Martuszewski, Edward
"Krzysztof Celestyn Mrongowiusz
1764-1855. W służbie umiłowanego
języka", Wiesław Bieńkowski, Olsztyn
1964 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 434-435
W r o z d z ia le c ź w a r t y m (ss. 92— 116): P o l i t y k a Z y g m u n t a w o b e c P o l s k i i Z a k o n u K r z y ż a c k i e g o w o k r e s ie „ W i e l k i e j W o j n y ” (1409— 1411), z n a j d u j e s ię s z e r e g z a g a d n ie ń s z c z e g ó ło w y c h d o t y c z ą c y c h s c h iz m y p a p ie s k ie j o r a z d z ie j ó w W ę g ie r , P o ls k i, L it w y i Z a k o n u ; a u to r łą c z y u m ie j ę t n i e t e s p r a w y z p r o b le m a m i o g ó ln y m i i k o n f r o n t u j e w ła s n e , d o b r z e u d o k u m e n t o w a n e p o g lą d y z w y n ik a m i b a d a ń , r e p r e z e n t o w a n y c h p r z e z S . K u c z y ń s k i e g o i J. G a r b a - c i k a . P o le m ik a z J. G a r b a c ik ie m , d o t y c z ą c a c z a s u p r z e p r o w a d z e n ia w ę g ie r s k ie j w y p r a w y d y w e r s y j n e j n a p o łu d n io w e z ie m ie P o ls k i p o b it w ie g r u n w a ld z k ie j , n ie p r z y n o s i s p o d z ie w a n y c h w y n i k ó w , m im o że Z. N o w a k w y k o r z y s t a ł o d p o w ie d n ie ź r ó d ła w ę g ie r s k ie . K w e s t ia ta p o z o s t a j e j e s z c z e n ie r o z w ią z a n a ; b y ć m o ż e d a ls z e b a d a n ia n a d ty m z a g a d n ie n ie m p o z w o lą n a je g o d e f in it y w n e r o z s t r z y g n ię c ie . M o ż n a p r z y j ą ć , ż e Z y g m u n t L u k s e m b u r s k i u d z ie l a ł z a k o n o w i k r z y ż a c k ie m u s iln e g o p o p a r c ia d y p lo m a t y c z n e g o z e w z g lę d u n a s w e s t a n o w is k o w R z e s z y , g d z ie id e a p o m o c y r o z b it y m p o d G r u n w a ld e m K r z y ż a k o m b y ła b a r d z o p o p u la r n a . P o m o c m ilit a r n a n a t o m ia s t s t a n o w iła d la Z y g m u n ta j e d y n ie p r e t e k s t do z a m a n if e s t o w a n ia s w e g o c z y n n e g o u d z ia łu w s p r a w a c h p o lit y k i p ó łn o c n e j . T a k a p o s t a w a p r z y n io s ła Z y g m u n t o w i w i e l k i s u k c e s , j a k im b y ło z d o b y c ie p r z e z n ie g o k o r o n y k r ó la r z y m s k ie g o . O d r ę b n y c h a r a k t e r p o s ia d a r o z d z ia ł k o ń c o w y p r a c y Z. N o w a k a . J e g o t y t u ł P o l i t y k a Z y g m u n t a w ś w i e t l e u n i w e r s a l i z m u i d ą ż e ń s t a n o w y c h (ss. 117— 127), w s k a z u j e n a z a m ie r z e n ia a u to r a , id ą c e w k ie r u n k u s y n t e t y c z n e g o o m ó w ie n ia o r g a n iz a c j i m o n a r c h ii Z y g m u n t a i j e g o p o p r z e d n ik ó w . N a p o d s t a w ie s k ą p e g o m a t e r ia łu ź r ó d ło w e g o i d o ść u b o g ie j lit e r a t u r y p r z e d m io t u , w y k o r z y s t a n e j d o o p r a c o w a n ia t e g o p r o b le m u , a u to r n ie m ó g ł w z a d o w a la j ą c y m s t o p n iu o s ią g n ą ć s w e g o c e lu . W y d a j e s ię , że p r z y r o z p a t r y w a n iu te g o z a g a d n ie n ia n a le ż a ło b y r o z s z e r z y ć r a m y c h r o n o lo g ic z n e r o z d z ia łu . r
W z a k o ń c z e n iu z n a j d u j e m y o g ó ln ą o c e n ę p o lit y k i Z y g m u n t a L u k s e m b u r s k ie g o . J e s t to o c z y w iś c ie s u m a w n io s k ó w , do j a k ic h a u to r d o s z e d ł w s w o ic h r o z w a ż a n ia c h . M o n o g r a f ię Z . N o w a k a , b ę d ą c ą n o w y m s p o j r z e n ie m h is t o r y k a n a r ó ż n o r o d n ą i w ie l c e s k o m p lik o w a n ą d z ia ła ln o ś ć p o lit y c z n ą k r ó la W ę g ie r , u z u p e łn ia d o d a t e k ź r ó d ło w y , s k ła d a ją c y s ię z d w u c ie k a w y c h i n ie p u b lik o w a n y c h d o tą d li s t ó w 5 z 1406 i 1410 ro k u . J ó z e f J u d z i ń s k i W ie s ła w B i e ń k o w s k i , K r z y s z t o f C e l e s ty n M r o n g o w i u s z 1764— 1855. W s łu ż b i e u m ił o w a n e g o j ę z y k a , O ls z ty n 1964, ss. 250, S t o w a r z y s z e n ie S p o łe c z n o - K u lt u r a l n e „ P o j e z ie r z e ” — O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę tr z y ń s k ie g o . R o z p r a w y i M a te r ia ły . W y d a n a w 1933 r. w G d a ń s k u p r a c a z b io r o w a K r z y s z t o f C e l e s t y n M r o n g o
w i u s z 1764— 1855. K s ię g a p a m ią t k o w a p o d re d . W ł. P n i e w s k i e g o b y ła 5 P i e r w s z y z n ic h , d a t o w a n y z L e w o c z y , 27 lip c a 1406 r. j e s t li s t e m M a r k a z N o r y m b e r g ! do S t a r e g o M ia s t a T o r u n ia , w k tó r y m z n a j d u j e m y w ia d o m o ś ć , ż e Z y g m u n t L u k s e m b u r s k i s p o t k a s ię z W ła d y s ła w e m J a g ie łłą w S t a r e j W s i lu b w L e w o c z y 8 s ie r p n ia 1406 r. ( O r y g in a ł w W o j e w ó d z k im A r c h iw u m P a ń s t w o w y m w B y d g o s z c z y , O d d z i a ł T e r e n o w y w T o r u n iu , I, 558). D r u g i j e s t b a r d z o in t e r e s u j ą c y m o d b ic ie m n a s t r o j u s m u t k u i p r z e r a ż e n ia w ś r ó d p r z y j a c ió ł Z a k o n u p o k lę s c e K r z y ż a k ó w w b it w ie p o d G r u n w a ld e m . J e s t to l i s t Z y g m u n t a z B u d y (8 s ie r p n ia 1410 r .) d o z ie m ia n , r y c e r z y i g ie r m k ó w P r u s i m ie s z c z a n G d a ń s k a , w k t ó r y m k r ó l w ę g ie r s k i p r o s i ic h o z a c h o w a n ie w i e r n o ś c i d la Z a k o n u , g d y ż w n a j b liż s z y m c z a s i e c h c e m u p r z y j ś ć z p o m o c ą . (O r y g in a ł w W o j e w ó d z k im A r c h iw u m P a ń s t w o w y m w G d a ń s k u , 300 D , 17 E n r 1). 4 3 4
n ie t y lk o w ó w c z a s s u m ą w ia d o m o ś c i n a t e m a t ż y c ia i t w ó r c z o ś c i w ie l k i e g o M a z u r a . W c ią g u n a s t ę p n y c h t r z y d z ie s t u l a t d o r z u c o n o w p r a w d z ie s p o r o p r z y c z y n k ó w n a u k o w y c h n a t e n t e m a t , s p o p u la r y z o w a n o r o lę i z n a c z e n ie M r o n g o w iu s z a , a le g łó w n y z r ą b w ie d z y p o z o s t a w a ł t e n s a m . D w u s e t n a r o c z n ic a u r o d z in M r o n g o w iu s z a s t a ła s ię o k a z j ą d la r e k a p it u - la c j i. Z a d a n ia t e g o p o d j ą ł s ię h is t o r y k k r a k o w s k i, W ie s ła w B i e ń k o w s k i . R z e c z z n a m ie n n a , ż e p r z y p is y , b ib lio g r a f ia o r a z in d e k s n a z w is k z a j m u j ą w je g o k s ią ż c e n ie m a l p o ło w ę t e k s t u . S w o j ą r e k a p it u la c j ę n a t o m ia s t p o d z ie lił a u to r n a r o z d z ia ły : L o sy ż y c i a ; P o g l ą d y s p o ł e c z n e ; B a d a n ia l u d o z n a w c z e ; W s łu ż b i e u m ił o w a n e g o ję z y k a . W P o s ło w i u W ie s ła w B ie ń k o w s k i c h a r a k t e r y z u j e M r o n g o w iu s z a ja k o c z ło w ie k a n ie z w y k le p r a c o w it e g o , k t ó r e g o d o r o b e k p o s ia d a z n a c z e n ie o g ó ln o p o ls k ie . J a k o d u c h o w n y p r o t e s t a n c k i z n a j d o w a ł s ię M r o n g o w iiu sz w k r ę g u o d d z ia ły w a n ia p ie t y s t ó w , le c z od s u b t e ln o ś c i t e o lo g ic z n y c h w a ż n ie j s z e b y ło d la n ie g o p o w ią z a n ie d u s z p a s t e r s t w a z o b r o n ą o j c z y s t e g o j ę z y k a i k u lt u r y . N a k r e ś liw s z y s t o s u n e k p o t o m n y c h d o s p u ś c iz n y M r o n g o w iu s z a a u to r k o n k lu d u j e , ż e d z is ie j s z e p r z e d s t a w ie n ie d z ia ła ln o ś c i M r o n g o w iu s z a z w r a c a j e d n o c z e ś n ie u w a g ę n a p ię k n e k a r t y n a s z e j w a lk i o p r a w a d o b y t u n a r o d o w e g o w X I X w ie k u , u k a z u j e n a s z ą o b e c n o ś ć n a z ie m ia c h o d e r w a n y c h n ie g d y ś p r z e m o c ą od P o ls k i, s t a n o w i w r e s z c i e j e d e n z n a j m o c n ie j s z y c h a r g u m e n t ó w , u z a s a d n ia ją c y c h p o w r ó t t y c h z ie m d o M a c ie r z y . O g r a n ic z a ją c s w ó j w y w ó d w t y c h p a r t ia c h , k t ó r e m o g ą b y ć z n a n e c z y t e l n ik o w i z d o t y c h c z a s o w e j li t e r a t u r y , a u to r w ię c e j u w a g i p o ś w ię c ił n o w y m fa k t o m b io g r a f ic z n y m , p r z e d s t a w ie n iu p o g lą d ó w s p o łe c z n y c h o r a z b a d a n io m k a s z u b s k im M r o n g o w iu s z a . J e s t w ię c k s ią ż k a W ie s ła w a B ie ń k o w s k ie g o n ie t y lk o u p o r z ą d k o w a n ie m s t a n u n a s z e j d o t y c h c z a s o w e j w ie d z y o ż y c iu i d z ia ła l n o ś c i M r o n g o w iu s z a , a le t e ż p r ó b ą n o w e j c h a r a k t e r y s t y k i. R z e c z z r o z u m ia ła , ż e n i e m o g ła to b y ć p e łn a m o n o g r a f ia . D z ie w i ę ć d z ie s i ą t la t p r a c o w it e g o ż y c ia i o lb r z y m i d o r o b e k p is a r s k i ( k ilk a d z ie s ią t p o z y c j i b ib lio g r a f ic z n y c h , w ś r ó d n ic h o p a s łe t o m y s ło w n ik ó w ) c z e k a ją d o p ie r o n a p e łn e i w y c z e r p u j ą c e o p r a c o w a n ie . M ię d z y in n y m i k a p it a ln y m z a g a d n ie n ie m w y d a j e s ię p r z e b a d a n ie s t o s u n k u M r o n g o w iu s z a d o O ś w ie c e n ia i r o m a n t y z m u — p o p r z e z a n a liz ę je g o s t o s u n k u d o lit e r a t u r y p ię k n e j , p r z e d e w s z y s t k im z a ś d o t w ó r c z o ś c i I g n a c e g o K r a s ic k ie g o i A d a m a M ic k ie w ic z a . S y n t e z a j e d n a k m u s i b y ć w ty m w y p a d k u p o p r z e d z o n a li c z n y m i b a d a n ia m i a n a lit y c z n y m i, c h o ć b y n a w e t i p r z y c z y n k a r s k im i.
S z k o d a , ż e d o p r a c y W ie s ła w a B ie ń k o w s k ie g o w k r a d ły s ię p e w n e n i e ś c i s ł o ś c i i b łę d y , k t ó r y c h m o ż n a b y ło ł a t w o u n ik n ą ć . I t a k n p . a n i M a r w a łd , a n i D ą b r ó w n o n ie le ż ą n a d D r w ę c ą (s. 15). J a n G r z y w a c z n ie m ó g ł b y ć p r o b o s z c z e m w M iło m ły n k u w p o w i e c i e s z c z y c ie ń s k im , p o n ie w a ż w p o w ie c ie t y m n ig d y n ie b y ło p a r a f ii M iło m ły n e k . P r a w d o p o d o b n ie c h o d z i tu o M i ło m ły n w p o w i e c i e o s t r ó d z k im (s. 16). P r z y o k a z j i w a r t o m o ż e d o d a ć , ż e n a c m e n t a r z u w M iło m ły n ie z n a j d u j e s ię p o d w ó j n y n a g r o b e k (ż e la z n y k r z y ż ) z t a b lic z k a m i, k t ó r e m ó w ią , ż e s p o c z y w a tu : F r a u P f a r r e r L o u is e D o r o th e a G r z y w a c z o r a z L y d i a G r z y w a c z g e b . d . 6. J u n i 1816, g e s t. d . 30. O c tb r . 1886. M r o n g o w iu s z o d w ie d z ił M a r w a łd n ie w 1843, le c z w 1841 r o k u (s. 54). N ie s łu s z n e j e s t d o d a w a n ie G i z e w iu s z o w i n a z w is k a G iż y c k i (s. 238), s k o r o n ig d y saę ta k n i e p o d p is y w a ł. M im o t y c h u s t e r e k k s ią ż k a W ie s ła w a B ie ń k o w s k ie g o z a r ó w n o w c z ę ś c i o p is o w e j , ja k i b ib lio g r a f ic z n e j s t a n o w i d o b r ą p o d s t a w ę d o d a ls z y c h , n i e w ą t p l iw ie p o t r z e b n y c h b a d a ń n a d ż y c ie m i t w ó r c z o ś c ią M r o n g o w iu s z a . E d w a r d M a r t u s z e w s k i 435
