c y c h w z w ią z k a c h m a łż e ń s k ic h i o d w ro tn ą te n d e n c ją w ś r ó d m ężczy zn .

340 S T A N I S Ł A W 2 Y R O M S K I C z ę ś ć I I R O Z W O D Y I P R Z Y C Z Y N Y K R Y Z Y S Ó W W M A Ł Ż E Ń S T W A C H D a n e o ro z w o d a c h o p a r te są n a s p ra w o z d a w c z o ś c i są d ó w p o w ia to w y c h , p rz y czy m za la t a 1946—ІІ948 b r a k je s t o d p o w ie d n ic h in fo r m a c ji z a ró w n o d la c ałeg o k r a ju , ja k i w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o . Z u w a g i n a to , że d o p ie ro od 1960 r. m e to d a z b ie ­ r a n ia i o p ra c o w y w a n ia m a te r i a ł u p o d s ta w o w e g o u m o ż liw ia szczeg ó ło w ą a n a liz ą te g o z ja w isk a , p rz e d s ta w ią je b a r d z ie j szczeg ó ło w o w ty m o k re s ie .

O b o k in fo r m a c ji s ta ty s ty c z n y c h , z n a jd u ją c y c h s ię w p e rio d y k a c h w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o , w y k o rz y s ta łe m ró w n ie ż o p ra c o w a n ia a n a lity c z n e G łó w n e g o U rz ę d u S ta ty s ty c z n e g o , n a p o d s ta w ie k tó r y c h b a rd z ie j szczeg ó ło w o m o g ę p r z e d s ta w ić n ie ­ k tó r e p ro b le m y te g o z j a w i s k a .10. 1. L I C Z E B N O Ś C I I C Z Ę S T O S C R O Z W O D Ó W W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M W la ta c h 1950— 1969 w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im ro z w ią z a n o 6 851 z w ią z ­ k ó w m a łż e ń s k ic h . L ic z b a ta n ie je s t p e łn a , n ie p o s ia d a m y b o w ie m in fo r m a c ji za la t a 1952— 1954, k tó r ą u z u p e łn ia m w ła s n y m s z a c u n k ie m . G d y b y p rz y ją ć , że w s p ó ł­ c z y n n ik ro z w o d ó w o b lic z o n y d la '10 000 lu d n o ś c i u trz y m y w a ł się w l a ta c h 1951— 1955 n a n ie z m ie n io n y m p o z io m ie , n a le ż a ło b y k o n s e k w e n tn ie p rz y ją ć , że w l a ta c h 1952— 1954 u d z ie lo n o 786 ro z w o d ó w . W t e n sp o só b n a le ż a ło b y p rz y ją ć , że w la ta c h 1950—1969 u d z ie lo n o o g ó łem 7 637 ro z w o d ó w .

J u ż w y ż e j w sk a z a n o , że w la ta c h 1951— 1960 ro z w ią z a ło się 38,6 ty s. m a łż e ń s tw , p r z y jm u ją c że p r z y c z y n ą te g o b y ła śm ie rć je d n e g o ze w sp ó łm a łż o n k ó w lu b ro z w ó d . Z p o w y ż sz e j lic z b y w 2,8 ty s . p r z y p a d k ó w ro z w ią z a n ie m a łż e ń s tw n a s tą p iło w w y n ik u o rz e cz e n ia o ro z w o d z ie. S ta n o w iło to 7,2% o g ó ln e j lic z b y ro z w ią z a n y c h m a łż e ń s tw , n a to m ia s t p o z o sta łe 92,8% p rz y p a d a ło n a ś m ie rć je d n e g o ze w sp ó łm a łż o n k ó w u .

Z a ró w n o lic z b y b e z w z g lę d n e ro z w o d ó w , ja k i w sp ó łc z y n n ik i o b lic z o n e w s to ­ s u n k u do 10 000 lu d n o ś c i w s k a z u ją , że z ja w isk o to w w o j. o ls z ty ń sk im w la ta c h p o w o je n n y c h p r z y b ie ra ło n a sile . W o k re s ie 20 l a t (1950— 1969) lic z b a ro z w o d ó w w z ro sła z 191 w 1950 r. do 819 w 1969 r., tz n . p o n a d c z te r o k ro tn ie . P o d o b n ie w z ró sł w s p ó łc z y n n ik ro z w o d ó w (trz y k ro tn ie ), c o u w a r u n k o w a n e b y ło z a ró w n o z m ie n n ą lic z ­ b ą lu d n o ś c i, j a k i je j s t r u k t u r ą . Z ja w is k o ro z w o d ó w , p o d w z g lę d e m n a tę ż e n ia , zaczęło w y ra ź n ie w z ra s ta ć po 1961 ro k u . S z c ze g ó ln e n a s ile n ie n a s tą p iło w d ru g ie j p o ło w ie la t s z e ś ć d z ie sią ty c h , w k tó ry c h w sp ó łc z y n n ik i w z ro sły d o 5,9 n a 10 000 lu d n o ś c i w 1965 r., do 6,2 w 1968 r. i do 8,3 w 1969 r.

P o d o b n ie j a k w k r a j u , t a k i w w o j. o ls z ty ń sk im u d z ia ł lu d n o ś c i m ie js k ie j w ro z ­ w o d a c h b y ł z n a c z n ie w y ż sz y a n iż e li lu d n o ś c i w ie js k i e j (por. ta b e la 6). W 1951 r. lic z b a ro z w o d ó w w m ia s ta c h b y ła c z te r y i p ó ł ra z y w y ż sz a a n iż e li n a w s i o ls z ty ń s k ie j, w 1960 r. p r o p o r c je te u le g ły z m ia n ie i w y n o siły c z te r y ro z w o d y w m ia s ta c h n a je d e n ro z w ó d w e w si, w 1964 r . ro z w o d y w m ia s ta c h b y ły 3,4 ra z y w y ż sz e a n iż e li n a w si, w re sz c ie w 1969 r. r e la c ja ro z w o d ó w m ie js k ic h do w ie js k ic h u le g ła d a lsz e j e w o lu c ji i w y n o siła 3,1 do 1. T a k w ię c ro z p ię to ś ć p o m ię d z y sto p ą ro z w o d ó w w m ia s ta c h i n a w si w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o z m n ie jsz a ła s ię s y ste m a ty c z n ie , p rz y czy m w sp ó łc z y n ­ n ik i ro z w o d ó w n a w s i w z r a s ta ły szy b c ie j a n iż e li w m ia s ta c h .

10 P o r. T. S t p i c z y ń s k i , Z . S m o l i ń s k i , J. A l e k s i ń s k a , L u d n o ś ć P o l­

s k i w la ta c h 194S— 1965, S tu d i a i P r a c e S ta ty s ty c z n e , 1966, n r 1, s. 35.

11 R o z w o d y w la ta c h 1949— Í966, S tu d ia i P r a c e S ta ty s ty c z n e 1968, n r 11; P r z y ­

K U C H N A T U R A L N Y L U D N O Ś C I W L A T A C H 1945—1969 _34І W p rz e d s ta w io n y m o k re s ie w s p ó łc z y n n ik i ro z w o d ó w w z ro s ły n a s tę p u ją c o : w m ia s ta c h -— z 6,9 w 1951 r. d o 7,3 w I960 r., do 8,8 w 1964 r. i 10,6 w 1969 r., tz n . 0 55,0% w s to s u n k u do 1951; n a w s i — z 1,4 w 1951 r. do 1,8 w I960 r., do 2,6 w 1964 r. 1 3,4 w 1969 r., tz n . o 142,9% w s to s u n k u do 1951 r. O z n ac z a to b lis k o d w u i p ó łk ro tn y w z ro st, p rz y w z ro śc ie s to p y ro z w o d ó w w m ia s ta c h o p ó ł ra z a . A z a te m w z ro s t c zę­ sto śc i ro z w o d ó w p r z y b ie r a ł n a s ile z a r ó w n o w m ia s ta c h , j a k i n a w si, je d n a k ż e w śró d lu d n o ś c i w ie js k ie j te n d e n c ja w z r o s tu s to p y ro z w o d ó w b y ła s iln ie js z a a n iż e li w śró d lu d n o ś c i m ie js k ie j. T A B E L A 5 R o z w o d y w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h 1950— 1969 L a t a L i c z b a r o z w o d ó w N a 10000 l u d n o ś c i L a t a L i c z b a r o z w o d ó w N a 10000 l u d n o ś c i R az e m 6857 X 1961 305 3,8 1950 191 2,8 1962 349 4,3 1951 216 3,0 1963 408 4,4 1955 238 3,0 1964 422 4,9 1956 241 2,9 1965 563 5,9 1957 316 3,8 1966 572 5,9 1958 366 4,3 1967 564 5,8 1959 319 3,7 1968 633 6,2 1960 335 3,8 1969 819 8,3 Ź R Ó D Ł O : R o z w o d y w latach 1940—1986, S t u d i a i P r a c e S t a t y s t y c z n e , 1968, n r 11, s s . 38—39; R o c z ­ n i k D e m o g r a f i c z n y 1967— 1968, W a r s z a w a 1969, s. 182; S ta ty s ty k a lu d n o ści, m a łże ń stw a , zg o n y, S t a t y s t y k a P o l s k i , z. 113, w a r s z a w a 1S65, s s . 290— 291; L u d n o ść P o lski w latach 1945— 1965, S t u d i a i P r a c e S t a t y s t y c z n e 1966, n r l , s. 35; R o c z n i k S t a t y s t y c z n y W o j e w ó d z t w a O l s z t y ń s k i e g o 1962, 1963, 1964, 1966, 1970; o b l i c z e n i a w ł a s n e . R o zw o d y — to w z a s a d z ie d o ty c h c z a s p ro b le m m i e j s k i 12, szc z eg ó ln ie w w ie lk ic h a g lo m e ra c ja c h m ie js k ic h , a le w m ia rę n a r a s t a n i a ś c iś le js z y c h p o w ią z a ń e k o n o m ic z n o - -sp o łe c z n y c h m ię d z y m ia s te m i w sią i z w ią z a n e g o z ty m siln ie jsz e g o o d d z ia ły w a n ia m ia s ta n a w ie ś, ró w n ie ż w ś ró d lu d n o ś c i w s i c z ę s to tliw o ś ć ro z w o d ó w p rz y b ie ra ła n a sile. M im o że jeszcze n a w s i ro d z in a s ta n o w i tr a d y c y jn ą je d n o s tk ę p ro d u k c y jn ą , a p o ­ trz e b y e k o n o m ic z n e s ta n o w ią ta m g łó w n y c z y n n ik u tr z y m u ją c y m a łż e ń s tw o (obok T A B E L A 6 R o z w o d y w e d łu g m ie js c z a m ie s z k a n ia n a 10 000 lu d n o śc i L a t a 1951 I960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 O g ó łem 3,0 3,8 8,8 4,3 4,4 4,9 5,9 5,9 5,8 6,2 8,3 M iasta 6,9 7,3 7,0 8,0 8,0 8,8 10,4 10,9 10,1 11,0 10,6 W ieś 1,4 1,8 2,0 2,1 2,3 2,6 3,3 3,0 3,2 3,3 3,4 Ź R Ó D Ł O : R02t o o d y го latach 1949—1966, S t u d i a i P r a c e S t a t y s t y c z n e , 1968, n r 11, s s . 38—39; R o c z ­ n i k D e m o g r a f i c z n y 1967—1968, W a r s z a w a 1969, s . 182; L u d n o ść P o lski w latach 1945— 1965, S t u d i a І P r a c e S t a t y s t y c z n e , 1966, n r 1, s . 35; d l a l a t 1968—1969 s z a c u n e k w ł a s n y . V1 W 1966 r. z o g ó łu ro z w o d ó w w w o je w ó d z tw ie 68,7% d o ty c z y ło lu d n o ś c i m ie j­ s k ie j, p o d c z a s g d y w P o ls c e o d s e te k te n b y ł je sz c z e w y ż sz y i w y n o s ił 85,8%.

342 S T A N I S L A W Ż Y R O M S K I

p r e s ji o p in ii sp o łe c z n e j, k tó r a s iln ie j o d d z ia ły w u je w śro d o w isk u w ie js k im a n iż e li m ie jsk im ), z ja w isk o ro z w o d ó w n a w si o ls z ty ń sk ie j s ta j e się c o ra z częstsze. N a w e t o p in ia sp o łe c z n a w ta k m a ły m ś ro d o w isk u , ja k ie s ta n o w i w ie ś, z m ie n ia s ię po d w p ły w e m śro d o w isk a m ie js k ie g o , z k tó ry m k o n ta k ty (poza ś ro d k a m i m a so w e g o p r z e ­ k a zu ) u trz y m y w a n e są p o p rz e z o so b y e m ig ru ją c e ze w si do m ia s t.

2. M A Ł Ż E Ń S T W O — R O Z W O D Y — R O D Z I N A

W s to s u n k u do lic z b y z a w a rty c h m a łż e ń s tw w d a n y m ro k u lic z b a o rz e cz o n y c h ro z w o d ó w w ty m s a m y m o k re s ie w y k a z y w a ła te n d e n c ję w z ra s ta ją c ą . N a 100 m a ł­ ż e ń s tw z a w a rty c h w p o szc z eg ó ln y ch la ta c h ro z w o d y k s z ta łto w a ły się n a s tę p u ją c o :

r o k 1950 — 2,6 ro k 1961 — 4,2 ro k 1951 — 3,3 ro k 1962 — 4,9 ro k 1955 — 2,6 ro k 1963 — 6.2 r o k 1956 — 2,6 ro k 1964 — 6,1 ro k 1957 — 3,6 ro k 1965 — 9,7 ro k 1958 — 4,4 ro k 1966 — 8,3 ro k 1959 — 3,4 ro k 1957 — 8,0 r o k 1960 — 4,2 r o k 1968 — 8,5 Szczeg ó ln ie w y so k i w s k a ź n ik w 1965 r. (9,7 ro z w o d ó w n a 100 z a w a rty c h n o w y c h m a łż e ń s tw ) w y n ik a z w y ją tk o w o m a łe j lic z b y m a łż e ń s tw w ty m ro k u , w k tó ry m o b o w ią z y w a ł ju ż n o w y K o d e k s R o d z in n y i O p ie k u ń c z y . P o d o b n ie n iż sz y w s k a ź n ik w 1959 r . w p o r ó w n a n iu do ro k u p o p rz e d n ie g o i n a stę p n e g o w y n ik a z d u ż e j liczb y z a w a rty c h m a łż e ń s tw w 1959 r . n a s k u te k w p ro w a d z e n ia u s ta w y o a k ta c h s ta n u c y w iln e g o . P rz e d s ta w io n e w s k a ź n ik i u z a s a d n ia ją te z ę o s ta le w z ra s ta ją c y m o d s e tk u ro z w o ­ dó w w s to s u n k u do n o w y c h m a łż e ń s tw . W 1950 r. u d z ia ł ro z w o d ó w w lic z b ie n o w y c h m a łż e ń s tw w y n o s ił 2,6%, 10 l a t p ó ź n ie j u d z ia ł ic h w z ró sł do 4,2%, a od 1965 r. b y ł d w u k r o tn ie w y ż sz y w p o ró w n a n iu z ro k ie m 1960 i w y n o s ił 8,5%. D la d w ó c h l a t d y s p o n u je m y s t r u k t u r ą ro z w o d ó w w e d łu g w ie k u k o ja rz e n ia się m a łż e ń s tw , co w o d s e tk a c h p r z e d s ta w ia się n a s t ę p u j ą c o : 13 w ie k m ężc 1963 zy źn i 1965 kobi* 1964 Sty 1965 o g ó łem 100,0 100,0 100,0 100,0 19 l a t i m n ie j 9,4 9,1 30,0 31,2 20—24 l a t 48,6 45,9 43,6 41,8 25— 29 l a t 23,4 25,8 15,9 14,3 30—34 l a t 9,6 9,0 4,6 5,4 35— 39 l a t 4,5 3,7 3,2 3,6 40 i w ię c e j la t 4,5 6,5 2,7 3,7

R ó żn ice w y s tę p u ją c e w s t r u k t u r z e w ie k u n o w o ż eń c ó w w y n ik a ją z teg o , że n a o g ó ł p a r y m a łż e ń s k ie k o ja rz ą się p rz y ró ż n ic y w ie k u n a k o rz y ś ć m ę ż cz y z n y . M ężo w ie b o w ie m są n a ogół o k ilk a l a t s ta r s i od sw o ich żon.

Z a ró w n o w śró d m ężczy zn , ja k i k o b ie t n a jw y ż s z e o d s e tk i ro z w ie d z io n y c h w y s tę ­ p o w a ły w ś ró d ty c h osób, k tó r e z a w a rły z w ią z e k m a łż e ń s k i w w ie k u 20— 24 la t. B lisk o 13 R o z w o d y w la ta c h 1949— 1966, S tu d i a i P r a c e S ta ty s ty c z n e , 1968, n r 11, ss. 16— 17.