Cmentarze wojskowe z okresu I
wojny światowej na terenie gminy
Szadek
Biuletyn Szadkowski 5, 147-175
Katarzyna Milewska
CMENTARZE WOJSKOWE Z OKRESU I WOJNY
ŚWIATOWEJ NA TERENIE GMINY SZADEK**
P o d p o j
ę
c iem c m e n ta rz a w o je n n e g o ro zu m ie się
„ o b ie k t s a m o d zie ln y lub w sp ó ln y z p o le g ły m i żo łn ie rza m i in n y c h fo r m a c ji lub n a ro d o w o ści, cyw iln y c h o rg a n iza c ji zb ro jn y c h c zy o fia r terroru. J e s t on za w sze o b iektem o g ro d zo n y m o ra z m a w ła sn e a le jk i d ro g i i e le m e n ty d eko ra cyjn e. N a cm e n ta rzu w o je n n y m c h o w a s ię ż o łn ie r z y lub o so b y c y w iln e p o le g łe w d zia ła n ia c h z b r o jn y c h ”} C m en tarzew o jsk o w e to n a to m ia st te , n a k tó ry c h s p o c z y w a ją ty lk o żo łn ierze. C m en tarze w o jsk o w e z a c z
ę
ły p o w sta w ać
d o p iero w X X w. D aw niej p o le g ły c h n a p o la c h b ite w g rz e b a n o b e z p oś
re d n io n a p o b o jo w isk a c h . P o w ie lk ic h b itw a c h zaw ie ra n o p aro d n io w y ro zejm , b y p o c h o w ać
zab ity ch . Z m a rły c h z ró ż n y c h arm ii starano się
g rz e b ać
w o so b n y c h g ro b a c h i k w a terach . L o s sp raw ił, że P o la c y w a lc z y li n a p rz e c iw n y c h fro n ta c h , a ic h c ia ła z n a la z ły się
w g ro b a c h n ie m ie c k ic h , a u stria c k ic h i ro sy jsk ich . C m en tarze z I w o jn yś
w ia to w e u le g ły p o w ażn ej d e w a sta c ji w c ią
g u o sta tn ic h d z ie się
c io le c i, za ro sły tra wą
, k rz a k a m i, lasem . O d n ie d a w n a d o p iero z a c zę
ły b u d z ić
w ię
ksze z a in te re so w an ie i p o d ję
to p ró b y ich re n o w a c ji o ra z o b ję to o p ie ką
.O p ró cz d u ż y c h i zn a n y c h n ek ro p o li n ie w o ln o n a m z a p o m in a
ć
o ty c h tw o rz o n y c h w czasie trw a n ia d z ia ła ł w o je n n y c h w m ie jsc a c h do te g o n ie p rz e z n ac z o n y c h . W y n ik a ło to g łó w n ie z p o trz e b y szy b k ieg o c h o w a n ia z ab ity ch , k tó ry c h n ie m o ż n a by ło p rz e n ieść
n a zw y k ły lu b sp ecjaln ie u tw o rz o n y c m en tarz. P o lsk a p e łn a je s t ta k ic h m ie jsc , tw o rz o n y c h „ d o ra ź n ie ” n a p o la c h , p rz y * 1 * Katarzyna Milewska jest asystentką w Katedrze Zagospodarowania Środowiskai Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego.
W artykule wykorzystano fragmenty pracy magisterskiej Agnieszki Kaźmierskiej Pt. Cmentarze jako element zagospodarowania przestrzeni w gminie
Szadek, wykonanej w Katedrze Zagospodarowania Środowiska i Polityki
Przestrzennej UŁ, pod kierunkiem prof. T. Marszał w 2004 r.
1 E. Pawłowski, Księga pochowanych żołnierzy polskich w II wojnie światowej, t. 1., Pruszków 1993.
d ro g ach , n a p o d w ó rk a c h .2 C m en tarze w o jsk o w e m a j
ą
n a jc zęś
ciej c h a ra k te r in sty tu c jo n a ln y , s ą tw o rz o n e z m o c y p rz e p isó w p ra w n y c h i o d d an e p o d o p ie kę
sp o łeczeń
stw a .3P rz e strz e
ń
c m e n ta rz a w o jsk o w e g o i u k ła d m o g ił cech u je z a sa d a żo łn ie rsk ie g o ła d u i d y scy p lin y . Jed n ak o w e g ro b y lub ta b lic e ró w n o u sta w io n e w rzę
d y i sy m e try czn ie ro z p la n o w a n e n a c m e n ta rz u d o w o d zą
te g o ,ż
e n ie m a tu le p sz y c h an i g o rszy ch , w sz y sc y b y liż
o łn ie rz a m i i p o le g liż
o łn ie rską ś
m ie rc ią
Geneza cmentarzy z I wojny
światowej na terenie gminy
Szadek
U d a n y z a m a c h n a n a s t
ę
p cę
tro n u au stro -w ę g ie rsk ie g o F ra n c isz k a F e rd y n a n d a , d o k o n a n y 28 c z e rw c a 1914 r. p rz e z g ru pę
sp isk o w c ó w se rb sk ich , d o p ro w a d z ił do (i ta k j u
ż
o d d a w n a sp o d ziew an eg o ) sta rc ia m ię
d z y d w o m a im p eriam i. A u stria c k ie w o jsk a , p o dż
eg an e p rz e z so ju sz n ik a n ie m ie c k ie g o , p a rły do ro z p ra w y z S e rb ią,
k tó rą
o b w in ia n o z a zam ach . K o n flik t au stro - serb sk i w d w a m ie s ią
ce p rz e ro d z ił się
w w o jnę
o g ó ln o e u ro p e jską.
4 N ik t się
też
n ie sp o d ziew ał, i ż o k o lice S zad k u sta ną
się
w k ró tce m ie jsc e m w a lk w n a d c h o d zą
cej w o jn ie.2 sie rp n ia 1914 r., d ru g ieg o d n ia p o w y p o w ie d z e n iu w o jn y R o sji, o d d z ia ły carsk ie o p u
ś
c iły te re n y n a d g ra n ic z n e, w ty m W ie luń
i S ieradz, w y c o fu ją
c się
w stro nę
W isły , to z a c hę
ciło z k o lei N ie m c ó w do z a ję
c ia ty c h o b szaró w . W sierp n iu te re n te n w ie lo k ro tn ie p rz e c h o d z ił z rą
k do rą
k. Ja k w sp o m in a ks. W . P o g o rz e lsk i „w o k o lic y o d b y ła s ię w ię k sza p o ty c z k a p o dS za d k ie m o ra z p o ty c z k i z R o sja n a m i p o d Z d u ń s k ą W o lą i W idawą. R a n n y c h p r z e w o ż ą d o s z p ita la sie ra d zk ie g o o b ró c o n e g o n a s zp ita l w o js k o w y ”.5
W p o ło w ie w rz e
ś
n ia R o sjan ie o d n ieś
li su k ces n a lew y m sk rzy d le fro n tu i z a c zę
li się
p rz y g o to w y w ać
do o fe n sy w y n aŚ
lą
sk i2 Dowodem na to są dzisiejsze prace ekshumacyjne prowadzone przez fundację „Pamięć” w całym kraju, w wyniku których szczątki są przenoszone na specjalnie przygotowane nekropolie.
3 J. Kolbuszewski, Cmentarze, Wrocław 1996.
4 J. Buszko, Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1986.
5 D. Dąbrowski, Śladami operacji łódzkiej 1914 r. po okolicy Szadku, [w:] „Na sieradzkich Szlakach” 1995, nr 3(39).
W ie lk o p o lsk ę , a p ó źn iej w g łą b N ie m ie c . W e w rz e śn iu N ie m c y i A u stro -W ę g ry p rz y g o to w a li k o n tro fe n sy w ę w k ie ru n k u D ę b lin a i W a rsz a w y , ale n ie sp e łn iła o n a z a ło ż o n y c h o cz e k iw a ń . Z k o lei R o sjan ie p rz y stą p ili do u d e rz e n ia w k ie ru n k u W ie lk o p o lsk i i Ś ląsk a, k tó re zo stało u p rz e d z o n e p rz e c iw u d e rz e n ie m n ie m ie c k im z T o ru n ia n a p o łu d n ie i z K a lis z a n a w sch ó d . O bie arm ie p o raz k o le jn y z n a la z ły się n a ziem i łó d z k ie j. 2 listo p a d a o d d z ia ły 2 i 5 arm ii ro sy jsk iej o sią g n ę ły lin ię U n ie jó w —L a sk -R o z p sz a . W ty m czasie R o sjan ie b y li n a lin ii K u tn o -U n ie jó w -S ie ra d z -R a d o m s k o .
U d e rz e n ie n ie m ie c k ie p o d W ło c ła w k ie m ro zp o częło „o p e ra c ję łó d z k ą ” 11 listo p a d a 1914 r. W e d łu g n ie m ie c k ie g o p la n u o p e ra c y jn e g o , c e le m b y ło z d o b y cie p rz e z 9 a rm ię L o d z i o raz o k rą ż e n ie 2 i ew e n tu a ln ie 5 arm ii ro sy jsk iej. K o rp u s ja z d y gen. F o rm m e la p rz e k ro c zy ł W a rtę 16 listo p a d a i zm u sił do o d w ro tu k a w a le rię r o s y js k ą Z a n im p rz e m ie sz c z a ła się p ie c h o ta z k o rp u su P o zn ań . O s ią d z ia ła ń stały się drogi: W a rta -S z a d e k i S ie ra d z - Z d u ń sk a W o la . R o z p o c z ę ły się c iężk ie w a lk i p o z y c y jn e w o k o lic y S zadku, trw a ją c e do k o ń c a listo p ad a. F ro n t p rz e b ie g a ł w ty m czasie w z d łu ż lin ii W id a w a -Z d u ń s k a W o la -S z a d e k , a n a stę p n ie łu k ie m w o k o lic y L o b u d z ic do L u to m iersk a. P rzeciw k o rosyj skim o d d z ia ło m X IX k o rp u su i 2 d y w iz ji sy b ery jsk iej w a lc z y ły n ie m ie c k ie o d d z ia ły k o rp u su P o z n a ń o raz 38 d y w iz ji p iech o ty . T e re n y n a w sc h ó d od S zad k u w c ią ż z n a jd o w a ły się w rę k a c h R o sjan . D o p iero k o lejn e u d e rz e n ie N ie m c ó w 1 g ru d n ia w rejo n ie S zad k u i L a sk u p rz e su n ę ło R o sja n p o z a lin ię L u to m ie rs k -C h e c h ło -D łu tó w . L in ię tę o siąg n ęli d o p iero 6 g ru d n ia p o w a lk a c h n ie m a l o k a ż d ą w ie ś (np. G ó rn a W o la p ło n ę ła trz y k ro tn ie ). P la n N ie m c ó w n ie zo sta ł do k o ń c a o siąg n ięty , w p ra w d z ie zd o b y to Ł ó d ź, n ie u d a ło się je d n a k ro z b ić 2 arm ii ro sy jsk iej. Z iem ie zajęte p rz e z N ie m c ó w z o sta ły p o d ich o k u p a c ją do k o ń c a w o jn y .6
Po w a lk a c h p o z o sta ły w id o c z n e śla d y w p o sta c i ro w ó w i u m o c n ie ń o ra z c m e n ta rz y i m o g ił w o jsk o w y c h .
N a o b szarze d zisiejszej g m in y S zad ek z n a jd o w a ło się n a jp ra w d o p o d o b n ie j 10 c m e n ta rz y i 2 m o g iły z b io ro w e (po je d n e j n a c m e n ta rz u e w a n g e lic k im w S zad k u i L o b u d zicach ) z o k re su w a lk w listo p a d z ie i g ru d n iu 1914 r. M o żliw e, że w iele p o je d y n c z y c h m o g ił n ig d y n ie z o stan ie o d n alezio n y ch .
Z a ra z p o w a lk a c h , m ie jsc o w a lu d n o ść p rz y u d z ia le N ie m c ó w z a ję ła się g rz e b a n ie m p o le g ły c h i z a k ła d a n iem cm en tarzy . S p o rz
ą
d zo n o w ty m czasie p la n y ty c h m ie jsc , k tó re z a c h o w a ły się w arc h iw u m w d o b ry m stan ie w ra z z listam i p o le g ły c h (im ię, n a z w isk o , sto p ień
w o jsk o w y , je d n o s tk a i d a ta śm ierci). U rzą
d zen ie c m e n ta rz y w o je n n y c h b y ło skro m n e, o g ro d z e n ie b y ło n a jczęściej z b e to n o w y c h lu b d re w n ia n y c h słu p k ó w alb o p o p ro stu ro b io n o o b w a ło w a n ie ziem n e. P ły ty n a g ro b n e w sz y stk ie je d n a k o w e z in sk ry p c ja m i d o ty c zą
cym i p o le g ły c h , ty lk o ż o łn ierze w y ż si ra n gą
m o g li liczy ć n a o so b ną
m o g iłę. D o dzisiaj z a c h o w a ły się trz y c m e n tarze i m o g iły zb io ro w e n a c m e n ta rz ac h ew a n g e lic k ich , w ię k sz o ść z o sta ła z lik w id o w a n a p o d c z a s ek sh u m a c ji w 1938 r.
C m en tarze i m o g iły z b io ro w e z c z a só w I w o jn y św iato w ej, k tó re się z n a jd u j
ą
w g m in ie S zadek, m o ż n a p o d z ie lić n a dw ie k a te g o rie . P ie rw sz a to te, k tó re z o sta ły o d n o w io n e w 1991 r., d ru g a zaś g ru p a to zlik w id o w a n e p o 1938 r. P rz e p ro w a d z o n o w te d y ek sh u m a c je w ię k sz o śc i m o g ił, a sz c zą
tk i z o sta ły p rz e n ie sio n e n a in n e, istn ie ją
ce j u ż w tej o k o licy , cm en tarze.Cmentarze istniejące
S zad k o w ice
C m e n ta rz z I w o jn y św iato w ej p o ło ż o n y je s t n a sk raju lasu, z a w s i
ą
, p o w sch o d n iej stro n ie asfalto w ej d ro g i n r 473 z S zad k u do Z d uń
skiej W o li (rys. 1). O d p ó łn o c y są
siad u je z g ru n ta m i u p ra w n y m i (o d d z ie lo n y o d n ic h je d y n ie wą
sk im p a se m d rzew ), od w sc h o d u i p o łu d n ia o to c z o n y j e s t lasem . T e re n c m e n ta rz a je s t p ła sk i, a je g o p o w ie rz c h n ia w y n o si 0 ,0 2 9 h a. M a k s z ta łt p ro sto ką
ta o w y m ia ra c h 24 m n a 14,5 m.C m e n ta rz m a u k ła d reg u larn y , z n a g ro b k a m i u ło ż o n y m i w rzęd ach . P ie rw o tn ie w y d z ie lo n e b y ły trz y k w a te ry , d w ie m n iejsze u ło ż o n e w z g lę d e m sieb ie sy m etry czn ie, o w y m ia ra c h 4,5 x 2,5 m i je d n a w ię k sz a o w y m ia ra c h 12 x 2,5 m (rys. 2). P o c h o w a n y c h by ło tu w ó w c z a s 20 ż o łn ie rz y arm ii n iem ieck iej i 1 ż o łn ie rz arm ii a u stro -w ę g ie rsk ie j, p o le g ły c h 21, 30 listo p a d a i 1 g ru d n ia 1914 r.
Rys. 1. Usytuowanie cm entarza w Szadkowicach na tle szlaków komunikacyj nych
Źródło: opracowanie własne, mapa topograficzna 1 : 25 000
P ie rw o tn y u k ła d z o sta ł n ieco zm ie n io n y w 1938 r., k ie d y po ek sh u m a c ji p rz e n ie sio n o tu ra z e m z n a g ro b k a m i szczątk i żo łn ie rz y z o k o lic z n y c h m ie jsc o w o śc i, m . in. W ila m o w a , G órnej W o li i b y ć m o że z c m e n ta rz a w B o c z k a c h . T ak że zg ro m a d z o n e w p o łu d n io w ej i w sch o d n iej części c m e n ta rz a ta b lic e i k rzy że o ra z d w ie p ły ty u m ie sz c z o n e p o b o k a c h o b e lisk u p o c h o d z ą z in n y ch n ek ro p o li (m. in. z C zech , K ro b a n o w a , K ę szy c). C zy w rz e c z y w isto śc i p o c h o w a n o tu żo łn ie rz y z w y żej w y m ie n io n y c h m ie jsc , cz y ty lk o u m ie sz c z o n o p ły ty n a g ro b n e , n ie w iad o m o . O c m e n ta r z a s ta n o w iła a le jk a o s z e r o k o ś c i 2 m ( o b e c n ie z a r o ś n ię ta t r a w ą o r a z p o d r o s ta m i d r z e w , n ie c z y te ln a ) . P r z y w e j ś c i u w id a ć f r a g m e n ty b r a m y o s z e r o k o ś c i 1 m , p o k tó re j z a c h o w a ły t y l k o d w a b e to n o w e , p ó łm e tr o w e s łu p k i. I d e n ty c z n e s ą p o r o z s ta w ia n e w o d s tę p a c h o d 2 ,4 0 d o 3 ,2 0 m w z d ł u ż p o łu d n io w e j, z a c h o d n ie j i p ó łn o c n e j g r a n ic y c m e n ta r z a .
Rys. 2. Szkic sytuacyjny cmentarza w Szadkowicach z 1926 r.
Źródło: Archiwum Państwowe w Sieradzu
P ie rw o tn ie b y ły p ra w d o p o d o b n ie p o łą c z o n e ła ic u c h a m i, te ra z s ą je d y n y m ślad em p o o g ro d z e n iu . (rys. 3)
Z a c h o w a ły się 22 ta b lic e n a g ro b n e (o w y m ia ra c h 30 x 50 cm , ro z m ie sz c zo n e co 6 0 -6 5 cm ) z n a z w isk a m i p o le g ły c h i je d n o stk ą , w której słu ży li, u m ie sz c z o n e w d w ó c h o d d a lo n y c h o d siebie o 1,30 m rzęd ach . N ie ste ty u p ły w c z a su z a c ie ra zn a jd u ją c e się n a n ic h n a p isy , k tó re w części s ą j u ż nie do o d c z y tan ia. Z ta b lic u sta w io n y c h p io n o w o w z d łu ż p o łu d n io w ej i w sch o d n iej k raw ęd zi c m e n ta rz a cz y te ln y c h z o stało ty lk o 5 (fot. 1 i 2).
Jak w y n ik a z d o stę p n y c h in fo rm a c ji, n a cm e n ta rz u p o c h o w a n y c h j e s t o b ecn ie co n ajm n iej 59 ż o łn ie rz y z b a ta lio n u R aw icz, P o z n a ń i C o b len z, za ró w n o N ie m c ó w , ja k i P o lak ó w słu ż ą c y c h w arm ii niem ieck iej (tabl. 1).
Fot. 1. Tablica na cmentarzu w Szadkowicach z nazwiskiem Reinhard Slenger (na rys. 3 oznaczona numerem 23)
Źródło: zdjęcie A. Kaźmierska
Fot. 2. Tablica grobu zbiorowego (na rys. 3 oznaczona numerem 27) oraz kamienny krzyż (oznaczony numerem 28) na cmentarzu w Szadkowicach
T ablica 1. Napisy na płytach nagrobnych, znajdujących się na cmentarzu w Szadkowicach (numeracja zgodna z rys. 3)
1 W ehrm Paul Beyer 2 Komp. Ldw. Brig. Ers. Batl. 48 f 20. Nov. 1914
2 Unterofiz. Hermann Seiferl 2. Komp. Ldw. Brig. Ers. Batl. 48 f 20. Nov. 1914
3 (napis nieczytelny)
4 Ein Kamerad vom 3 mob. Ldstm. Inf. Batl. Coblentz f 21. Nov. 1914
5 Ldstm Herm ann Paufe 4 Komp. Ldstm. Inf. Batl. Posen III f 21. Nov. 1914
6 Ldstm. Michael Fornalkiewicz 3 Komp. Ldstm. Inf. Batl. Posen III f 21. Nov. 1914
7 Ein Kamerad vom 3 mob. Ldstm. Inf. Batl. Coblenz f 21. Nov. 1914
8
^ (płyta z krzyżem)
9 Ldstm. William Ruramski I Komp. Ldstm. Inf. Batl. Kattowiz f 21. Nov. 1914
10 M aster Kamerad vom K uk.... Ia c ....1 ..5 ...f 1914 11 Kasimir Naglak Komp. 1 Ldst. Inf. Batl. Rawitsch 12 Willi Lizkfeld Inf. Rat. 1914
13 Ein Kamerad vom Ldstm. Inf. Batl. Neusalz f 21. Nov. 1914 14 Ein Gefreiter vom Ldstm. Inf. Batl. Neusalz f 21. Nov. 1914 15 Ein Kamerad vom Ldstm. Inf. Batl. Neusalz f 21. Nov. 1914 16 Ldstm. Friedrich Steinbüchel 4 Komp. 3. mob. Ldstm Inf. Batl.
Coblenz f 21. Nov. 1914
17 Unterofiz. Gustaw Reinert 2. Komp. Ers. Batl. Ldw. Inf. Rgl. 19 f 21. Nov. 1914
18 Unterofiz. Johan N abor 4 Komp. Ldstm. Inf. Batl. Posen III f 21. Nov. 1914
19 Ein Gefreiter vom Ldstm. Inf. Batl. Neusalz f 21. Nov. 1914 20 Ldstm. Theodor Becker 1. Komp. 3. mob. Ldstm Inf. Batl.
Coblenz f 21. Nov. 1914
21 ... izerelaw R udolf Strebel I Komp. Ers. B atl... Inf. Reg 19 22 Gen. Karl Mania, 20 Nov. 1914, 3 Komp. Ldsm. Inf. Batl. Posen
3 und Kameraden
23 Wehrm. Reinhard Slenger 2. Komp. Ldw. Brig. Ers. Batl. 41 f 22. Nov. 1914
24 Underofiz. Ludwig Gühl ..K o m p . Inf. Rgl. 14 20. Nov. 1914 25 W ehorm Hugo Pollmet 1. Komp. Ldw. Brig. Ers. Batl.48
26 Ein deutscher Krieger f Nov. 1914 27
*
Geh Ribbe Geir Bluzke
Fnilier Badura 4. Komp. Funiher Rgl 34
W ehrm Herman Schmidt 3 Komp. Ldw. Brig. Ers. Batl. 48 W ehrm Emil Remh W olf 1 Komp. Ldw. Brig. Ers. Batl. 48 Rest Heuschemer 12 Komp. Inf. Rgl. 42
f 30. Nov. 1914 28 (napisy nieczytelne)
— 7
---Źródło: opracowanie własne na podstawie b ad ai terenowych
W południowo-wschodniej części cmentarza znajduje się
kamienna płyta o wymiarach 1,20 x 2,35 m, przykrywająca
zapewne zbiorową mogiłę. Jest ona podzielona na 3 części. Na
pierwszej widniały, obecnie już zupełnie nieczytelne, nazwiska
pochowanych tu żołnierzy, część środkowa jest ozdobiona
motywem sztandaru przewieszonego przez drzewiec zwieńczony
buławą (?),ostatnia zaś jest gładka.
Cmentarz odnowiono i oczyszczono w 1991 r., nie
zachowując pierwotnego układu mogił. Wówczas także na środku
cmentarza postawiono granitowy obelisk o wysokości 1,5 m z
wyrytym napisem „1914” i krzyżem (fot. 3). Zaraz po
przeprowadzonej renowacji układ cmentarza był czytelny, napisy
na nagrobkach wyraźne. Teraz, po kilkunastu latach, w ciągu
których nikt nie dbał o ten obiekt, teren zarósł trawą i
samosiewnymi podrostami drzew, a przebieg alejek uległ zatarciu.
Na cmentarzu nie ma obiektów wpisanych do rejestru
zabytków, ale wszystkie mogiły mają znaczenie historyczne. Brak
jest ewidencji całości cmentarza. Pierwszy plan cmentarza został
najprawdopodobniej sporządzony 19 września 1926 r., ta bowiem
data widnieje na dokumentach niemieckich znajdujących się w
Archiwum Paistwowym w Sieradzu.
Fot. 3. Teren cmentarza w Szadkowicach (widoczny obelisk, słupki ogrodzeniowe oraz płyty nagrobne)
Źródło: www.szadek.net
L as S zad k o w sk i
C m e n ta rz j e s t z lo k a liz o w a n y n a z a c h ó d o d w si T arn ó w k a, w e w sch o d n iej cz ę śc i la su sza d k o w sk ie g o , ok. 1,5 k m n a p ó łn o c od d ro g i n r 710 S z a d e k -L u to m ie rs k (rys. 4). Jeg o o d n a le z ie n ie n a strę c z a p e w n y c h p ro b le m ó w , g d y ż n ie j e s t w id o c z n y ani o z n a c z o n y w ja k ik o lw ie k sposób. Je d y n ie sk u p isk o so sen w y ż sz y c h o d o ta c z a jąc e g o j e la su m o że sta n o w ić e le m e n t w y ró ż n ia ją c y . N ie je s t o n ta k ż e d o stę p n y z żadnej d ro g i (od n ajb liższej d ro g i
g ru n to w ej o d d z ie la g o p o le i las).
C m e n ta rz m ia ł k s z ta łt c z w o ro b o k u o w y m ia ra c h 20 x 20 m , i p o w ie rz c h n i 0,04 ha. N a p la n ie arc h iw a ln y m (rys. 5) w id o c z n e s ą w y d z ie lo n e trz y k w a te ry , d w ie m n ie jsz e , u ło ż o n e w z g lę d e m siebie sy m etry czn ie o w y m ia ra c h 5 m x 2 m i 7,5 x 2 o ra z je d n a w ię k sz a , n a d n im i, o w y m ia ra c h 15 x 2 m.
Rys. 4. Usytuowanie cm entarza w Lesie Szadkowskim na tle szlaków komunikacyj nych
Źródło: opracowanie własne, m apa topograficzna 1: 25 000
W e d łu g d a n y c h z W y d z ia łu P o lity k i S połecznej Ł ó d z k ie g o U rz ę d u W o je w ó d z k ie g o w Ł o d z i7 b y ło tu p o c h o w a n y c h 63 ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h p o le g ły c h w d n ia c h 2 0 -2 1 i 30 listo p a d a
7 Na mocy ustawy o grobach i cmentarzach wojennych z 28 marca 1933 r. (Dz U RP 1933, nr 39, poz. 311), rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z 23 października 1936 r. (DzU RP 1936, nr 85, poz. 595) oraz ustawy z 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (DzU 2000, nr 23, poz. 295) wydział prowadzi wojewódzką ewidencję grobów i cmentarzy wojennych (z okresów walk o niepodległość i zjednoczenie p astw a polskiego, I wojny światowej, II wojny światowej) i wojewódzką ewidencję pochowanych w grobach wojennych osób wojskowych, poległych lub zmarłych z powodu działań wojennych oraz wydaje zezwolenia na ekshumacje z grobu wojennego i przydziela gminom dotacje celowe z budżetu państwa na sprawowanie opieki nad grobami i cmentarzami wojennymi.
1914 r.8 Po ek sh u m a c ji i p rz e n ie sie n iu tu w 1938 r. z w ło k z m o g ił z b io ro w y c h z R z e p isz e w a i T a rn ó w k i sp o c z y w a n a n im n ie m niej n iż 157 ż o łn ie rz y .9
W e d łu g in fo rm a c ji p. B ry la z R z e p isz e w a , c m e n ta rz zn aczn ie u c ie rp ia ł w 1945 r., k ie d y to żo łn ie rz e A rm ii C zerw onej „ ro z strz e liw a li” p ły ty n ag ro b n e.
Rys. 5. Szkic sytuacyjny cmentarza w Lesie Szadkowskim z 1926 r.
Źródło: Archiwum Państwowe w Sieradzu
O b e c n y stan c m e n ta rz a p o z w a la stw ierd zić, że zac h o w a n y zo sta ł je g o k sz ta łt (rys. 6), n a to m ia st w ie lk o ść k w a te r je s t n ie m o ż liw a do o k reślen ia, p o n ie w a ż c a ły te re n je s t g ęsto za ro śn ię ty p o d ro sta m i d rzew , k rz e w a m i o ra z zielsk iem . Z p e w n y m tru d e m m o ż n a o d n a le ź ć p o z o sta ło śc i 10 p ły t n a g ro b n y c h , ro z m ie sz c zo n y c h w ok. 2 ,2 0 m o d stęp ach . N ie ste ty ty lk o je d n a z n ic h z a c h o w a ła się
8 Nazwiska osób pochowanych na cmentarzu uzyskane z materiałów archiwalnych: Pion. Bauner Johann Ldw, Pion. Kp. 19; Ers. Res. Sigert Herman 2/Ers. Batl. R. J. R. 19; Musk. Czech Jgnatz 2/Ers. Batl. R. J. R. 19; Whrm. Nosuta Samuel 4/Ers. Batl. R. J. R. 19; Vze. Fldw. Von der Maaseen Ludwig Ldst. J. Batl. Aachen; Utffz. Kempff Karl Ldst. J. Batl. Aachen; Ldst. Konen Karl Ldst. J. Batl. Aachen; Ldst. Schweitzer Kornelius Ldst. J. Batl. Aachen; Ldst. Dress Joseph Ldst. J. Batl. Aachen; Claus 2/ Btl. Inf. Ers; Ers. Klesse Paul 4/ Res. Rgt. 2 Rosen oraz 19 żołnierzy niezidentyfikowanych.
w e fra g m e n c ie, n a k tó ry m w id n ia ł n a p is (w z n a czn y m sto p n iu ju ż zatarty i tru d n y do o d c z y ta n ia ) (fot. 4).
Rys. 6. Zagospodarowanie cmentarza w Lesie Szadkowskim
Fot. 4. Fragment tablicy nagrobnej (na rys. 6 oznaczonej literą A) na cmentarzu w Lesie Szadkowskim (napis o treści: ,,... K less...t
Herman D re ... 4 Komp. Ers. Batl. Res. Inf. Regt. 19 f 30. Nov. 1 9 1 4 ”) Źródło: zdjęcie A. Kaźmierska
D o m in a n tę stan o w i o b e lisk w y k o n a n y z g ra n itu o w y so k o śc i ok. 110 cm z n a p ise m „ 1 9 1 4 ” i k rz y ż e m (fot. 5). Z o sta ł o n po re n o w a c ji w 1991 r. u sta w io n y n a w p ro st głó w n ej alejki. O g ro d zen ie c m e n ta rz a nie istn ie je , z a c h o w a ł się je d y n ie rów w y z n a c z a ją c y g ra n ic e n e k ro p o lii o ra z d w a słu p k i o w y so k o śc i 8 5 -9 0 cm , w y m u ro w a n e z k a m ie n i, sta n o w ią c e p o z o sta ło ść po b ram ie.
Jak ju ż w sp o m n ia n o , cały te re n g ę sto z a ro śn ię ty p o d ro sta m i to p o li, o sik i o ra z k rz e w a m i k ru sz y n y zw y czajn ej i w ią z u p o ln eg o w y m a g a g ru n to w n y c h p ra c p o rz ą d k o w y c h .
Fot. 5. Obelisk z 1991 r. na cmentarzu w Lesie Szadkowskim
Źródło: zdjęcie A. Kaźmierska
O sin y
W e w si O sin y z n a jd u je się k u rh a n z I w o jn y św iato w ej. P o ło ż o n y j e s t p o śró d łą k i p ó l u p ra w n y c h , ok. 750 m n a p o łu d n ie o d d ro g i n r 710 S z a d e k -L u to m ie rs k (rys. 7). M iejsce to je s t w id o c z n e j u ż z d ro g i d zięk i c h a ra k te ry s ty cz n y m to p o lo m i u sy p a n e m u w z n ie sie n iu n a śro d k u p o la.
O g ó ln a p o w ie rz c h n ia k u rh a n u w y n o si 0,04 ha; m a o n ok. 12 m d łu g o śc i i 4 m szero k o ści. W y so k o ść w z g lę d n a ok. 3 m (fot. 6). O to czo n y j e s t ro w em . B y ł p ra w d o p o d o b n ie ró w n ie ż o g ro d z o n y - z a c h o w a ły się 3 b eto n o w e słu p k i o w y so k o śc i o k o ło 1 m (rys. 8).
K u rh a n p o ro śn ię ty je s t tr a w ą i k rz e w a m i róż. R o s n ą n a n im ta k ż e 4 to p o le czarn e z o d m ia n y p ira m id a ln e j.
R y s. 7 . U sy tu o w a n ie k u rh a n u w O si n a c h n a t le s z la k ó w k o m u n ik a c y jn y c h Źr ó d ło ', o p ra c o w a n ie w ła sn e , m a p a t o p o g ra fi c z n a 1 : 25 0 0 0
N a p ó łn o cn ej stro n ie k u rh a n u u m ie sz c z o n e s ą d w ie p a m ią tk o w e ta b lic e o w y m ia ra c h 60 x 120 cm , w y k o n a n e z b eto n u , z w y ry ty m i n a z w isk a m i 37 ż o łn ie rz y p o le g ły c h 21 listo p a d a 1914 r. (tabl. 2 )10 .
Fot. 6. W idok na kurhan w Osinach
Źródło: zdjęcie A. Kaźmierska
10 Pozostałe nazwiska umieszczone na liście z Archiwum Państwowego w Sieradu: Ers. Res. Hugo Grosser 4 Ers. Btl. R. J.R. 19; Ers. Res. Valentin Rolski 1 Ers. Batl. J. Rgt. 37; Whrm. Hermann Karl Müler 4. Ers. Batl. Gren. Low. R. 100; Ers. Res. Robert Karl Kohl 4 Ers. Batl. Gren. L. Rgt. 100; Gren. Otto Bruno Reinhardt; Whrm. Wilhelm Karl Hoffmann 1 Ers. Batl. Gren. Ldw. R. 100; Musk. Johann Berlinski 3 B. R. J. R. 19; Franz Mania; Musk. Prits Barm; Whrm. Hermann Priebe 3 Ers. Batl. R. J. R. 19; Musk. Mathias Jonsezak 3 Ers. Batl. R. J. R. 19; Musk. Hypolit Konkowski 3 Ers. Batl. R. J. R. 19; Whrm. Johann Gapinski Kp. Btl. Gahler; Ers. Res. Josef Hübner 3 Ers. Batl. R. J. R. 19; Ers. Res. Michael Korneczny 4 Ers. Batl. R. J. R. 19; Whrm. Robert Sechner 1 J. R. 37; Ers. Res. Karl Sappelt 4 Ers. Batl J. R. 19; Ers. Res. August Rother 1 Ers. Batl. J. R. 19; Whrm. Hermann Blümel 8 J. R. Brig. Doussin; Utffz. Ernst Schwarz 8 J. R. Brig. Doussin; Ers. Res. Gustav Augustin 2 Ers. Batl. J. R. 47; Ers. Res. Hermann Finger 5 J. R. Brig. Doussin; Whrm. Karl Czaja; Whrm. Martin Adamski; Rekr. Johann Srama J. R. 24; Musk. Göbel 10 J. R.; Musk. I. Bittner J. R. 154 oraz 15 żołnierzy niezidentyfikowanych.
Rys. 8. Zagospodarowanie kurhanu w Osinach
Źródło: opracowanie własne na podstawie b a d a i terenowych
Tablica 2. Nazwiska wyryte na tablicach umieszczonych na kurhanie w Osinach (oznaczenia tablic zgodne z rys. 8)
Tablica A
Tablica B
Offiz.Stellv Ludwig Dienst Gefr. W ilhelm Thuntke 4 Komp.Ldstm, Inf. Batl. Trier W erhm. Alex W ilczak M usketier Paul Sekulka M usketier thomas Giernaczki M usketier M ax Guczyn 2 K o mp . Ers. Batl.
M usketier Jagnatz Kupczyk Res. Inf. Rgt. 19 Ers. Res. Paul Kuhn Ers. Res. Robert Kahl Ers. Res. Fritz Baumert Ers. Res. Paul W eimann Ers. Res. Heinrich Ilgner W erhm . Alfons klenner Ers. Res. Herman Chaussy M usketier Gustaw Kruschel M usketier Thomas W achalski Ers . Res. Alfred Thomaschewski M usketier Franz Rutzki M usketier Ludwig Batura Ers. Res. Paul Otto M usketier Ludwig W rusch Ers. Res. Paul W htwern M usketier Ignatz konieczny
Werhm. Herm ann Wagner Ers . Res. Richard T schentscher Werhm. Karl Gunzel M usketier Johann Dry gas M usketier Adalbert Sallach M usketier Valentin Kurzawski M usketier Joseph Krys M usketier Valentin Balog M usketier M artin Augustyniak M usketier Stephan 1 Komp. Ers. Batl. Res. M alaczkiewicz
In f Rgt. 19 Unteroffz. Karl Bransk (Brandt) M usketier Stanislaus Lesniarek Ers . Res . Kurt Hoffmann 2 Komp. Ers. Batl. Res. Inf. Rgt.19 W erhm Paul Kömer
f 21 November 1914 3 Komp. Ers. Batl. Res. Inf. Rgt. 19
f 21 November 1914 — J
-
---Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych
Tablice umieszczone są na murze o wysokości ok. 2,5 m,
wzniesionym z kamieni. Pierwotnie były cztery tego typu płyty, ale
dwie uległy zniszczeniu. W miejsce brakujących umieszczono
podczas renowacji w 1991 r. z inicjatywy ówczesnego wojewody
Andrzeja Ruszkowskiego płytę pamiątkową o wymiarach
140 x 120 cm z du
żym napisem
„ 1 9 1 4 ”i krzy
żem. (fot. 7).
Fot. 7. Tablice z nazwiskami na cmentarzu w Osinach
Rys. 9. Szkic sytuacyjny kurhanu w Osinach z 1926 r.
Ź
ródło: Archiwum Pań
stwowe w SieradzuJak w y n ik a z d a n y c h p o c h o d z
ą
cy ch z A rc h iw u m P ań
stw o w eg o w S ierad zu i W y d z ia łu P o lity k i Społecznej Ł ó d z k ie g o U rzę
d u W o je w ó d z k ie g o w Ł o d z i w rz e c z y w isto śc i sp o c z y w a tu 79 żo łn ie rz y A rm ii N iem ieck iej p o le g ły c h w listo p a d z ie 1914 roku. W ś ró d p o c h o w a n y c h j e s t w ie lu o p o lsk ic h n a z w isk a c h , m . in. G iern ack i, K u p czy k , W a c h a lsk i, K u rzaw sk i, L eśn iarek .W a ł je s t w d o b ry m stan ie, ale w y m a g a stałej op iek i. N a te re n ie g m in y S zad ek je s t to je d y n y te g o ty p u o b ie k t k u czci o fia r I w o jn y św ia to w e j.
Zlikwidowane cmentarze
O p ró cz 3 o p isa n y c h n a o b szarze g m in y S zad ek z lo k a liz o w a n y ch b y ło je s z c z e 8 cm e n ta rz y z I w o jn y św iato w ej. U le g ły o ne lik w id a c ji w 1938 r. P rz e p ro w a d z o n o w ó w c z a s ek sh u m a c je a sz c z
ą
tk i p rz e n ie sio n o n a in n e n e k ro p o le z n a jd u ją
ce się
w o k olicy.P ie rw sz y c m e n ta rz p o ło ż o n y b y ł n a w sc h ó d o d w si B o czk i, w lesie, p o praw ej stro n ie d ro g i do S zad k u (rys. 10).
B y ła to m o g iła z b io ro w a 26 ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h , p o le g ły c h w listo p a d z ie 1914 r.11 U w a g
ę
z w ra c a ją
d w a p o lsk ie n a z w isk a 1111 Nazwiska pochowanych żołnierzy (na podstawie dostępnych dokumentów archiwalnych): Ldstr. Sowinski Simon Ldster Inf. Batl. Schrin; Gefr. Schmidt Willi 4 Esk. Ulan. Rgt. 10; Ldstr Kruger Wilhelm 4 Ldster Inf. Batl. Munster II; Ldstr Krajewski Joseph 3 Ldster Batl. Neysalz ; Gefr. Janichen Gustaw 2 Brig Ers. Batl. 9; Ers. Res. Seelinger Adolf Ers. Batl. Res. Inf. Rgt 19; Res. Reitz Franz 3 Mob. Ldstr. Inf. Batl. Coblenz; Ers. Res. Hertzog Adam 4 Ers. Ldw. Inf. Batl.19;
u m ie sz c z o n e w w y k a z ie o só b , k tó re b y ły tu p o ch o w an e: S zy m o n S o w iń sk i i J ó z e f K rajew sk i.
Rys. 10. Miejsce zlikwidowanego cmentarza w Boczkach
Źródło: opracowanie własne na podstawie m apy 1: 25 000
Z p la n u zn a jd u ją c eg o się w A rc h iw u m P a ń stw o w y m w S ie ra d z u (rys. 11) w y n ik a, że m o g iła ta m ia ła 11 m d łu g o śc i i 3,5 m szero k o ści, a w y d z ie lo n a je d n a g łó w n a k w a te ra m ia ła w y m iary 8,5 x 2 m.
W y d o b y te p o d c z a s ek sh u m a c ji szczątk i p rz e n ie sio n o n a cm e n ta rz e do L a su S zad k o w sk ieg o lub S z a d k o w ic .* 12
W e w si R z e p isz e w b y ły d w a m ie jsc a p o c h ó w k ó w p o le g ły c h ż o łn ie rz y z I w o jn y św iato w ej - je d e n p o ło ż o n y w lesie (n a rys. 14 o z n a c z o n y lite rą A ), d ru g i n a p o lu (B). K w a te ra w lesie z n a jd o w a ła Ldstr Pflieger Wilhelm 3 Ldstr Inf. Batl. Neusalz; Ldstr Klopsch Hermann 3 Ldstr Inf. Batl. Neusalz; Vizefeldw Grundtner Max 5 Esk. Ulan. Rgt. 17 (oraz 15 żołnierzy niezidentyfikowanych).
się n a p ó łn o c n y w sc h ó d o d w si R ze p isz e w (w K o lo n i A n to n ie w ), o k o ło 2 k m o d d ro g i Ł o b u d z ic e -R z ep isz e w , z a d o m e m n r 1, n a sk raju lasu. B y ł to g ró b m a so w y o w y m ia ra c h 7,5 x 4,5 m. P o c h o w a n o w n im 17 ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h p o le g ły c h 21 i 30 listo p a d a 1914 r .13 (rys. 12).
Rys. 11. Szkic sytuacyjny cmentarza w Boczkach z 1926 r.
Źródło: Archiwum Państwowe w Sieradzu
D ru g i g ró b z b io ro w y , o w y m ia ra c h 13 x 4,5 m (rys. 13) z lo k a liz o w a n y b y ł w p o lu , p o lew ej stro n ie d ro g i do Ł o b u d z ic p rz e d d o m e m n r 8, z a g ro b lą . P o c h o w a n o w n im 44 żo łn ie rz y n ie m ie c k ic h 14 (w ty m 39 z b a ta lio n u p ie c h o ty S am ter) p o le g ły c h 30 13 Nazwiska pochowanych żołnierzy (na podstawie dostępnych dokumentów archiwalnych): Gefr. Hendt Paul 2 Ldst. Esk. Kav. Schutzen; Utffz. Schreck Gustaw 5 Rgt. Brig. Daussin; Gefr. Franke Emil 8 Rgt. Brig. Daussin; Gefr. Muhle Max 8 Rgt. Brig. Daussin; Gefr. Wagner Paul; Ldst. Konieczny Andress 4 Ldst Inf. Batl. Rawitsch; Utffz. Nothnagel oraz 10 żołnierzy niezidentyfikowanych 14 Nazwiska pochowanych żołnierzy (na podstawie dostępnych dokumentów archiwalnych): Offn. Stliv. Uhde Karl 1/ Ldst. Inf. Btl. Master; Whrm. Sowski Valentin 1/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Whrm. Umbach Eduard 1/ Ldst. Inf. Btl. Samter; 4 . Ers. Res. Förster Karl 1/ Ldst. Inf. Btl. Samte; Ers. Res. Himpel Richard 1/ Ldst. Inf. Btl. Master; Ers. Res. Hiethe August 1/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ers. Res. Marschallek Johannl 1/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ers. Res. Smiegek Michael 1/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ers. Res. Goldammer Oskar 1/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ers. Res. Lange Arthur 1/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ldst. Matysiak Albert 2/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ldst. Mahet Karl 2/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ldst. Grudmenn Henrich 3/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ldst. Nowacki Andreas 3/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ldst. Uryany Martin 3/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Ldst. Machay Anton 3/ Ldst. Inf. Btl. Samter; Offn. Manet Franz 3/ Ldst. Inf. Btl. Master; Utffz. Dlöhe Gregor 4/ Ldst. Inf. Btl. Master; Utffz. Mning Emil 4/ Ldst. Inf. Btl. Master; List. Sawalla Jgnas
listo p a d a 1914 r. Z n a jd o w a ła si
ę
tu b e to n o w a p ły ta z rzeź
bą
i w y ry ty m i n a z w isk a m i, o b e c n ie u m ie sz c z o n a n a c m e n ta rz u w S zad k o w icach .Rys. 12. Szkic sytuacyjny kwatery w lesie w Rzepiszewie z 1926 r.
Ź
ródło: Archiwum Pań
stwowe w SieradzuRys. 13. Szkic sytuacyjny kwatery położonej na polu w Rzepiszewie z 1926 r.
Ź
ródło: Archiwum Pań
stwowe w Sieradzu4/ Ldst. Inf. Btl. Master; List. Thorek Anton 4/ Ldst. Inf. Btl. Master; List. Skita Michael 4/ Ldst. Inf. Btl. Samter; List. Bartsch Ferdinand 4/ Ldst. Inf. Btl. Samter (pozostałe nazwiska trudne do odczytania).
R y s. 1 4 . M ie js c a z li k w id o w a n y c h c m e n ta rz y w R z e p is z e w ie , T a rn ó w c e , G ó rn e j W o li , P ia sk a c h i W il a m o w ie Ź ró d ło : o p ra c o w a n ie w ła sn e n a p o d st a w ie m a p y 1: 25 0 0 0
C m e n ta rz w T arn ó w c e p o ło żo n y b y ł p rz y p o ln ej d ro d ze T a m ó w k a -O s in y (o z n a c z o n y lite r ą C n a rys. 14). Po ek sh u m a c ji z 1938 r. szczątk i p rz e n ie sio n o do L a su S zad k o w sk ieg o . S p o czy w ało tu 36 ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h i 7 ro sy jsk ic h , p o le g ły c h 20 i 21 oraz 30 listo p a d a 1914 r.
W e d łu g d o k u m e n tó w sp o rz ą d z o n y c h p rz e z N ie m c ó w , k tó re z n a jd u ją się w A rc h iw u m P a ń stw o w y m w S ierad zu , c m e n ta rz m iał k s z ta łt p ro sto k ą ta o w y m ia ra c h 22 x 11 m (rys. 15). W y d z ie lo n e b y ły d w ie k w atery : m n ie jsz a o d łu g o śc i 12 m i sz e ro k o śc i 2,5 m , i w ię k sz a o w y m ia ra c h 19 x 2,5 m . B ra m a z n a jd o w a ła się p o praw ej stronie. N a szk icu zaz n a cz o n e j e s t ró w n ie ż m ie jsc e u s ta w ie n ia o b elisk u , n ie w ia d o m o je d n a k , c z y sta ł ta m w rz e c z y w isto śc i.
Rys. 15. Szkic sytuacyjny cmentarza w Tarnówce z 1926 r.
Źródło: Archiwum Państwowe w Sieradzu
W G órnej W o li istn ia ł cm e n ta rz z I w o jn y św iato w ej, z k tó re g o szczątk i p o e k sh u m acji p rz e n ie sio n o n a c m e n ta rz do S z a d k o w ic 15. M o g iła b y ła p o ło ż o n a p o praw ej stro n ie drogi L u to m ie rs k -S z a d e k w c e n tru m w si, w p o b liż u m iejsca, g d zie d ziś z n ajd u je się m e ta lo w y k rz y ż (o z n a c z o n y lite r ą D n a rys. 14). P o c h o w a n i tu b y li żo łn ierze ro sy jscy . W o k o lic y w si zn a jd o w a ły się ró w n ie ż p o je d y n c z e m o g iły ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h .
W ie ś P iask i to k o le jn e m ie jsc e ju ż n ie istn ie ją c e g o c m e n ta rz a z I w o jn y św ia to w e j. M o g iła b y ła p o ło ż o n a n a g ó rc e , n a sk raju lasu, p o praw ej stro n ie w k ie ru n k u W ila m o w a (o z n a c z o n a lite r ą E n a rys. 14). P o c h o w a n o tu 34 ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h i 7 ro sy jsk ic h , k tó rz y 15 Według informacji uzyskanych od p. Stępnia z Górnej Woli.
z g in ęli w 21 listo p a d a 1914 r. S zczątk i z te g o m ie js c a po ek sh u m a c ji w 1938 r. p rz e n ie sio n o p ra w d o p o d o b n ie do S zad k o w ic. N ie je s t je d n a k w y k lu c z o n e , że c m e n ta rz zo sta ł z n isz c z o n y p o d c z a s II w o jn y św ia to w e j.
W e w si W ila m ó w p o lew ej stro n ie d ro g i w p o b liż u k rz y ż a n a te re n ie p ry w atn ej p o se sji n r 1a (w ed łu g in fo rm a c ji p. W a le n te g o S o b czak a) is tn ia ła m o g iła z I w o jn y św iato w ej (o z n a c z o n a lite r ą F n a rys. 14) (fot. 8).
Fot. 8. M iejsce po cmentarzu z I wojny światowej w Wilamowie Źródło: zdjęcie A. Kaźmierska
P o c h o w a n y c h tu b y ło 1 2 ż o łn ie rz y ro sy jsk ich . Po e k sh u m acji p rz e n ie sio n o p o le g ły c h n a c m e n ta rz z b io ro w y do S zadkow ic.
O statn ie m ie jsc e sp o czy n k u ż o łn ie rz y z I w o jn y św iatow ej n a o b szarze g m in y S zad ek z n a jd o w a ło się n a te re n ie c m e n ta rz a e w a n g e lic k ieg o w Ł o b u d z ic a c h (rys. 16). P o c h o w an o n a n im 9 ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h o ra z 1 ro sy jsk i. W sz y sc y p o le g li 20 i 22 oraz 30 listo p a d a 1914 r. M o g iły b y ły p o ło ż o n e w p o łu d n io w o - z a c h o d n im ro g u cm e n ta rz a, zaraz p rz y m u rze. N a szk icu z A rc h iw u m P a is tw o w e g o w S ierad zu w id a ć , że k w a te ra m ia ła w y m ia ry 6,5 x 7 m (rys. 17).
Rys. 16. M iejsce zlikwidowanego cmentarza w Boczkach
Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy 1: 25 000
W y d z ie lo n e b y ły trz y g ro b y , d w a m n ie jsz e u ło ż o n e w z g lę d e m sieb ie sy m e try czn ie o w y m ia ra c h 2 ,2 x 2,5 m i 2 ,2 x 2 m i je d e n w ię k sz y u ło ż o n y za nim i, o w y m ia ra c h 2 ,2 x 6 m . O b ecn ie ż a d e n z ty c h g ro b ó w n ie istn ieje.
Rys. 17. Szkic sytuacyjny kwatery z I wojny światowej na cmentarzu w Łobudzicach z 1926 r.
Źródło: Archiwum Państwowe w Sieradzu
N a te re n ie g m in y S zad ek z p e w n o ś c ią istn ia ły je s z c z e cm e n ta rz e z o k re su I w o jn y św ia to w e j, p o k tó ry c h n ie z a c h o w a ła się ż a d n a d o k u m e n ta c ja w arch iw u m . N a jp ra w d o p o d o b n ie j w sz y stk ie z o sta ły zlik w id o w a n e p o d c z a s ek sh u m a c ji w 1938 r., a szczątk i p rz e n ie sio n o n a in n e, w ię k sz e c m e n tarze w S z a d k o w ic a c h lub L esie S zad k o w sk im . O b ecn ie żad n e z ty c h m ie jsc n ie je s t u p a m iętn io n e.
L ite ra tu ra
A kta cmentarzy wojennych z powiatu sieradzkiego1914-1937, nr: 1, 7,
10-17, 22, 24-25, Archiwum Państwowe w Sieradzu. Buszko J., Historia Polski 1864-1948, W arszawa 1986.
Dąbrowski D., Śladami operacji łódzkiej 1914 r. p o okolicy Szadku, „Na sieradzkich Szlakach”, 1995 nr 3(39).
Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. J. Łaziński, t. 2: Województwo łódzkie, z. 10: Powiat sieradzki, oprac. K. Szczepkowska, W arszawa 1953. Kolbuszewski J., Cmentarze, W rocław 1996.
M ilak M., Pozostali w Polskiej ziemi, „Na sieradzkich Szlakach” 1998, nr 2(50).
Pawłowski E., Księga pochowanych żołnierzy polskich w I I wojnie
światowej, t. 1., Pruszków 1993.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, t. XI, W arszawa 1890.
Szkice z dziejów sieradzkiego, Łódź 1977.
Tomaszewicz A., Ziemia Szadkowska na drodze do niepodległości
