Lietz, Zygmunt
"Sprawy łotewskie w bałtyckiej
polityce Niemiec w latach 1914-1919",
Leon Kiewisz, Poznań 1970 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 530-531
530 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
L eo n K i e w i s z, S p r a w y ło te w s k ie w b a łty c k ie j p o lity c e N ie m ie c w latach 1914— 1919, P oznań 1970, In sty tu t Z achodni, ss. 254.
A utor n in iejszej rozp raw y p o sta w ił sobie za cel w y św ie tle n ie sp ra w ło tew sk ich w n iem ieck iej p o lity ce eksp a n sjo n isty czn ej w la ta ch 1914— 1919, to je st w okresie n a jw ięk szeg o na silen ia p la n ó w zaborczych dla „ratow ania n iem czyzn y b a łty ck ie j” (s. 7). N a m a rg in esie cy to w a n ej litera tu ry i źródeł w arto w sk a za ć na brak prac A dolfa B a t o c k i e g o i na n iew y k o rzy sta n ie źródeł z W ojew ódzkiego A rch iw u m P a ń stw o w eg o w O lsztynie, tu dzież p rasy w sch od n iop ru sk iej (autor ty lk o częścio w o w y k o rzy sta ł „H artungsche Z eitu n g ”, a w szak że i in n e g a zety p o św ię ca ły p o lity ce b a ł tyckiej w ie le m iejsca).
W śla d za in n y m i badaczam i p o d k reślił autor, że o p an ow an ie ziem i ło te w sk ie j i litew sk ie j w p ierw szy m ok resie w o jn y sta n o w iło dla N iem iec cel stra teg iczn y — o d cięcie R osji od B a łty k u i p ortów w trzech krajach, p rzeła d o w u ją cy ch o gółem 39,7% tow arów . P o k lę sce w o jsk ro sy jsk ich S am sonow a i R ennenkam pfa w Prusach W schodnich, p o lity cy n iem ieccy o p racow ali p lan y ek sp a n sji p rzem y sło w o -fin a n so w ej i o sadniczej. S łu sz n ie w y d o b y ł autor stru k tu rę społeczną n iem czyzn y bałtyck iej, która zajm o w a ła 80— 90% ogóln ego obszaru ziem i ło te w sk ie j. B aron ow ie ku rlan dccy trafn ie p rzew id y w a li, że p u łk i ło te w sk ie m ogą obrócić broń p rzeciw k o caratow i.
A utor p rzed sta w ił n a stęp n ie próby tw orzen ia w ła d z ok u p acyjn ych na Ł o tw ie pod k iero w n ictw em H in denb urga i L u dend orffa, a w K u rlan dii G osslera. Z k o le i un aocznił rab un kow ą gosp od ark ę na za jęty ch ziem iach, rek w izy cje, p rzym usow e przew łaszczenia, są d o w n ictw o w o jsk o w e, sy ste m p o d a tk o w y i p o lity k ę p referu jącą niem czyznę w zakresie szk o ln ictw a i adm inistracji. N ie w iad om o jednak, jak dalece N iem cy rea lizo w a li sw e p lan y osadnicze na gru n tach obszarniczych.
P o rew o lu cji lu to w ej na m iejsce a n ek sji N iem cy p la n o w a li stw o rzen ie autonom ii dla L itw y i Ł otw y , chociaż p rzeja w ia li tak że chęć za jęcia całych In fla n t i E stonii z o b aw y przed o pan ow an iem w ła d zy przez esto ń sk ie rady robotnicze. W oparciu 0 znaną litera tu rę L eon K i e w i s z pod dał o cen ie p oczyn ania p ro niem ieckich au to- n om istów litew sk ic h w u tw orzen iu tak zw a n ej T aryby. N iezn a n e są szerszem u c zy teln ik o w i p oczynania k ó ł n a ro d o w y ch Ł o tw y w T ym czasow ej R adzie K rajow ej, w celu u zysk an ia w ięk szej sa m odzieln ości w ram ach p a ń stw a rosyjsk iego, ponadto działaln ość ruchu rew o lu cy jn eg o opartego o rady robotnicze, ch ło p sk ie i żołniersk ie, które w y su w a ły na plan pierw szy n ie sp raw y narodow e, lecz społeczno-gosp odarcze. In teresu ją ce są ta k że ko n cep cje O ststa a tu jako uk rytej form y a n ek sji k rajów b a łty ck ich po p ow sta n iu p a ń stw a rad zieck iego. A utor o m ó w ił p la n y kom isarza R zeszy G ayla przek ształcenia Ł o tw y i L itw y w p ro w in cje pruskie. P la n y te zy sk a ły poparcie k ó ł w o jsk ow ych. Istn ia ły ró w n ież ko n cep cje u n ii person alnej tych k ra jó w z P rusam i, a tak że u tw orzen ia od rębnych p a ń ste w e k u zależn ion ych w o jsk o w o i e k o no m iczn ie od N iem iec. Z byt sła b o u w y p u k lił autor postać Wlinniga jako r zecz nika kół im p eria listy czn y ch na w sch od zie, czy v. B a tock iego p ropon ującego u tw o rzenie p ań stw a w schod n iego, sk ła d a ją ceg o się z P rus W schodnich, P rus Z achodnich 1 trzech k ra jó w bałtyck ich. W n astęp n ych rozd ziałach o m ó w ił autor dalszą a g resję n iem ieck ą w E stonii i In fla n ta ch oraz in ter w e n c ję zbrojną w F in lan d ii. W te n sp o sób różn ym i drogam i rea lizo w a n o p o lity k ę u za leżn ien ia od N iem iec w szy stk ich pa ń stew ek w b a sen ie w sch o d n ieg o B ałtyk u . N a u w a g ę za słu g u ją ró w n ież o m ów ion e przez autora in icja ty w y ło tew sk ich p rzyw ódców narod ow ych i rew o lu cy jn y ch u tw o rzenia w ła sn y ch organów w ła d zy zw ią za n y ch bąd ź z p a ń stw a m i alia n ck im i ze w z g lę du na ich za in tereso w a n ia ek on om iczn e na B ałtyk u , bądź to z p a ń stw a m i cen tra l nym i, czy też z R osją R adziecką. Tę ostatn ią k w e stię po tra k to w a ł autor zbyt la kon icznie.
W k o lejn y m rozdziale p rzed sta w ił autor w p ły w za w ieszen ia broni i rew o lu cji listo p a d o w ej w N iem czech na k sz ta łto w a n ie n astrojów a n ty w o jen n y ch i rew o lu cy j nych w krajach b a łty ck ich i w n iem ieck iej V III arm ii w a lczą cej na w schod zie. K o n sek w en cją teg o b y ła kon ieczność uznania przez N iem cy i ich w ła d ze w o jsk o w e esto ń sk ieg o i ło te w sk ie g o rządu b u rżu azyjn ego. N a w y c o fa n ie o d d ziałów n iem ieckich z trzech k rajów b a łty ck ich m ia ły ta k że w p ły w n iem ieck ie R ady Ż ołniersk ie. A utor rozpatrzył też, m oże zb yt m arginesow o, działaln ość A u g u sta W inniga w tych w y d a rzeniach, podczas tw orzen ia żelazn ej d y w iz ji oraz w p ertraktacjach dotyczących za w a rcia u k ładu o osa d n ictw ie niem ieck im na Ł o tw ie dla b y ły ch żołnierzy w alczących z r ew o lu cy jn y m i od d ziałam i ło tew sk im i. D alej L. K iew isz u w y p u k lił ro lę A n g lik ó w w tw orzen iu w P rusach W sch odnich w sp ólnej z alia n ta m i bazy w y p a d o w ej prze ciw k o Z w ią zk o w i R adzieck iem u. P rzed sta w ił ta k że w p ły w W inniga, kom isarza P rus
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 531
W schodnich i P ru s Z achodnich, na p o lity k ę bałtyck ą. W osta tn ich rozd ziałach p rzed sta w ił autor k o n flik t n ie m iec k o -ło te w sk i, p oczynania b a ronów w organizacji rządu proniem ieckiego, p o w sta n ie Ł o tw y R ad zieck iej po w y p a rciu d y w iz ji v o n der G oltza, now ą o fe n sy w ę żelazn ej d y w izji, oraz rolę bu rżuazyjn ej R ady N a jw y ższej i jej „m isję” w w a lce zbrojnej z kom u n izem i u siło w a n ia ch p ozysk an ia w ła d zy dla z w o len n ik ó w k ó ł alian ck ich z K arlisem U lm a n isem na czele. In teresu ją ce są rów n ież te p artie k siążki, które m ów ią o w sp ólnej w a lc e L itw in ó w i Ł o ty szó w oraz o ży czliw ej w ob ec nich n eu traln ości P olak ów . W alka ta zakoń czyła się w y p a rciem z teren ó w bałtyck ich w o jsk n iem ieck ich i b ia ło g w a rd y jsk ich i przyn iosła n iep o d leg ło ść 3 p a ń stew k om bałtyck im .
Z y g m u n t L ie tz
H ugo L i n e k , D er K irc h e n k a m p f in O stp re u s se n 1933 bis 1945. G e sc h ic h te un d D o k u m e n ta tio n . M ünchen 1968, ss. 296, V erlag G räfe und U nzer.
H istoryk a relig ii i K ościoła, a tak że m y śli sp o łeczn o -p o lity czn ej z p ew n o ścią z a in teresu je książka H ugon a L i n c k a . Praca ta, oparta o dość solidną, choć n ie w y - czerpującą bazę źród łow ą 1 (m a teria ły a rch iw a ln e, a ta k że rela cje p ise m n e i u stn e byłych w sch od n iop ru sk ich p a sto ró w i czło n k ó w g m in ew a n g elick ich ) oraz litera tu rę n au k ow ą przed m iotu p rzed sta w ia zn aczn e w a rto ści poznaw cze. A utor pracy, pastor ew a n g elick i w K ró lew cu w la ta ch 1930— 1948, przeb y w a ją cy obecnie w N R F, pod jął się op racow ania u w y d a tn io n eg o w ty tu le nin iejszej recen zji tem a tu na zlecen ie przew od niczącego W sch od n iop ru skiej R ad y B raterskiej. H. L inek — jak sam w e w stęp ie zaznacza — n ie je st n au k ow cem , a le zab ierając s ię do opracow ania tej tru d nej p rob lem atyk i m ia ł praw o czu ć s ię w p e w n y m sen sie osobą k o m p eten tn ą , a to ze w zg lęd u na s w e d łu g o letn ie czy n n e z a a n g a żo w a n ie w K o ściele ew a n g elick im , zw łaszcza że k orzystał z rad i pom ocy zn a n y ch zach o d n io n iem ieck ich h istoryk ów , w tym profesorów : K. D ietrich a Sch m id ta, W alth era Iiu b a tsch a , O skara S ön gen a i E rn sta W olfa.
P u n k tem w y jścia rozw ażań autora je st sk ró to w e i ch a ra k tery sty czn e dla h isto r io g ra fii zach o d n io n iem ieck iej sza b lo n o w e u ję c ie p roblem u granic i sp e c y fik i n aro- d o w o ścio w o -w y zn a n io w ej P ru s W schodnich. Oto na przyk ład b ezk ry ty czn ie ocen ia n iem ieck i sukces w p leb iscy cie z 11 lipca 1920 г., co z k o le i im p lik u je p e w ie n żal autora, że rejon D ziałd ow a i K łajp edy m u sian o odłączyć bez p leb iscy tu od obszarów pro w in cji w sc h o d n io p r u sk ie j2. Z drugiej stro n y w rozw ażan iach H. L incka zn a jd u jem y n ie p od b u d ow an e do k u m en ta cją stw ie rd ze n ie , że n ie cieszo n o s ię w P rusach W schodnich w ó w cza s, gdy g ra n ice tej p ro w in cji w ła d c y III R zeszy ro zcią g n ęli na pod bite p o lsk ie z iem ie C iech anow a. P łock a i S u w ałk .
In teresu ją ce są z esta w ie n ia sta ty sty czn e p od an e przez autora. W ynika z nich, że w 1933 r. na 2 556 349 m ieszk a ń có w P rus W schodnich ew a n g e lic y sta n o w ili 1 851 167 osób (tj. 82,01°/o), n a to m ia st k a to licy p rzed sta w ia li zd ecy d o w a n ą m n iejszość; liczba ich w y n o siła b ow iem 339 540, a w ięc z a le d w ie 15% ogólnej liczb y lud ności. Z p o zo sta ły c h w y zn a ń na jliczn iejszą grup ę sta n o w ili b ap tyści 3 (15 200), rów n ież w y z n a n ie m o jżeszo w e r ejestro w a ło 11 337 w y zn a w có w (s. 12), czy li zn a jd o w a li s ię liczeb n ie na czw artym m iejscu. S łu szn ie przeto stw ierd za H. L inek, że P ru sy W schodnie b y ły dom eną ew an g elicy zm u . U zu p ełn ia ją c autora, m ożn a bardziej szczeg ó ło w o p rzed sta w ić top ografię w y zn a n ia p row in cji. Do 1% k a to lik ó w p o sia d a ły cztery p ow iaty; do 2% — dziesięć p o w iatów ; do 3% — p ięć p o w ia tó w ; do 4% — pięć p o w iatów ; do 5% — dw a p ow iaty; do 7% — trzy p ow iaty; do 10% — dw a p o w ia t y 4, poza ty m istn ia ły cztery p o w ia ty w a rm iń sk ie z przew agą lu d n o ści k a to lick iej.
1 A u tor n ie w y k o rzy sta ł zbiorów arch iw a ln y ch N R D a n i też P olski, por. T. G r y - g i e r, D o k u m e n ta c ja d z ie jó w P ru s W sch o d n ich w la ta c h 1933— 1945 w W o je w ó d z k im A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w O ls zty n ie , K o m u nik aty M azu rsko-W arm ińskie 1971, nr 1, ss. 81— 124).
2 H. L i n e k pisze, że r ó w n ież w tych o kręgach O hne jed en Zoaeifale hätte die A b stim m u n g w e i t m e h r als 90°/o d e r S tim m e n fü r O stp re u s se n e rg e b e n (s. 10).
3 Por. E. M. W e r m t e r , G e sc h ic h te d e r D iö zese u n d d es H o c h stifts E rm la n d , O snabrück 1968, s. 11.
4 E rm ländisches K irch enblatt, 1931, nx 51 (z Ü 9X II), s. 692.
