Zmiany funkcjonalno-przestrzenne wybranych założeń dworsko-parkowych regionu Kociewia

Agnieszka Jaszczak, Krzysztof

Młynarczyk, Aleksandra Woźnicka

Zmiany funkcjonalno-przestrzenne

wybranych założeń

dworsko-parkowych regionu

Kociewia

Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/3, 35-43

iACTA

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(3) 2010, 35-43

ZMIANY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNE

W YBRANYCH ZAŁOŻEŃ DW ORSKO-PARKOW YCH

REGIONU KOCIEW IA

Agnieszka Jaszczak, Krzysztof Młynarczyk, Aleksandra Woź nicka

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

Streszczenie. Zachowane zespoły dworsko-parkowe regionu Kociewia spełniają obecnie różnorodne funkcje i programy użytkowe. Niestety duża liczba założeń uległa już zniszczeniu, a te które ocalały zatraciły często swój pierwotny układ kompozycyj- no-funkcjonalny. Celem pracy jest analiza przekształceń funkcjonalno-przestrzennych wybranych założeń dworsko-parkowych regionu Kociewia z uwzględnieniem diagno­ zy stanu aktualnego oraz ocena możliwości ich zachowania.

Słowa kluczowe: założenia dworsko-parkowe, region Kociewia, zabiegi konserwa­ torskie

W S T Ę P I C E L PR A C Y

N a całym obszarze Polski rozsiane są stare parki i ogrody. W rośnięte w k rajo ­ braz stanow ią jeg o in tegralną część, a na terenach bezleśnych o zm ienionej i zu­ bożałej szacie roślinnej m ają szczególną w artość estetyczną i praktyczną. N ie tylko u pięk szają okolicę, ale także korzystnie działają na jej klim at i zdrow otność, dają m ożliw ość odpoczynku i rekreacji [Dubel 2001]. O gród stanow i układ p rzestrzen­ ny w środow isku przyrodniczo-geograficznym , ukształtow any plastycznie i funk­ cjonalnie odpow iednio do przeznaczenia i program u użytkow ego. D la określonego program u w ydzielana je s t odpow iednia przestrzeń tak organizow ana, aby m ożna było uzyskać najkorzystniejsze cechy funkcjonalne. Zależnie od program u i w ym a­ gań funkcjonalnych dobierane są elem enty i form y przestrzenne, tw orzyw o, sposoby kom pozycyjne. N a kształt, czyli form ę przestrzen n ą założeń ogrodow ych, oddziałują rów nież poglądy artystyczne [M ajdecki 1978]. Jednakże jednym z głów nych elem en­ tów, który tw orzy park, je s t szata roślinna. O układach form alnych drzew parkow ych pisze m .in. R óżańska [1999]. Parki w edług B ogdanow skiego [1992] tw o rzą otoczkę

Adres do korespondencji - Corresponding author: Agnieszka Jaszczak, Katedra Architek­ tury Krajobrazu i Agroturystyki, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Prawo- cheńskiego 17, 10-721 Olsztyn, e-mail: agaj77@tlen.pl

36

p o śred n ią m iędzy ogrodem ozdobnym a rozpościerającym się w około krajobrazem . Jak określa M ichałow ski [1995], ogrody są nieodłącznym elem entem tradycji, a db a­ łość o n ią to ożyw ianie otaczającego nas krajobrazu, a także podnoszenie poziom u kultury społeczeństw a. Parki podw orskie niejednokrotnie są elem entem k rajo b ra­ zu przetw orzonego przez człow ieka i zaw ierają charakterystyczne dla danej epoki w artości kulturow e, estetyczne czy użytkow e. N ie ulega w ątpliw ości, że są one m a­ ją tk ie m narodow ym oddanym do dyspozycji całem u społeczeństw u, a szczególnie

m ieszkańcom poszczególnych w si [Ebiś 1997].

N a obszarze K ociew ia znajduje się w iele zespołów dw orsko-parkow ych spełnia­ ją c y c h obecnie różnorodne funkcje i program y użytkow e. N iestety duża ich liczba

u legła zniszczeniu, zdew astow aniu, zapom nieniu, a próby ich rekonstrukcji n iejed ­ nokrotnie stw arzają trudności w przyw róceniu im w łaściw ej form y. Z niektórych założeń pozostał ju ż tylko zarys parku, z którego trudno odczytać daw ny układ. P ocieszający je s t je d n a k fakt, że część z nich pozyskała now ych w łaścicieli, którzy p rzyw racają daw ny w ygląd nie tylko dw orom , ale także parkom .

C elem pracy je s t analiza przekształceń funkcjonalno-przestrzennych układu w y ­ branych założeń dw orsko-parkow ych regionu K ociew ia z uw zględnieniem diagnozy stanu aktualnego oraz ocena m ożliw ości ich zachow ania.

M A T E R IA Ł I M E T O D Y

B adaniam i objęto w ybrane założenia dw orsko-parkow e regionu K ociew ia. B ad a­ nia nad zespołam i w B olesław ow ie (gm ina Skarszew y) oraz w Lipiej Górze (gm ina M orzeszczyn) obejm ow ały: inw entaryzacyjne prace terenow e (w tym inw entaryza­ cje dendrologiczne, nie ujęte w tej pracy ze w zględu na obszerność opracow ania), analizę h istoryczną oraz ocenę m ożliw ości zachow ania założeń z uw zględnieniem podstaw ow ych d ziałań konserw atorskich. Prace terenow e przeprow adzono w latach 2000 i 2002, głów nie w okresie w iosenno-letnim . W celu uzupełnienia b ad ań w y k o ­ nano rów nież dokum entację fotograficzną.

M ateriały A rchiw alne W ojew ódzkiego K onserw atora Z abytków w G dańsku p o ­ służyły do analizy historycznej. O pracow ując rys historyczny, w ykorzystano R ejestr Parków W ojew ództw a G dańskiego oraz K arty E w idencyjne Zabytków A rchitektury i B udow nictw a. Ze w zględu na n iew ielką liczbę dostępnych m ateriałów do opraco­ w ania etapów rozw oju założeń, oprócz w ym ienionych dokum entów , w ykorzystano dostępne m ateriały kartograficzne i m onograficzne dotyczące regionu Pom orza oraz analizę stanu istniejącego.

W Y N IK I

Rys h isto ry czn y o ra z e tap y rozw oju b a d a n y c h założeń

P ierw szy zapis dotyczący B olesław ow a pochodzi z 1341 r. W ów czas ta wieś znana b y ła pod nazw ą E bensw alde. Już w roku 1570 królew ski m ajątek nosił n a ­ zwę N euguth. Z am ieszkała przez ew angelików w ieś p osiadała w łasną karczm ę, w której skupiało się życie m ieszkańców . Jak odnotow ano później, około roku 1686, w spom niano j ą (nazw a N ighuta) podczas w izytacji M adalińskiego. O d X V II w. znajdow ała się tu także stacja poczty konnej. Po rozbiorze Polski i zajęciu dóbr k ró ­ lew skich przez Prusaków bolesław icki m ajątek został sprzedany N iem com . N a p rz e ­ łom ie X IX i X X w. w ieś należała do niem ieckiej rodziny v o n M odrow . O statnim przed w o jn ą w łaścicielem m ajątku był W erner M odrow . R odzina M odrow ów p o sia­ dała k ilk a m ajątków w okolicach Skarszew - m .in. pobliski Z apow iednik i Bączek. Do dzisiaj zachow ał się zespół dw orsko-parkow y z dw orem m urow anym z początku X X w. i parkiem z początku X X w. w Z apow iedniku oraz zespół dw orsko-pałacow y z folw arkiem w B ączku. W roku 1902 oddano do użytku nowo w ybudow any pałac - siedzibę rodziny v o n M odrow w B olesław ow ie. P lan pałacu opierał się na p ro sto ­ kącie z szeregiem głębokich ryzalitów i portykiem kolum now ym partii w ejściow ej. U kład był dw u- i półtraktow y (system korytarzow y), bryłę zaś stanow iła kom pozy­ cja w ielu prostopadłościanów , zw ięczenie bryły głównej w yznaczał półpłaski czte­ rospadow ym dach. Około roku 1930 pałac stał się ośrodkiem hitlerow skiej d ziałal­ ności. M odrow z B olesław ow a b y ł je d n a k przede w szystkim dobrym gospodarzem , a pracujących w je g o m ajątku jeń có w w ojennych traktow ał ja k norm alnych ro botni­ ków rolnych. Podanie głosi, że w 1945 r. w łaściciel, który b y ł kapitanem SS, w ob a­ w ie przed w ojskiem rosyjskim popełnił sam obójstw o w raz z całą rod zin ą [Ellw art 1999].

N ie znaleziono przekazów m ów iących, kiedy pow stało pierw sze założenie. Z analizy stylistycznej budynków w ynika, że istniejąca zabudow a folw arku pow stała na początku I połow y X IX w. P otw ierdza to m apa z 1875 r. w skali 1:10 000 z n a ­ niesionym folw arkiem , do którego przylega po stronie zachodniej biały prostokąt w yznaczający praw dopodobnie założenie parkow e. Z abudow a folw arku od zachodu b y ła usytuow ana na obecnym terenie parku. P rostokąt parku nie przylegał w edług planu od północy do drogi, je s t od niej odsunięty. Przypuszcza się jed n ak , że w tej skali prostokąt nie określał granic, lecz tylko sygnalizow ał istnienie założenia.

B udow a w 1902 r. pałacu spow odow ała zagospodarow anie terenu w okół niego. P odjazd pod pałac odbyw ał się po ow alnie przebiegającej drodze w okół gazonu. W skład założenia parkow ego w łączono tereny leżące po południow ej stronie drogi. Do drogi przechodzącej przez folw ark po jej w schodniej stronie przylegały tereny ogrodnicze. Potw ierdzone je s t to m apą z 1918 r., na której je d n a k błędnie u sy tu ­ ow ano pałac. T eren parku ogrodzono. W zdłuż ogrodzenia przebiegały natom iast alejki lub ścieżki. U kład w ielu ścieżek prow adzących najczęściej po ow alnych liniach uzupełniał kom pozycję. U kład przestrzenny folw arku oraz parku z pałacem podobny b y ł do obecnego (oś o kierunku w schód-zachód). Z przodu pałacu u sy ­ tuow any został praw dopodobnie punkt w idokow y na w schodnią część założenia.

38

O d m om entu oddania pałacu do użytku rodziny v o n M odrow następow ało pow olne sadzenie różnych gatunków drzew , zw łaszcza w części w schodniej i południow ej. W północno-w schodnim narożu parku drzew a posadzono ju ż dużo w cześniej. P rze ­ w ażały dęby szypułkow e i buki pospolite. W części północno-w schodniej zachow ał się bardzo stary okaz b uka pospolitego, który może św iadczyć w łaśnie o w cześniej­ szym nasadzeniu gatunków . Jak w ynika z M ateriałów W ojew ódzkiego K onserw ato­ ra... 1984, w roku 1945 po w yzw oleniu pałac zaadoptow ano na siedzibę T echnikum R olniczego, a zabudow ania gospodarcze w ykorzystyw ało szkolne gospodarstw o pom ocnicze. N ie nastąpiła spotykana w cześniej degradacja założenia, lecz w zbo­ gacenie kom pozycji now ym i nasadzeniam i. P ozostała nieco zaniedbana cześć p o łu ­ dniow a nieobjęta z jak ich ś w zględów ogrodzeniem . Folw ark rozbudow ano w stro ­ nę południow ą. O dgrodzono niestety także część parku w południow o w schodnim krańcu. T eren ten, o zarysie trójkąta, je s t zadrzew iony, a na początku X X w. stano­ w ił fragm ent parku. W latach sześćdziesiątych dołączono do parku nowo zagospo­ darow aną część po zachodniej stronie, gdzie założono now ą efektow ną kom pozycję parkow ą. W południow ej części założenia dobudow ano budynek internatu w 1973 r. W cześniej, bo w 1972 r., dobudow ano skrzydło do pałacu, w którym m ieści się sala gim nastyczna.

Pierw sze w zm ianki dotyczące Lipiej Góry pochodzą z X III w. W tym c za­ sie książę M estw in II podarow ał te tereny cystersom , którzy przenieśli się z Pogó- dek do Pelplina. W X IV w. ziem ie te zdobyli K rzyżacy i utrzym ali je aż do Pokoju T oruńskiego w 1466 r., a od 1466 do 1772 w ieś należała do starostw a osieckego. W X V II i X V III w. m ajątkiem zarządzały kolejno rodziny Czarnkow skich, R ado- m ickich i Łochockich. W tym czasie pow stał okazały, drew niany dwór. W 1800 r. dokonano pierw szej parcelacji m ajątkow ych gruntów . Ponad 300 ha rozparcelow a­ no m iędzy przybyłych N iem ców , którzy pozakładali zagrody chłopskie. W latach czterdziestych X IX w. cała w ieś trafiła w ręce niem ieckiego gospodarza K arola Schölera. To on rozebrał drew niany dwór, zbudow ał now y i założył park. W 1877 r. folw ark liczył 865 ha. Z najdow ała się tu gorzelnia parow a, m łyn w odny, hodow la chm ielu, m alw i cegielnia. W tym czasie rozebrano część starych budynków gosp o ­ darczych i zbudow ano nowe, w ydzielając w ten sposób prostokątne podw órze. Pod koniec X IX w. w łaścicielam i m ajątku została rodzina B arnbecków , którzy m ieszkali w Lipiej Górze do końca II w ojny św iatow ej. N estorem rodu był E rnest Barnbeck. Po je g o sam obójczej śm ierci w 1927 r. folw arkiem zaczął rozporządzać je g o syn H ans. P rzed w o jn ą w dw orze tętniło życie tow arzyskie, je d n a k z jej w ybuchem sy tu ­ acja się zm ieniła i dw ór stał się ośrodkiem d ziałań hitlerow skich.

P oczątki rozw oju założenia sięgają zapew ne X V II w., kiedy polskie rodziny C zarnkow skich i R adom ickich w ładały w sią. W X IX w. zbudow ano na fu ndam en­ tach starego dw oru nowy, piętrow y, o form ie regularnego prostokąta. W tym okresie pow stało założenie parkow e na osnow ie naturalnej zieleni w iązów , dębów i olch. N a m apie z 1862 r. w idoczny je s t teren prostokątnie zbudow anego folw arku i dw ór zam ykający czw orokąt od północnego w schodu. B rak je s t natom iast kom pozycji parku. N a rzece Jance, w północno-w schodniej części założenia, w idoczny je s t m łyn w odny. P ark składał się w ów czas z zieleni reprezentacyjnej skupionej w okół ścieżki. W tym czasie pow stał praw dopodobnie m ały sad w północno-w schodniej części p a r­

ku, którego pozostałości zachow ały się do dzisiaj w postaci trzech starych jabłoni. M apa z 1922 r. także nie precyzuje kom pozycji parku. W idoczny je s t na niej p ro sto ­ kątny zarys zabudow y folw arku. D w ór na m apie przeniesiony je s t zbyt blisko drogi. W tym czasie nie istniał ju ż m łyn. Po II w ojnie św iatow ej rozpoczęła się przeb u ­ dow a dworu. Postaw iono ścianki działow e, zam urow ano część okien. Zm ianie u le ­ gło też w ejście od strony zachodniej. Z aczęły pow staw ać prow izoryczne budynki gospodarcze. R ozebrano stare stodoły, pozostaw iając je d n ą p o ch odzącą z II p o ło ­ wy X IX w. Postaw iono nowe, zm ieniając tym sam ym układ folw arku. Zniszczono część rep rezentacyjną parku znajdującą się w okół ścieżki prow adzącej do rzeki oraz traw niki. Zasypano też b ru k o w an ą drogę w jazdow ą, k tóra prow adziła pod głów ne, zachodnie w ejście do dw oru oraz do zabudow ań gospodarczych. Z niszczeniu uległy budynki gorzelni i dw a budynki dla służby. W 1976 r. przystąpiono do rem ontu d a ­ chu i kam iennych schodów . W tym czasie rozpoczęły się prace porządkow e parku. O d 1985 założenie dw orsko-parkow e należy do pryw atnego w łaściciela.

A n aliza sta n u istniejącego b a d a n y c h założeń o ra z o cen a sto p n ia ich zach o w an ia P ierw szy badany obiekt leży w południow o-w schodniej części w si B olesław ow o i składa się z dużego folw arku po w schodniej stronie i parku z pałacem w części zachodniej. P ark m a k ształt trapezoidalny, a je g o układ kom pozycyjny je s t osiowy. Oś o kierunku w schodnio-zachodnim przebiega przez teren ogrodu ozdobnego - klom bu otaczającego kam ień z tab licą p am iątkow ą p o św ięconą patronow i szkoły, Józefow i W ybickiem u (po w schodniej stronie pałacu), a następnie prow adzi w zdłuż alei łączącej nowo w ybudow any internat z pałacem . Przy zachodnim krańcu zlo k ali­ zow any je s t prostokąt now o założonego fragm entu parku.

U kład dróg w zespole je s t czytelny. G łówny w jazd na teren założenia pro w a­ dzi od strony folw arku po w ydłużonym półkolu w okół gazonu o tym sam ym zary ­ sie. P rzez gazon usytuow any sym etrycznie na osi pałacu przechodzą dwie ścieżki przecinające się pod kątem prostym . W m iejscu p rzecięcia się ścieżek ufundow ano tablicę ku czci patrona szkoły. O d tarasu (po stronie zachodniej pałacu) prow adzi alejka łącząca pałac z now o w ybudow anym internatem . C zęść w schodnia założenia (folw ark i partia w jazdow a) połączona je s t dw om a ścieżkam i obiegającym i pałac - od strony południow ej i północnej - z terenam i b oisk i internatem leżącym po zachod­ niej stronie parku. O d alejki prow adzącej w zdłuż ogrodzenia po stronie południow ej biegnie dróżka w stronę internatu (rys. 1). Przy północnej ścianie pałacu urządzono niew ielki parking. W parku w ystępuje w yjątkow o bogaty zestaw m ateriału ro ślin n e­ go - od drzew iglastych, poprzez liściaste, do krzew ów . W ykorzystano różnice k o ­ lorystyczne i pokrojow e. C harakterystyczna je s t ściana zieleni w idoczna od strony południow ej.

Pałac, pochodzący z 1902 r., m a budow ę o p artą na podłużnym , dw u- i półtraktu- ją c y m ścianow o-słupow ym system ie konstrukcyjnym . D w ukondygnacyjny budynek, pokryty półpłaskim dachem , przejrzysty funkcjonalnie (układ korytarzow y) p o sia­ da w obrysie rzutu w iele głębokich ryzalitów akcentujących partie w ejściow e: od podjazdu (schem atycznie um ieszczony portyk) i od parku (z tarasem i schodam i).

40

Rys. 1. Aleja wiodąca do pałacu (od strony internatu) - fot. A. Jaszczak

Fig. 1. The lane going to the palace (from the boarding - school direction) - phot. A. Jaszczak A rchitektura obiektu m a cechy eklektyczne z przew agą elem entów klasycyzujących. D etale architektoniczne opracow ane są z du żą starannością i konsekw encją (łącznie z elem entam i w yposażenia w nętrz). B udynek znajduje się w bardzo dobrym stanie technicznym (rys. 2).

B udynki folw arczne w w iększości zrealizow ane były w drugiej połow ie X IX w. oraz na przełom ie stuleci. Z espół od początku istnienia funkcjonow ał w system ie w ielkotow arow ej gospodarki, stąd obiekty w przew ażającej m ierze stanow ią duże hale. B ez w iększych zm ian zostały dostosow ane do zm echanizow anej gospodar­ ki w spółczesnej. A rchitektura budynków je s t prosta, skrom ne detale w ykonano w cegle. Stan obiektów je s t dobry. W ystępuje natom iast niedostatek zadrzew ienia na rozległej, w olnej przestrzeni m iędzy zabudow ą [M ateriały W ojew ódzkiego K onser­ w atora... 1984].

Z ałożenie pałacow o-parkow e w B olesław ow ie je st, obok założeń w B ączku, Or- lem i Zapow iedniku, zespołem należącym adm inistracyjnie do gm iny Skarszewy. P ark i pałac (pochodzący z początku X X w.) są jed n y m i z obiektów najlepiej zacho­ w anych w okolicy. Bardzo dobry stan założenia zaw dzięcza się stosunkow o m ałym zniszczeniom w ojennym (w ojska rosyjskie om inęły w ieś), w zw iązku z czym ocalał pałac z częścią w yposażenia i układ kom pozycyjny parku. Pałac w swej architektu­ rze stanow i jed n o ść z parkiem , co podnosi w alory estetyczne. Jednakże dobudow a w 1972 r. części zaadaptow anej na salę gim nastyczną szpeci nie tylko pałac, ale i całe założenie. N astąpiła natom iast zm iana w zabudow ie folw arku poprzez jego zm niejszenie.

O ceniając stan zachow ania dendroflory i zdrow otność okazów w parku, zauw aża się, że park obfituje w starodrzew ie. M im o że w ystęp u ją tutaj osobniki w w iększości stare, są one dobrego stanu zdrow otnego. D uże, piękne drzew a o charakterystycz­ nym dla danego gatunku pokroju, stanow ią efektow ną kom pozycję [Jaszczak 2001].

Rys. 2. Zabytkowy pałac z 1902 roku - wejście główne z portykiem kolumnowym (fot. A. Jaszczak).

Fig. 2. Old palace from 1902 year - main entrance with style portico (Photo A. Jaszczak) D rugi z badanych obiektów , założenie dw orsko-parkow e w Lipiej Górze, p o sia­ da prosty układ kom pozycyjny. N a prostokątnym terenie przylegającym północną k raw ęd zią do drogi, stoi na niew ielkim w zniesieniu dwór, dłu ższą o sią ustaw iony ukośnie do drogi. Po stronie północno-w schodniej dw oru usytuow any je s t niew ielki park m ający pow ierzchnię 1,16 ha, którego ściany stanow ią: od północy aleja lipow a i lipow o-kasztanow a, od w schodu rzeka Janka i grupa drzew z okazam i lip drobno- listnych oraz od południa niew ielki staw. B udynek dw orski o skrom nych form ach klasycystycznych, m urow any z cegły i w konstrukcji szkieletow ej w ypełniony cegłą, otynkow any, założony je s t na planie regularnego prostokąta. Z realizow any został w ścianow ym , podłużnym układzie konstrukcyjnym (dw a traktaty). W narożniku południow o-w schodnim znajduje się m urow ana, czw oroboczna, dw ukondygnacyjna w ieża, zw ieńczona czterospadow ym dachem , zakończonym dw om a ozdobnym i ster- czynam i z kulam i z blachy ocynkow anej [W oźnicka 2003].

Z ałożenie dw orsko-parkow e w Lipiej Górze je s t jed n y m z lepiej zachow anych obiektów w okolicy. Z dziew iętnastow iecznego zespołu przetrw ały m niej w ię­ cej daw ne granice. Część gospodarczą oddzielono od części parkow ej. W iększość zadrzew ień znajdujących się na terenie parku pochodzi z okresu je g o p o w sta­ nia. Park w raz z dw orem tw orzy jed n o ść architektoniczną od północy, w schodu i południa. Stronę zachodnią przedzielono szpalerem topoli am erykańskich. W yzna­ czają one granicę dzisiejszego założenia. Za n ią zn ajdują się budynki gospodarcze. Z dw óch nowo postaw ionych obór pozostała tylko jedna. T eren w obrębie d zisiej­ szych granic je s t uporządkow any, je d n a k należałoby usunąć zbędne sam osiew y w części południow ej.

PO D SU M O W A N IE

42

Zespoły dw orsko czy pałacow o-parkow e regionu K ociew ia są elem entem k ra jo ­ brazu przetw orzonego przez człow ieka. M ają w yjątkow e w artości kulturow e, este­ tyczne czy użytkow e charakterystyczne dla okresów , w których pow staw ały. Isto t­ na je s t rów nież funkcja społeczna, bow iem często są to m iejsca spotkań m iejscow ej ludności, oraz funkcja edukacyjna (przykład założenia w B olesław ow ie). Funkcje zabytkow ych zespołów zm ieniały się w raz ze zm ianą użytkow nika. D uże znaczenie m a podejście obecnych w łaścicieli do ochrony, rew aloryzacji i konserw acji zgodnie z w ytycznym i konserw atora.

Z ałożenie pałacow o-parkow e w B olesław ow ie pochodzące z końca X IX i p o ­ czątku X X w., zrealizow ane w stylu eklektycznym z przew agą elem entów klasycy- zujących, oraz założenie dw orsko-parkow e w Lipiej Górze, zrealizow ane w stylu klasycystycznym , ze w zględu na sw oje w alory historyczno-przestrzenne objęte są ścisłą ochroną k o nserw atorską i fig u ru ją w ew idencji obiektów zabytkow ych.

B adane obiekty (oraz inne na tym terenie) odgryw ają bardzo w ażn ą rolę w k ra ­ jo b razie wsi. Ich ochrona może być w ięc zintegrow ana ze zrów now ażonym rozw o­ je m m iejscow ości, całego regionu i działaniam i ekologicznym i. Istotne je s t także

poczucie w spólnej historii m ieszkańców w si i okolic prow adzące do utrzym ania d o ­ brego stanu zespołów zabytkow ych. O chrona i konserw acja zabytkow ych zespołów w B olesław ow ie oraz w Lipiej Górze będzie stanow ić o ich św ietności. D obry stan parków i budynków architektonicznych zależy w ięc nie tylko od ich obecnych u ż y t­ kow ników (choć na pew no w dużym stopniu) i m ieszkańców wsi, ale także od służb zajm ujących się takim i założeniam i. Przede w szystkim należałoby w yznaczyć zakres niezbędnych działań obejm ujących:

- zachow anie granic ochrony konserw atorskiej zespołów zabytkow ych; - zm ianę w sposobie użytkow ania części najbardziej zaniedbanych;

- usunięcie okazów uschniętych, likw idację sam osiew ów i odrostów , zakrzaczeń oraz chw astów ;

- w yraźne zaznaczenie biegu alejek i ścieżek.

P IŚ M IE N N IC T W O

Bogdanowski J., 1992. Style, kompozycja i rewaloryzacja w polskiej sztuce ogrodowej. Wia­ domości Botaniczne 36(3/4), 3-16.

Dubel K., 2001. Ochrona i kształtowanie środowiska. Fundacja Centrum Edukacji Ekologicz­ nej Wsi, Krosno.

Ebiś M., 1997. Funkcje parków podworskich w Polsce. Las Polski 10, 8-10.

Ellwart J., 1999. Kociewie i Bory Tucholskie. Przewodnik turystyczny. Wyd. Region, Gdynia. Jaszczak A., 2001. Analiza przyrodniczo-historyczna zespołu parkowo-pałacowego w Bolesła­

wowie. Uniwersytet Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie [maszynopis]. Majdecki L., 1978. Historii ogrodów. PWN, Warszawa.

Materiały Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku. 1984. Archiwum Wojewódz­ kiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku.

Michałowski A., 1995. Drzewa w krajobrazie kulturowym. [W:] Drzewa w krajobrazie histo­ rycznym Red. A. Michałowski. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. Narodowa Instytucja Kultury, Warszawa.

Różańska A., 1999. A formal analysis of park interiors. Annals Warsaw Agricultural University SGGW 20, 143-152.

Wo źnicka A., 2003. Analiza przyrodniczo-historyczna założenia dworsko-parkowego w Lipiej Górze. Uniwersytet Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie [maszynopis].

F U N C T IO N A L -S P A T IA L C H A N G E S O F C H O O S E D P A L A C E AND PA R C G R O U P S IN T H E R E G IO N K O C IE W IE

A bstract. Palace and parcs groups in the region Kociewie have nowadays different functions and using programs. Unfortunetly a lot of them were destroyed, and those one which are now, loosed the first compositional and functional system. The goal of this work is analysis of the functional and spatial changes of the choosed palace and parc groups of the region Kociewie with diagnosis of the actual condition and valorization of the conservation possibilities.

Key words: palace and parc groups, Kociewie region, conservation works