O żywotności myśli José Ortegi y Gasseta

(1)

Dorota Leszczyna

O żywotności myśli José Ortegi y

Gasseta

Diametros nr 20, 149-155

(2)

O żywotności myśli José Ortegi y Gasseta

Dorota Leszczyna

Ryszard Gaj, Ortega y Gasset (seria „Myśli i Ludzie"),

Wiedza Powszechna, Warszawa 2007

W ciągu pięćdziesięciu trzech lat od śmierci hiszpańskiego filozofa José Or tegi y Gasseta (1883-1955) w Polsce powstały trzy monografie poświęcone jego twórczej działalności. Pierwsza z nich, to wydana w 1982 roku książka znakomi tego znawcy filozofii i kultury hiszpańskiej Eugeniusza Górskiego, zatytułowana José Ortega y Gasset i kryzys ideologii hiszpańskiej1. Druga, Kryzys cywilizacji Zachodu w myśli José Ortegi y Gasseta2, autorstwa Krzysztofa Polita ukazała się ponad dwa dzieścia lat później, w roku 2005. Trzecia natomiast, to opublikowana w roku 2007 w serii „Myśli i Ludzie" praca Ryszarda Gaja pt. Ortega y Gasset3, która stanowić będzie przedmiot niniejszych rozważań.

Ta nieliczna ilość opracowań dotyczących Ortegiańskiej myśli nieuchronnie rodzi w nas pytanie, dlaczego filozof tak ceniony w zachodniej Europie i w Sta nach Zjednoczonych, w naszym kraju wciąż pozostaje filozofem drugorzędnym, znajdującym się na marginesie głównych zainteresowań historyków filozofii. W Polsce Gasset znany jest przede wszystkim jako socjolog i autor dzieła Bunt mas, jednak jego koncepcja filozoficzna, zwana racjowitalizmem, stanowi dla polskiego czytelnika teren tajemniczy i nieodkryty, chociaż cechująca ją problematyka nie straciła wiele na swej aktualności. Nadal przecież podejmujemy refleksję nad przyszłością zjednoczonej Europy, kryzysem zachodniej kultury czy też proble mami człowieka zagubionego w skomplikowanej cywilizacji technicznej i maso- wej4. Nie przestaliśmy także pytać o sens naszej egzystencji i o rolę, jaką może pełnić w niej filozofia. Bo czyż człowiek w XXI wieku nie znajduje się, podobnie jak kilkadziesiąt lat wcześniej, w witalnej dezorientacji? Czyż nie jest on rozbit kiem na wzburzonym i u swych podstaw irracjonalnym oceanie życia?

1 E. Górski, José Ortega y Gasset i kryzys ideologii hiszpańskiej, Wrocław 1982.

2 K. Polit, Kryzys cywilizacji Zachodu w myśli José Ortegi y Gasseta, Lublin 2005.

3 R. Gaj, Ortega y Gasset, „Myśli i Ludzie", W arszawa 2007.

(3)

Dorota Leszczyna O żywotności myśli José Ortegi y Gasseta

Powyższe problemy i pytania stawia również w swej książce Ryszard Gaj, starając się jednocześnie dokonać całościowej interpretacji duchowego dorobku Gasseta. Gaj wychodzi bowiem z założenia, że różnorodna pod względem tema tycznym filozofia hiszpańskiego myśliciela wypływa z jednego źródła, którym jest fundamentalna i radykalna rzeczywistość życia. Uważa on ponadto, że przyczynę większości krytycznych opinii wygłaszanych na temat Gasseta, stanowi rozpa trywanie różnych obszarów jego twórczości np. filozofii społecznej w oderwaniu od reszty dzieła5. „Niektórzy polscy czytelnicy - pisze Gaj - ograniczają się do popularnych pism Ortegi, które się „dobrze" czyta, a pomijają poważniejsze pisma i wyrażają krzywdzące opinie, iż był świetnym pisarzem, chociaż nie wielkim fi lozofem, a to jest według mnie niesprawiedliwe"6. Cel pracy Gaja to przywrócenie filozofii Gasseta należnego jej miejsca, pokazanie, że stanowi ona cenny i warto ściowy element intelektualnego dziedzictwa kultury Zachodu.

Praca Gaja, poświęcona życiu i twórczości Ortegi y Gasseta, podzielona jest na osiem części.

W pierwszej ukazano wpływ, jaki na Ortegiańską filozofię wywarły trudne, hiszpańskie okoliczności. Należy bowiem pamiętać, że przełom wieku XIX i XX to okres klęsk i intelektualnej dekadencji Hiszpanii. Gasset wraz z przedstawicielami „Pokolenia 1898"7 podjął się próby rewitalizacji swego podupadłego kraju, dla którego ratunku poszukiwał w europejskiej nauce i filozofii. Postulowana przez niego europeizacja Hiszpanii nie miała jednak polegać na biernym przejmowaniu europejskich idei, lecz na ich hiszpańskiej interpretacji8. W ten sposób Gasset pod kreślał swą niechęć i wrogość wobec wszelkich przejawów mimetyzmu, ponieważ Hiszpania, wedle niego, miała stworzyć własną i niepowtarzalną formę kultury, zgodną z wrażliwością witalną jej mieszkańców9.

5 Por. Tamże. 6 Tamże.

7 Rok 1898 to data ostatecznego upadku hiszpańskiego imperium kolonialnego, do którego do prowadziła przegrana przez Hiszpanię wojna ze Stanami Zjednoczonymi. Hiszpania utraciła wte dy na rzecz USA swe ostatnie kolonie: Kubę, Filipiny i Puerto Rico. Konsekwencją tych wydarzeń był wielki kryzys polityczny, gospodarczy i kulturalny kraju. Z datą 1898 związane było również powstanie literackiego Pokolenia '98, które jako pierwsze podjęło próbę analizy ówczesnej hisz pańskiej dekadencji. W śród przedstawicieli Pokolenia '98 wymienić należy: Miguela de Unamuno, Angela Ganiveta, Vale-Inclana, Jacinto Benavente, Carlosa Arnichesa, Vicente Blasco-Ibaneza, Ga briela y Galana, Manuela Moreno, Miguela Palaciosa, Pio Baroję, Maeztu, Azorina, Manuela Ma-chada i Antonia Machado.

8 J. Ortega y Gasset, La pedegogia social como programa politico, Obras Completas, Madrid 1946-1983, t.

1, s. 520.

(4)

W tej części Gaj przedstawia również znaczenie, jakie dla twórczości Gasse ta miały dziennikarskie korzenie jego rodziny oraz pobyt na uniwersytetach nie mieckich i spotkania z takimi postaciami jak: H. Cohen, P. Natorp, N. Hartmann i E. Cassirer. „Najważniejszym dla Ortegi niemieckim miastem - pisze Gaj - stał się Marburg, gdzie studiował pod kierunkiem H. Cohena i P. Natorpa, m.in. z N. Hartmannem, z którym się zaprzyjaźnił. Później nazwał swą grupę „pokolenie 1911". Miało je charakteryzować wspólne przeciwstawienie się neokantyzmowi i krytykowanie swoich mistrzów za ich przywiązanie do formalnego systemu, a nie angażowanie się w zdobywanie prawdy"10.

W części drugiej przedstawiono stosunek Ortegi y Gasseta wobec filozo ficznej tradycji oraz podstawowe obszary jego duchowych inspiracji. W kwestii pierwszej, Gaj stwierdza, że „hiszpański filozof walczy na kilku frontach: z ideali zmem subiektywnym, który - w jego opinii [w opinii Gasseta - D.L.] - pozbawia świadomość realnego zakorzenienia w świecie, i z racjonalizmem, który broniąc obiektywności prawdy i dobra, czyli kultury, neguje wartość bezpośredniego przeżycia, spontaniczności jednostki, etycznego charakteru indywidualnych wy borów człowieka"11. W ten sposób Gasset krytykuje pozytywizm, materializm i agnostycyzm, które mają swe korzenie w zbłąkanym racjonalizmie i stanowią konsekwencję alienacji kultury europejskiej12. Również stanowisko relatywizmu nie opiera się Ortegiańskiej krytyce. Gasset uważa, że relatywizm, który gubi i traci prawdę nieuchronnie prowadzi do sceptycyzmu, ten zaś będąc negacją wszelkiej teorii stanowi koncepcję samobójczą13. Podstawowym celem ortegizmu jest zatem przezwyciężenie (superación) antagonizmu głównych i dominujących w filozoficznej tradycji kierunków tj. idealizmu, realizmu, racjonalizmu, witali zmu, subiektywizmu i obiektywizmu. Pojęcie „przezwyciężenie" nie oznacza tu jednak całkowitego odrzucenia, lecz raczej scalenie tego, co w powyższych stano wiskach jawi się jako wartościowe np. zasługą idealizmu jest - wedle Gasseta - odkrycie intymnego wymiaru świadomości14, racjonalizmu zaś podkreślenie zna czenia rozumu, jako obiektywnego bieguna życia15 itp.

Wśród podstawowych obszarów inspiracji Ortegi y Gasseta należy, zda niem Gaja, wymienić: neokantyzm (Cohen, Natorp), fenomenologię (Husserl,

10 R. Gaj, Ortega y Gasset..., s. 11.

11 Tamże, s. 20. 12 Tamże, s. 19.

13 J. Ortega y Gasset, El tema de nuestro tiempo, Obras Completas, t. 3, Madrid 2005, s. 572.

14 Zob. J. Ortega y Gasset, Qué es filosofia? Leccion IX, Obras Completas, Madrid 1983, s. 388-407.

(5)

Scheler, Pfänder), filozofię życia (Simmel, Dilthey, Nietzsche), egzystencjalizm (Heidegger, Unamuno) oraz krauzyzm16. Od neokantystów przejął Gasset dążność do obiektywnego poznania i systematycznego myślenia. Od Husserla kategorię Lebenswelt, postulat powrotu do rzeczy samych oraz przekonanie, że źródła kry zysu kultury europejskiej upatrywać należy w zbłąkanym racjonalizmie. Inspira cje filozofią Diltheya, Nietzschego i Simmela widoczne są w Ortegiańskiej koncep cji życia, perspektywizmu, rozumu witalnego i historycznego oraz w podziale społeczeństwa na masę i arystokrację. Wpływ egzystencjalizmu dostrzec można natomiast w poglądach Gasseta na naturę człowieka i w przedstawionej przez niego charakterystyce ludzkiej egzystencji.

Trzecia część pracy to omówienie podstawowych kategorii Ortegiańskiej metafizyki, przede wszystkim zaś metafizyki życia ludzkiego, którą uznać należy za rzeczywistość podstawową i radykalną. W ten sposób polski autor poddaje re fleksji Ortegiańską koncepcję perspektywizmu i fundamentalne dla niej pojęcia, takie jak: perspektywa, jednostka ludzka, „ja", okoliczność itd. Mottem dla rozwa żań Gaja staje się jedno z najbardziej znanych twierdzeń Gasseta, pochodzące z książki Meditaciones del Quijote „Ja to ja i moje okoliczności, jeżeli ich nie ocalę, nie ocalę również siebie"17. Na jego podstawie Gaj przeprowadza analizę ludzkiego życia oraz stara się pokazać relacje, jakie wedle Gasseta zachodzą między czło wiekiem a światem, zwanym również okolicznością. Ukazuje on, że w ortegizmie świat (okoliczność) nie jest czymś zewnętrznym wobec człowieka, lecz stanowi drugą część „ja". „Okoliczność - pisze polski uczony - jest tą częścią rzeczywisto ści, która jest »moja«, która mnie otacza i współkształtuje każdy podmiot ludzki; jest mu właściwa i zarazem przezeń rozwijana"18.

W części czwartej zatytułowanej Fenomenologiczna socjologia Gaj poddaje re fleksji Ortegiańską filozofię społeczną, ze szczególnym uwzględnieniem jego kon cepcji podziału społeczeństwa na masę i arystokrację. Gassetowi często zarzucano, że był w swych poglądach przesadnie konserwatywny i dążył do utrzymania spo łecznych, i klasowych podziałów. Opinia ta jest jednak z gruntu fałszywa, albo wiem przez „arystokratyczność" nie pojmował on pochodzenia społecznego, lecz

16 Krauzyzm to kierunek filozoficzny, dominujący pod koniec XIX wieku, w kręgach hiszpańskich liberałów. Jego inspiratorem był niemiecki filozof, uczeń Immanuela Kanta Christian Krauze (1781 1832). Doktryna Krauzego, rozpowszechniona w Hiszpani przez S. Del Rio nosi nazwę panente-izmu.

17 J. Ortega y Gasset, Meditaciones del Quijote, Obras Completas, t. 1, Madrid 1966, s. 322.

(6)

sposób przeżywania i doświadczania życia19. Członków elity - wedle Gasseta - charakteryzuje postawa aktywna, heroiczna i kreatywna, podczas gdy masy są w swej istocie bierne i nieświadome. Arystokrata to człowiek wybitny, wielki du chem, odczuwający świadome dążenie do „bycia kimś więcej" jako najwyższy obowiązek, duchowy imperatyw wobec własnego człowieczeństwa i autentycz nego, zgodnego z powołaniem życia.

Część piąta poświęcona jest Ortegiańskiej etyce i estetyce. Etyka wedle Gaja stanowi niezwykle ważny element myśli Gasseta. Hiszpański filozof był zawsze głęboko przekonany, że wybory intelektualne, filozoficzne, polityczne są również wyborami o charakterze moralnym i kształtują człowieka mentalnie. Ostatecznym celem filozofii jest więc nie tylko poznanie, ale i prawda jako wartość w znaczeniu etycznym i moralnym oraz jej oddziaływanie na filozofującego człowieka. „[...] życie ludzkie jako całość - pisze Gaj - jest [w ujęciu Gasseta - D.L.] moralne, gdyż jego charakter musi być dobrowolnie wybrany i uzasadniony"20. Człowiek zatem to, wedle hiszpańskiego myśliciela, istota wolna, nieuchronnie skazana na doko nywanie moralnych wyborów, kształtujących nie tylko ją samą, lecz także jej oko liczność.

Witalistyczna etyka Ortegi y Gasseta przekładała się również na jego ocenę dotychczasowych koncepcji etycznych. Stosunek ten był w przeważającej części negatywny i krytyczny. Hiszpański filozof atakował zarówno doktryny utylitary- styczne, jak i racjonalistyczne, w tym głównie abstrakcyjną i formalną etykę Kanta. Uważał bowiem, że nawet „doskonała geometrycznie" moralność, jeżeli nie po budza ludzkich serc i umysłów zachęcając do działania, jest w gruncie rzeczy niemoralna. W ten sposób Gasset postulował uzupełnienie imperatywów obiek tywnych imperatywami o naturze subiektywnej, zakorzenionymi w witalności i spontaniczności21. Gaj podkreśla również krytyczny stosunek Gasseta do tzw. mo ralności wzorcowej, moralności na pokaz, pozbawionej autentycznego i witalnego pragnienia osiągnięcia ideału moralnego22.

Estetyka Gasseta odzwierciedla natomiast - wedle polskiego autora - hie rarchiczny z konieczności charakter społeczeństwa23. Hiszpański filozof, analo gicznie jak uczynił to na gruncie filozofii społecznej, podzielił sztukę na wyższą

19 Por. S. Cichowicz, Wracając do Ortegi, [w:] J. Ortega y Gasset, Po co wracamy do filozofii, tłum. E.

Burska, M. Iwińska, A Jancewicz, W arszawa 1992, s. 7. 20 Tamże, s. 124-125.

21 Zob. J. Ortega y Gasset, El tema de nuestro tiempo..., s. 584-589.

22 Zob. J. Ortega y Gasset, Meditaciones del Quijote, Obras Completas, Madrid 2004, s. 750-753.

(7)

(arystokratyczną) i niższą (masową). Sztukę wyższą utożsamiał Gasset ze sztuką francuską, sztukę niższą zaś ze sztuką naśladowczą, plebejską i ludową.

Ortegiańska estetyka ma ponadto, jak stwierdza Gaj, „charakter fenomeno logiczny", co oznacza, że przedmioty artystyczne są przez nas poznawane w spo sób całościowy i intuicyjny. Estetyka ta stanowi również odzwierciedlenie jego koncepcji ontologicznych i antropologicznych, wyrastających z przekonania o twórczym, otwartym i wolnym charakterze ludzkiej egzystencji.

Celem szóstego rozdziału pracy Gaja jest zaprezentowanie myśli filozoficz- no-politycznej Gasseta, przede wszystkim zaś jego koncepcji zjednoczonej Europy oraz problemu jej relacji względem tego, co narodowe.

Refleksja polityczna stanowi jeden z najważniejszych elementów myślowe go systemu Gasseta. Jego zaangażowanie i działalność polityczna spowodowane były zacofaniem i prymitywizmem struktur społecznych Hiszpanii. Jedyny ratu nek jej odrodzenia, upatrywał Gasset w idei wspólnej Europy - w jej wartościach, zwyczajach, nauce i filozofii, dlatego też rozważania o Europie, jej kształcie oraz przyszłości szczególnie go zajmowały i na ich gruncie okazał się wizjonerem, a nawet prorokiem.

W rozdziale siódmym Gaj omawia recepcję ortegizmu w Polsce i na świe- cie. Najwięcej miejsca poświęca jednak oddziaływaniu myśli Gasseta w Ameryce Łacińskiej, ukazując podobieństwa i zbieżności w stawianiu problemów przez hiszpańskiego filozofa i intelektualistów latynoskich. Akcentuje tam również ogromny wpływ ortegiańskiej filozofii na rozwój i charakter współczesnej kultury Ameryki Łacińskiej.

Ostatnia i najcenniejsza część książki to wybór niepublikowanych dotąd w Polsce esejów Gasseta. Dzięki Gajowi polski czytelnik otrzymuje przekłady nastę pujących tekstów hiszpańskiego myśliciela: Stara i nowa polityka, fragment Medyta cji nad don Kichotem24, Esej o estetyce zamiast prologu, Prawda i perspektywa, Nie „no woczesny" ale bardzo „dwudziestowieczny", Magia tego, co „być powinno", Filozoficzna fala oraz Uwagi o myśleniu, jego teurgia i jego demiurgia.

Filozofia Gasseta nie jest abstrakcyjnym i koherentnym myślowym syste mem, lecz stanowi żywy i namiętny dialog z czytelnikiem, będący wyrazem afir- macji i uwielbienia dla życia, które uznać należy za rzeczywistość fundamentalną i radykalną. To z życia bowiem wypływają najważniejsze dla człowieka problemy, poruszające nie tylko jego umysł, ale również uczucia i wolę25. To witalność sta nowi obszar najbardziej źródłowy, bezpośrednio doświadczalny w każdym mo

24 Zob. też J. Ortega y Gasset, Medytacje o don Kichocie, tłum. J. Wojcieszak, W arszawa 2008.

(8)

mencie naszej egzystencji. Życie dla Gasseta jest motorem wszelkich ludzkich działań oraz stanowi warunek pojawienia się samej myśli. „Nie po to żyjemy - powie hiszpański filozof - aby myśleć, ale myślimy po to, aby móc żyć, prze trwać"26. Myślenie w tej refleksji jawi się zatem jako witalna funkcja organizmu, służąca człowiekowi w walce o przetrwanie z otaczającą rzeczywistością.

Wszystkie powyższe cechy filozofii Gasseta pobrzmiewają również w książce Ryszarda Gaja i choć można mu zarzucić, że nie zaprezentował niektórych podstawowych kategorii Ortegiańskiej metafizyki i antropologii tj. problemu dzie- jowości, czasowości czy rozumu historycznego, to jego praca stanowi niezwykle cenny i istotny wkład w rozpowszechnianie myśli Gasseta w Polsce.