Budowa geologiczna oraz geneza i ewolucja bloku Gorzowa

Budowa geologiczna oraz geneza i ewolucja bloku Gorzowa

Pawe³ Henryk Karnkowski

Geology, origin and evolution of the Gorzów Block (NW Poland). Prz. Geol., 58: 680–688.

A b s t r a c t. From the beginning of geological investigations of the Polish Lowlands both the geological and the regional tectonic units were used simultaneously. The Szczecin-Gorzów Synclinorium should be distinguished in terms of tectono-structural rules. The Gorzów Block – as a geological unit – is defined on the basis of extent and dif-ferentiation of the Upper Cretaceous thickness or by distribution of local structures (mainly halotectonic and halokinetic ones) developed in the Zechstein-Mesozoic complex. Basement in the Gorzów Block area is uplifted in its consolidated part and also the top of Moho is elevated. Both uplifts are well correlated with the Perm-ian-Mesozoic palaeogeothermal anomaly. The Gorzów Block incorporates also the north-western part of Wolsztyn Ridge which was active during the Permian-Mesozoic time. In the early Rotliegend time this area was character-ized by volcanic activity. In the late Rotliegend it was a source for clastics deposited around the Wolsztyn Ridge. Also the carbonate platform facies of the Main Dolomite (Ca2) is associated with this uplifted area. The mentioned region is situated in the distal part of asymmetric, Polish rift basin. Development of basin analysis – as an interdisciplinary domain of the Earth Sciences – indicates the need of applying various geological units, adequate to the considering problem. Modern research methods in geology (computeriza-tion, GIS) enable the data bases creation for individual geological units necessary for study of their origin and evolution up to their present geological pattern.

Keywords: regional geology, Polish Basin, NW Poland, petroleum geology, tectonics

Regionalna budowa geologiczna Polski dostarcza da-nych na temat geologii Europy (Ziegler, 1990; Pharaoh, 1999; McCann, 2008), a pó³nocno-zachodnia czêœæ nasze-go kraju, w której skorupie wystêpuj¹ elementy perm-sko-mezozoicznego basenu polskiego wraz z kaledoñsko-waryscyjskim pod³o¿em (Karnkowski, 1999; Dadlez, 2000; Mazur i in., 2006), ma tutaj istotne znaczenie. Jej obecna konfiguracja to wynik wieloetapowej historii, któr¹ rozpoznaje siê dziêki wierceniom oraz g³êbokim sondowa-niom geofizycznym (Królikowski & Petecki, 1995; Guterch & Grad, 2006). Równie¿ na temat obszarów s¹-siednich ca³y czas dop³ywaj¹ nowe materia³y (por. Neska i in., 2008; Krawczyk i in., 2010). Rozpoznawanie i wyró¿-nianie regionalnych jednostek geologicznych jest wyrazem postêpu w naukach geologicznych (¯elaŸniewicz, 2008). Proces ten ma zawsze charakter ewolucyjny – wraz z do-p³ywem nowych danych lub reinterpretacj¹ materia³ów ju¿ istniej¹cych wiedza jest ci¹gle pog³êbiana. Tak samo dzieje siê w przypadku bloku Gorzowa.

Blok Gorzowa jest regionaln¹ jednostk¹ geologiczn¹ (Dadlez, 1974; Narkiewicz & Dadlez, 2008), intensywnie badan¹ w ostatnim dwudziestoleciu z powodu wystêpo-wania w jej obrêbie z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego (w utworach cechsztyñskich). Siêgaj¹c do podrêcznika Stupnickiej (2008) pt. Geologia regionalna Polski, mo¿na dowiedzieæ siê, ¿e: [...] niecka szczeciñsko-³ódzko-miechow-ska ci¹gnie siê od Szczecina na pó³nocy do brzegu Karpat na po³udniu. Wype³niona jest utworami górnej kredy. W. Po-¿aryski (1964) okreœli³ j¹ jako jednostkê depresyjn¹ obrze-¿aj¹c¹ od po³udniowego zachodu wa³ œrodkowopolski. Niecka szczeciñska wystêpuj¹ca na pó³nocy graniczy z wa³em pomorskim wzd³u¿ strefy fleksurowo-uskokowej, ci¹gn¹cej siê od Œwinoujœcia w kierunku po³udniowo-wschodnim. Na zachodzie niecka siêga do Odry, a za jej po³udniow¹ granicê (z monoklin¹ przedsudeck¹) uwa¿a siê

liniê intersekcyjn¹ sp¹gu osadów kredowych, które spoczy-waj¹ tu na ró¿nych wiekowo utworach jury. Na podstawie analizy strukturalnej niecki szczeciñskiej R. Dadlez (1974) wyró¿ni³ na omawianym obszarze w³aœciw¹ nieckê szcze-ciñsk¹ wyd³u¿on¹ w kierunku NW-SE, cechuj¹c¹ siê du¿y-mi (do 2000 m) du¿y-mi¹¿szoœciadu¿y-mi kredy górnej, o osi równo-leg³ej do wa³u pomorskiego oraz le¿¹cy na po³udniu blok Gorzowa, gdzie osady kredy maj¹ mi¹¿szoœæ 400–600 m. Na pó³nocnym wschodzie blok Gorzowa jest ograniczony du¿ym uskokiem Pyrzyce-Krzy¿. Blok ten wed³ug R. Dadle-za nale¿y w³¹czyæ do monokliny przedsudeckiej. Stupnicka uwa¿a jednak, ¿e: [...] w³¹czenie bloku Gorzowa do mono-kliny przedsudeckiej powoduje du¿e trudnoœci interpreta-cyjne dla tej ostatniej, dlatego blok ten bêdzie dalej trak-towany jako czêœæ szerzej rozumianej niecki szczeciñskiej, gdy¿ na ca³ym obszarze wystêpuje seria osadów górnokre-dowych wype³niaj¹cych wszystkie niecki mezozoiczne Ni¿u Polskiego.

Ten dualizm nomenklaturowy wystêpuje od pocz¹tków wyró¿niania jednostek geologicznych na Ni¿u Polskim. Pierwsze próby takiego podzia³u pojawia³y siê w latach 50. XX wieku. W Dyskusji nad naukowymi za³o¿eniami per-spektywicznego planu geologii polskiej (1954) wymienia-ne s¹ nastêpuj¹ce regionalwymienia-ne jednostki geologiczwymienia-ne: Tatry, Podhale i Pieniny, Karpaty i ich przedpole, Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe, Zag³êbie Kruszcowe i obszary przy-leg³e, Sudety i ich przedpole oraz Ni¿ po wa³ kujawsko-po-morski, Góry Œwiêtokrzyskie i ich obrze¿enie, obszary wschodnie i pó³nocno-wschodnie. W jednym z rozdzia³ów Dyskusji, autorstwa Zwierzyckiego, (Geologiczna budowa regionu ni¿owego miêdzy wa³em kujawsko-pomorskim i wa³em przedsudeckim) region szczeciñsko-gorzowski omówiony zosta³ w kontekœcie prac geologów niemiec-kich, nawi¹zuj¹cych do budowy geologicznej pó³nocno-zachodnich Niemiec (basen dolnosaksoñski), gdzie w rejo-nie Hanoweru ju¿ od XIX w. znane s¹ z³o¿a wêglowodo-rów. Rozpoznanie geofizyczne (grawimetria) siêga³o jednak w tym czasie tylko do Odry od strony zachodniej. W 1956 r. Po¿aryski zaproponowa³ podzia³ Polski ni¿owej na wa³ kujawsko-pomorski i obrze¿aj¹ce go niecki. Obszar ten ³¹cznie zaliczy³ do struktur mezozoicznych. Zasady 1

Wydzia³ Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa; karnkowski@uw.edu.pl

2

Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo, ul. Krucza 6/14, 00-537 Warszawa; pawel.karnkowski@pgnig.pl

wyró¿nienia niecki w rejonie szczeciñsko-gorzowskim (wtedy nazywanej ³ódzk¹) ogranicza³y siê do kartograficz-nego zasiêgu utworów kredowych. Obszar dzisiaj nazywa-ny monoklin¹ przedsudeck¹ figurowa³ pod nazw¹ wa³ przedsudecki.

Intensywne prace geologiczne na Ni¿u Polskim w la-tach 50. XX w. dostarczy³y wielu nowych danych, które umo¿liwi³y przedstawienie zmodyfikowanych schematów podzia³u na regionalne jednostki geologiczne. Po¿aryski w swojej pracy z 1963 r., zatytu³owanej Jednostki geologicz-ne Polski, stwierdza: [...] w tytule celowo u¿yto nazwy jed-nostki geologiczne, a nie strukturalne czy tektoniczne. Cho-dzi mianowicie o podkreœlenie ró¿nicy przeprowadzonego tu podzia³u ogólniejszego w stosunku do podzia³ów tekto-nicznych. [...] Termin jednostki geologiczne jest wprowa-dzony dla podkreœlenia, ¿e nie oparto siê przy ich wy-ró¿nianiu jedynie na tektonice, która jest wszêdzie wielo-piêtrowa, ale na doborze pewnych danych tektonicznych i

stratygraficznych najlepiej odró¿niaj¹cych budowê geolo-giczn¹ podtrzeciorzêdow¹ do g³êbokoœci nie przekracza-j¹cej paru kilometrów. Przytoczone powy¿ej pogl¹dy przez nastêpne prawie piêædziesi¹t lat by³y powszechnie akceptowanymi i stosowanymi przez polskie œrodowisko geologiczne zasadami. Po¿aryski w swoich póŸniejszych podzia³ach (1963, 1964), w stosunku do propozycji z 1956 r., zmieni³ granice miêdzy nieck¹ szczeciñsk¹ a monoklin¹ przedsudeck¹: granica ta bieg³a teraz w obrêbie utworów kredy, oddzielaj¹c synklinorium szczeciñskie od strefy Go-rzów-Jarocin, w³¹czonej do monokliny przedsudeckiej. Od po³udnia do tej jednostki przylega³a strefa Wschowa-Ostrze-szów, a granica miêdzy nimi wyznaczona by³a czêœciowo w strefie wyklinowania siê utworów kredowych niecki szczeciñskiej (sensu lato). Wyró¿niona przez Po¿aryskie-go (1963, 1964) strefa Gorzów-Jarocin w obrêbie monokli-ny przedsudeckiej (ryc. 1A) odpowiada czêœciowo zasiê-gowi bloku Gorzowa (por. Narkiewicz & Dadlez, 2008).

Soko³owski, 1968 Po¿aryski, 1969 Po¿aryski, 1963, 1964 Znosko, 1968, 1998 Karnkowski, 2008 synklinorium szczeciñsko-szamotulskie

monoklina przedsu_deck a pó_³no cna antyklinorium pomorskie obni¿enie wielkopolskie 100 km wa³ pomorski niecka szcze ciñska monoklina przedsudecka przeg³êbienie perykraton iczne platforma epiwaryscyjska A B C D F Ryc. 2 nie cka ³ó dz_ka £_ó d_Ÿ T ro_u g_h Dalez, 1998;

Narkiewicz & Dadlez 2008

E monoklina przedsudecka Fore-Sudetic Monocline Pomeranian Anticlinorium Pomeranian Anticlinorium Szczecin-Szamotu³y Synclinorium Fore-Sudetic Monocline platfor ma paleozoiczna

Ryc. 1. Jednostki geologiczne i regionalne jednostki tektoniczne obszaru zachodniej czêœci Ni¿u Polskiego; A–F – ewolucja pogl¹dów w latach 1963–2008

Fig. 1. Geological and regional tectonic units of the western part of Polish Lowlands; A–F – evolution of ideas during 1963–2008 period

Ju¿ w latach piêædziesi¹tych, gdy rodzi³y siê koncepcje rozpoczêcia eksploracji geologicznej Polski na du¿¹ skalê, doskonale zdawano sobie sprawê ze znaczenia badania basenów sedymentacyjnych. W 1959 r. ukaza³a siê praca Olewicza pt. Baseny sedymentacyjne i strukturalne ziem Polski, która by³a podsumowaniem ówczesnego stanu wie-dzy o wg³êbnej budowie geologicznej Polski. Olewicz od-niós³ siê w niej kolejno do mezozoicznych i paleozoicz-nych zbiorników osadowych, w których wskaza³ konkret-ne przyk³ady wi¹¿¹ce siê z mo¿liwoœci¹ wystêpowania bituminów. Na uznanie zas³uguje uderzaj¹ca poprawnoœæ map paleomi¹¿szoœciowych i regionalnych przekrojów geo-logicznych – uzyskana mimo sk¹pych danych wiertni-czych i geofizycznych. W swojej publikacji Olewicz wy-korzysta³ podzia³ geologiczno-strukturalny Po¿aryskiego (1956). Omawiaj¹c baseny sedymentacyjne, wyró¿ni³ ba-sen wielkopolski (w dzisiejszym rozumieniu: baba-sen pol-ski), basen ba³tycki oraz basen karpacki wraz z jego przed-górzem. Dope³nieniem ówczesnego stanu wiedzy o base-nach sedymentacyjnych Polski by³ Atlas geologiczny Pol-ski (1962).

W 1969 r. Po¿aryski uzupe³ni³ swój podzia³ z 1963 r. danymi sedymentacyjnymi (ryc. 1B): monoklinê przedsu-deck¹ w³¹czy³ do platformy epiwaryscyjskiej, a antyklino-rium œrodkowopolskie wraz z otaczaj¹cymi je nieckami zaliczy³ do przeg³êbienia perykratonicznego. Nastêpne po-dzia³y wprost nawi¹zywa³y do tej filozofii. Soko³owski (1968) wyró¿ni³ obni¿enie wielkopolskie, w którego obrêb wci¹gn¹³ pó³nocn¹ monoklinê przedsudeck¹ (ryc. 1C), a ob-szar wystêpowania utworów kredowych w rejonie szcze-ciñskim zaliczy³ do synklinorium szczeciñsko-szamotul-skiego. Znosko (1962, 1968, 1972, 1998), podobnie jak Po¿aryski (1963), w³¹czy³ rejon Gorzowa do monokliny przedsudeckiej, ale w pod³o¿u Ni¿u Polskiego wyró¿ni³ platformê paleozoiczn¹ (ryc. 1D), rozumian¹ jako obszar wystêpowania kaledonidów i waryscydów w pod³o¿u po-krywy permsko-mezozoicznej. Nazwa blok Gorzowa zo-sta³a zaproponowana przez Dadleza (1974) i odnosi³a siê do pó³nocno-zachodniej czêœci monokliny przedsudeckiej (ryc. 1E) (Dadlez, 1998; Narkiewicz & Dadlez, 2008).

Budowa geologiczna

W 2008 r. z inicjatywy Komitetu Nauk Geologicznych podjêto akcjê uporz¹dkowania tektonicznej regionalizacji Polski (¯elaŸniewicz, 2008). W za³o¿eniach do dyskusji ustalono, ¿e jedn¹ z przyczyn k³opotów z regionalizacj¹ jest czêsto niew³aœciwe rozumienie terminu jednostka geo-logiczna, któremu sens nadaje dopiero wskazanie, do któ-rych cech cia³ skalnych siê on odnosi; wyraŸnie podkreœ-lono tak¿e koniecznoœæ oddzielenia jednostek stratygra-ficznych od tektonicznych. Zaproponowano, aby jednostk¹ tektoniczn¹ nazywaæ produkty deformacji skorupy ziem-skiej o cechach kartograficznych. Inicjatywa komitetu spo-tka³a siê ze du¿ym odzewem ze strony polskiego œrodo-wiska geologicznego. Odnoœnie do Ni¿u Polskiego przed-stawione zosta³y pogl¹dy Narkiewicza i Dadleza (2008), którzy podtrzymywali dotychczasowe zasady podzia³ów regionalnych (ryc. 1E), oraz propozycja Karnkowskiego (2008), nawi¹zuj¹ca do zaleceñ regionalizacji tektonicznej (¯elaŸniewicz, 2008). Obszar wystêpowania utworów kre-dy miêdzy Szczecinem a Poznaniem zosta³ wyró¿niony jako synklinorium szczeciñsko-gorzowskie (ryc. 1F). Czêœæ gorzowska tego synklinorium nawi¹zuje przestrzennie do bloku Gorzowa. Istotnym uzupe³nieniem omawianych po-dzia³ów jest przekrój geologiczny przez omawiany obszar (Karnkowski P., 1980), na którym starano siê pokazaæ wspó³zale¿noœæ i wspó³wystêpowanie ró¿nych elementów strukturalnych i geotektonicznych. Na rycinie 2 widaæ, ¿e permsko-mezozoiczne elementy tektoniczne nie nawi¹zuj¹ wprost do struktur pod³o¿a paleozoicznego. Po¿aryski ju¿ w 1963 r. wydziela³ czêœæ szczeciñsk¹ i gorzowsk¹ w obrê-bie utworów kredy, g³ównie na podstawie zró¿nicowania mi¹¿szoœciowego (ryc. 3A). Dla Dadleza (1974) podstaw¹ regionalizacji by³a analiza rozmieszczenia struktur lokal-nych w kompleksie cechsztyñsko-mezozoicznym, w któ-rym wyró¿ni³ strefy s³upów i grzebieni solnych, strefy poduszek, wa³ów i spêcznieñ solnych oraz strefy struktur plakantyklinalnych. Regionalizacja tych stref doprowadzi-³a do rozdzielenia obszaru szczeciñsko-gorzowskiego na nieckê szczeciñsk¹ w³aœciw¹ i blok Gorzowa (ryc. 3B, 3C,

blok Gorzowa niecka szczeciñska wa³ pomorski

synklinorium szczeciñsko-gorzowskie antyklinorium pomorskie

waryscydy Variscides kaledonidy Caledonides

Szczecin-Gorzów Synclinorium Pomeranian Anticlinorium

Pomeranian Swell Szczecin Trough Gorzów Block [m] 20 km czerwony sp¹gowiec Rotliegend Zechstein cechsztyn sylur Silurian

Ryc. 2. Przekrój geologiczny przez obszar synklinorium szczeciñsko-gorzowskiego (wg Karnkowskiego P., 1980), lokalizacja prze-kroju na ryc. 1F

3D). Warto zauwa¿yæ, ¿e pó³nocna granica bloku Gorzowa zosta³a zdefiniowana jako granica miêdzy obszarem wa-³ów i spêcznieñ solnych a stref¹ struktur plakantyklinal-nych (ryc. 3C, 3D). Po³udniowa granica bloku Gorzowa (Dadlez, 1974; Marek & Dadlez, 1974) nie zosta³a zdefi-niowana i zaznaczona (ryc. 3B, 3C). Granica ta pojawi³a siê dopiero w publikacji Narkiewicza i Dadleza (2008) i stanowi³a intersekcyjny zasiêg utworów kredy w niecce szczeciñsko-gorzowskiej (Bogusz i in., 1969). Uskok Py-rzyce-Krzy¿-Szamotu³y, wyprowadzony na podstawie analizy struktur lokalnych w kompleksie cechsztyñ-sko-mezozoicznym, kontynuuje siê w utworach kredo-wych (Stupnicka, 2008; Mizerski, 2009), gdzie rozdziela obszary wystêpowania utworów kredy o mi¹¿szoœci 400– 600 m od tych o mi¹¿szoœci od 600 do ponad 2000 m. Ta granica jest jednak umowna i mo¿e równie dobrze przebie-gaæ po izopachycie 800 albo 1000 m (ryc. 1F).

Tworz¹c regionalizacjê geologiczn¹ w Polsce, mo¿na pos³u¿yæ siê jeszcze dodatkowym narzêdziem analitycz-nym – mapami geologiczanalitycz-nymi œciêcia na ró¿nych pozio-mach, czyli swoist¹ tomografi¹ geologiczn¹ (Kotañski, 1997). Na ryc. 4 przedstawiono lokalizacjê bloku Gorzowa na tle map œciêcia od poziomu podkenozoicznego do g³ê-bokoœci 5000 m p.p.m. Na mapie podkenozoicznej dobrze rysuje siê po³udniowa granica bloku. Na wiêkszych g³êbo-koœciach trudno ju¿ j¹ identyfikowaæ z jakimœ konkretnym elementem strukturalnym, a nawet ogólnym kierunkiem struktur tektonicznych. Zrozumia³a staje siê ostro¿noœæ

Dadleza (1974) w sprawie jednoznacznego wyznaczenia po³udniowej granicy bloku Gorzowa. Pó³nocna granica, któr¹ mo¿na zlokalizowaæ nawet na podstawie mapy mi¹¿szoœci utworów kredy, na mapach wg³êbnych œciêcia poziomego przedstawia siê jednoznacznie: wyraŸnie do-stosowuje siê do planu strukturalnego niecki szczeciñskiej (sensu stricte) (por. mapy 2000–4000 m na ryc. 4). Na mapie 5000 m p.p.m. pó³nocna granica bloku Gorzowa indywidualizuje nieckê szczeciñsk¹ – tutaj wype³nian¹ je-dynie utworami permskimi. Na g³êbokoœci 5 km w pod³o¿u bloku wystêpuj¹ ju¿ tylko utwory starsze od permu (pod-³o¿e platformy epiwaryscyjskiej). W obrêbie bloku Gorzo-wa zaznaczone jest jednak zró¿nicoGorzo-wanie na utwory dolno-karboñskie (sfa³dowany flisz) i dolnopaleozoiczne, s³abo zmetamorfizowane utwory wa³u wolsztyñskiego (5000 m p.p.m. na ryc. 4). Zasiêg utworów staropaleozoicznych nawi¹zuje do formy wa³u wolsztyñskiego, ale jest to fakt s³abo udokumentowany wiertniczo. Poni¿ej 5000 m na obszarze bloku Gorzowa mo¿na pos³ugiwaæ siê ju¿ tylko informacj¹ pochodz¹c¹ z g³êbokich sondowañ geofizycz-nych. Ni¿ Polski przeciêty jest kilkunastoma g³êbokimi profilami geofizycznymi, pochodz¹cymi z ró¿nych lat (1970–2006). Dwa z nich (LT-7 i P2) przecinaj¹ blok Gorzowa w kierunku SW-NE. W ostatnich latach zosta³y one poddane reinterpretacji i analizie zwi¹zków pomiêdzy skorup¹ krystaliczn¹, skonsolidowan¹ i osadow¹ w basenie polskim (Dadlez, 2006). Przez skorupê krystaliczn¹ rozu-mie siê tutaj wysoce zdeformowane ska³y metamorficzne i magmowe – charakterystyczne dla platform prekam-bryjskich; skorupa skonsolidowana odpowiada kom-pleksowi platform paleozoicznych, czyli silnie zdeformowanych, ale s³abo zmetamorfizowanych ska³ osadowych. Oba poprzednie typy skorupy s¹ niezgodnie przykryte przez ska³y osadowe – skorupê osadow¹ (op.cit.). Na przekroju P2 (ryc. 5A), na obszarze bloku Gorzowa, w obrêbie skorupy skonso-lidowanej zaznacza siê podniesienie, które Dadlez nazwa³ wa³em Lubuszy (op.cit.). Na s¹siednim, rów-noleg³ym profilu (LT-7), po³o¿onym bardziej w kie-runku pó³nocno-zachodnim, wyniesienie to ju¿ siê nie zaznacza. Potwierdzeniem podnoszenia siê kry-stalicznych lub skonsolidowanych kompleksów w pod³o¿u bloku Gorzowa mo¿e byæ ukszta³towanie stropu powierzchni Moho (Guterch & Grad, 2006) (ryc. 5B). Wprawdzie centrum tego podniesienia jest zaznaczone równie¿ poza blokiem Gorzowa, ale trze-ba pamiêtaæ, ¿e ma³a gêstoœæ g³êbokich sondowañ geofizycznych nie pozwala niekiedy na precyzyjne wyznaczenie stref anomalnych. Faktem jest, ¿e w pod³o¿u bloku Gorzowa zaznacza siê podnoszenie siê powierzchni stropu skorupy skonsolidowanej i stropu powierzchni Moho.

Dodatkowych argumentów za istnieniem tej ano-malii dostarcza analiza historii termicznej omawia-nego obszaru. Autor wykona³ modelowania geolo-giczne (Karnkowski, 1999), które wykaza³y istnienie w pierwszej fazie rozwoju basenu polskiego strefy o wyraŸnie podwy¿szonym strumieniu cieplnym (ryc. 5C). Strefa ta bardzo dobrze koreluje siê z anomali¹ strukturaln¹ powierzchni Moho w rejonie miêdzy Wroc³awiem a Poznaniem. Równie¿ wyniesienie po-wierzchni Moho w rejonie bloku Gorzowa nawi¹zuje do anomalii paleogeotermicznej (ryc. 5B i 5C). Wspó³-czesny rozk³ad pola cieplnego na Ni¿u Polskim

Gorzów Block blok Gorzowa 30 km niecka szczeciñska Dadlez, 1974 Dadlez, 1998

Dadlez & Marek, 1974 Mizerski, 2009

A B

C D

Szczecin Trough

Ryc. 3. Lokalizacja obszaru bloku Gorzowa na tle map geologicznych; A – mapa mi¹¿szoœci utworów kredy (wg Cieœliñskiego & Jaskowiak, 1973, z uzupe³nieniami Stupnickiej, 2008); B – mapa tektoniczna; C – mapa rozmieszczenia elementów strukturalnych w kompleksie cechsztyñ-sko-mezozoicznym; D – mapa struktur solnych Ni¿u Polskiego Fig. 3. Location of the Gorzów Block area on the background of geologi-cal maps; A – isopach map of the Upper Cretaceous (after Cieœliñski & Jaskowiak, 1973, supplemented by Stupnicka, 2008); B – tectonic map; C – map of structural elements distribution in the Zechstein-Mesozoic complex; D – map of salt structures of the Polish Lowlands

(Szewczyk & Gientka, 2009) nawi¹zuje do rozk³adu para-metrów geotermalnych w permie i starszym mezozoiku.

Geneza bloku Gorzowa Z przedstawionych powy¿ej

przyk³adów wynika, ¿e za³o¿e-nia geotektoniczne bloku Go-rzowa s¹ g³êbsze i starsze ni¿ sugerowa³ to Dadlez (1974). Jego sugestie rozró¿nienia ob-szarów o ró¿nej charakterysty-ce sedymentacyjno-tektonicz-nej ogranicza³y siê do komplek-su cechsztyñsko-mezozoiczne-go. Rozpoznanie wiertnicze do-starczy³o jednak danych doty-cz¹cych utworów czerwonego sp¹gowca i pozwoli³o na

pe³-niejsz¹ analizê wype³nienia

osadowego basenu polskiego. Oprócz studiów poœwiêconych paleogeografii i paleotektonice podjêto próby odtworzenia his-torii termicznej i hishis-torii pogr¹-¿ania w basenie polskim (Karn-kowski, 1999). Aby rozwa¿aæ pochodzenie bloku Gorzowa, potrzebna jest dyskusja poœwiê-cona wspó³zale¿noœciom miê-dzy ró¿nymi elementami tektonicznymi, procesami geo-logicznymi, wystêpuj¹cymi na danym obszarze i efektami tych procesów, najczêœciej w postaci zró¿nicowanych, zachowanych kompleksów sedymentacyjnych. Basen polski zosta³ za³o¿o-ny na pod³o¿u platformy paleo-zoicznej, g³ównie na waryscy-dach (op.cit.). Zarówno jego ro-zwój sedymentacyjny, jak i ele-menty historii termicznej, his-torii subsydencji i konfiguracji powierzchni Moho wskazuj¹ na asymetryczny, ryftowy charak-ter. W obrêbie basenu polskiego wydziela siê strefê proksy-maln¹ – charakteryzuj¹c¹ siê du¿¹ subsydencj¹ i stabilnym polem cieplnym w trakcie ca-³ego okresu rozwoju. W litera-turze strefê tê okreœla siê mia-nem bruzdy œródpolskiej. Na po³udniowy zachód od niej roz-ci¹ga siê obszar dystalny base-nu polskiego, gdzie strumieñ cieplny w pierwszej fazie roz-woju basenu by³ wy¿szy ni¿ obecnie (op.cit.). Szczególnie zanaczy³a siê strefa podwy¿-szonego strumienia cieplnego (ryc. 5C), która mo¿e byæ uto¿-samiana z g³ównym obszarem ryftowania w basenie polskim.

Paleotektonicznym wyrazem tego procesu jest wa³ wol-sztyñski, który w czêœci centralnej rozciêty jest stref¹ dys-lokacyjn¹ Poznañ-Oleœnica o przebiegu pó³noc-po³udnie (Karnkowski, 1980). Blok Gorzowa obejmuje jego pó³nocno-zachodni¹ czêœæ. Przebieg wa³u wolsztyñskiego ma

kieru-blok Gorzowa

Gorzów Block

Mapa geologiczna bez utworów kenozoicznych

(Dadlez i in., 2000)

Geological map without Cenozoic deposits

Mapa geologiczna œciêcia na poziomie 1000, 2000, 3000, 4000 i 5000 m p.p.m.

(Kotañski, 1997)

Geological map of horizontal cutting on the plane 1000, 2000, 3000, 4000 and 5000 m b.s.l.

-2000

3000

4000

5000

1000

Ryc. 4. Lokalizacja obszaru bloku Gorzowa na mapach wg³êbnych (Dadlez i in, 2000; Kotañski, 1997) Fig. 4. Location of the Gorzów Block on the background of subsurface geological maps (Dadlez et al., 2000; Kotañski, 1997)

nek NW-SE, a anomalia paleogeotermalna (Karnkowski, 1999) w zasadzie pokrywa siê z jego zasiêgiem. Pewne rozbie¿noœci wystêpuj¹ w³aœnie w obszarze bloku Gorzo-wa, gdzie anomalia paleogeotermalna przesuniêta jest

bar-dziej w kierunku depocentrum basenu polskiego ni¿ wa³ wolsztyñski. WyraŸnie widaæ krzy¿owanie siê trzech kie-runków tektonicznych pó³noc-po³udnie i wschód-zachód oraz NW-SE. Po³udniowa granica bloku Gorzowa ma kie-runek wschód-zachód, od wschodu ograniczona jest stref¹ dyslokacyjn¹ Poznañ-Oleœnica o kierunku pó³noc-po³u-dnie, a pó³nocna granica ma kierunk NW-SE. W kierunku zachodnim blok Gorzowa kontynuuje siê, chocia¿ na linii Odry znajduje siê rozdzielenie basenu polskiego od basenu niemieckiego. Genetycznie blok Gorzowa powi¹zany jest ze stref¹ ryftow¹ basenu polskiego.

Ewolucja bloku Gorzowa

Rozwój basenu polskiego rozpoczyna siê na prze³omie karbonu i permu. Osadowe ska³y podwulkaniczne czerwo-nego sp¹gowca udokumentowane s¹ w wielu miejscach i powi¹zane w jedn¹ jednostkê litostratygraficzn¹ – forma-cjê Dolska (Fm). S¹ to w wiêkszoœci ska³y ilasto-mu³owco-we barwy ciemnowiœnioilasto-mu³owco-wej, czasami ku sp¹gowi przecho-dz¹ce w barwy szare i czarne. Podrzêdnie wystêpuj¹ zle-pieñce z³o¿one z okruchów osadowego pod³o¿a. W kilku otworach na bloku Gorzowa potwierdzono tê prawid³o-woœæ. G³ównymi ska³ami czerwonego sp¹gowca s¹ tutaj jednak wulkanity, których zachowana mi¹¿szoœæ przekra-cza miejscami 1000 m. Prawie ca³y obszar bloku Gorzowa pokryty jest pokrywami lawowymi i piroklastycznymi (ryc. 6), wyró¿nianymi jako formacja wulkanitów z Wy-rzeki (Fm) (Karnkowski, 1987, 1994). Warto przypomnieæ, ¿e pojêcie wa³ wolsztyñski ma znaczenie paleotektoniczne i oznacza obszar pozbawiony ponadwulkanicznej sekwencji osadowej czerwonego sp¹gowca. Na obszarze bloku Go-rzowa wa³ wolsztyñski zbudowany jest g³ównie z wulkani-tów, a jego wschodnia czêœæ to przede wszystkim m³odo-paleozoiczne, silnie zdeformowane utwory waryscyjskie, a miejscami nawet osady górnokarboñskie (Karnkowski & Rdzanek, 1982). Zró¿nicowanie mi¹¿szoœciowe i regional-ne wulkanitów czerworegional-nego sp¹gowca w nawi¹zaniu do obszarów s¹siednich zosta³o przedstawione na rycinie 6. Wulkanity w basenie polskim maj¹ mniejszy zasiêg i mi¹¿-szoœæ ni¿ w basenie niemieckim, a te wystêpuj¹ce w obrê-bie bloku Gorzowa wykazuj¹ kontynuacjê w kierunku za-chodnim, a¿ po rejon Berlina.

Na mapie mi¹¿szoœci wulkanitów czerwonego sp¹gow-ca zaznaczono równie¿ zasiêg waryscydów (ryc. 6). Na obszarze bloku Gorzowa widaæ kontynuacjê strukturaln¹ wulkanitów w kierunku basenu niemieckiego, a w rejonie szczeciñskim nastêpuje rozdzielenie obszarów wulkanicz-nych na linii Odry. W zachodniej czêœci basenu niemiec-kiego depocentra wulkanitów nawi¹zuj¹ do frontu defor-macji waryscyjskich, a w basenie polskim te dwa elementy siê nie koreluj¹.

Osadowa, ponadwulkaniczna seria klastyków czerwo-nego sp¹gowca w basenie polskim wydzielana jest w ran-dze podgrupy wielkopolskiej (Karnkowski, 1987, 1994), w obrêbie której wyró¿nia siê trzy podstawowe, formalne jednostki litostratygraficzne: formacjê zlepieñców z Ksi¹-¿a Wielkopolskiego (Fm), formacjê piaskowców z Siekie-rek (Fm) i formacjê i³owców z Pi³y (Fm). Na obszarze blo-ku Gorzowa, gdzie generalnie brak jest podgrupy wielko-polskiej, wystêpuj¹ g³ównie zlepieñce okalaj¹ce wa³ wol-sztyñski. Równie¿ bardzo charakterystyczny jest rozk³ad mi¹¿szoœci górnego czerwonego sp¹gowca: prawie nigdzie mi¹¿szoœæ te nie przekracza 200 m (ryc. 7). Blok Gorzowa

Ryc. 5. Paleotermiczne i skorupowe elementy w obszarze bloku Gorzowa; A – geologiczna interpretacja g³êbokiego przekroju P2 (wg Dadleza, 2006); B – strop powierzchni Moho (wg Gutercha & Grada, 2006); C – obszar podwy¿-szonego strumienia cieplnego w permie i starszym mezo-zoiku (wg Karnkowskiego, 1999)

Fig. 5. Paleogeothermal and crustal elements in the Gorzów Block area; A – geological interpretation of the deep cross-section P2 (after Dadlez, 2006); B – Moho depth (after Guterch & Grad, 2006); C – area of the higher heat flow during the Permian and the older Mesozoic time (after Karnkowski, 1999)

na tle rozk³adu mi¹¿szoœci podgrupy wielkopolskiej w basenie polskim wyró¿nia siê dwoma elementami: obec-noœci¹ wa³u wolsztyñskiego, zbudowanego g³ównie z wul-kanitów dolnego czerwonego sp¹gowca oraz ma³¹ mi¹¿-szoœci¹ osadów ponadwulkanicznych, z³o¿onych w wiêk-szoœci z klastów pochodz¹cych z niszczenia pokryw lawo-wych. Dobrze równie¿ zaznacza siê po³o¿enie bloku Go-rzowa wzglêdem depocentrum basenu polskiego (bruzdy œródpolskiej), wype³nionego ju¿ we wczesnym permie ponadtysi¹cmetrowym kompleksem klastycznych ska³ osadowych.

Rozpatruj¹c rozk³ad mi¹¿szoœci w cechsztynie, mo¿na dostrzec nawi¹zanie do planu wczesnopermskiego. Mi¹¿-szoœæ cechsztynu, w którego pod³o¿u jest wa³ wolsztyñski, nie przekracza 600–800 m (Wagner, 1998). W kierunku depocentrum basenu polskiego mi¹¿szoœci ewaporatów permu górnego osi¹gaj¹ ponad 1400 m (ryc. 8). Wp³yw walu wolsztyñskiego, jako elementu paleotektonicznego, na zró¿nicowanie mi¹¿szoœciowe cechsztynu jest tutaj ewi-dentny. Aktywnoœæ ta daje siê œledziæ a¿ po jurê, chocia¿ skala i zasiêg tego zjawiska – w porównaniu do okresu per-mskiego – w starszym mezozoiku znacz¹co zmala³a (Karn-kowski, 1980). Z koñcem jury dystalna czêœæ basenu polskiego zosta³a wyniesiona i czêœciowo zerodowana, a¿ niekiedy po utwory triasu œrodkowego. Na obszarze bloku Gorzowa erozja siêgnê³a utworów jury dolnej. PóŸnokre-dowy etap rozwoju sedymentacji na Ni¿u Polskim nawi¹-zywa³ rozk³adem mi¹¿szoœci do wczeœniejszych etapów mezozoicznych. Mi¹¿szoœæ utworów kredy górnej na blo-ku Gorzowa nie przekracza³a 600–800 m, podczas gdy w g³êbszych czêœciach basenu osi¹gnê³a ok. 2000 m (ryc. 3A).

Aktywnoœæ wa³u wolsztyñskiego na obszarze bloku Gorzowa w permie jest bardzo wyraŸna. Sumaryczne mi¹¿szoœci odzwierciedlaj¹ paleotektoniczn¹ odrêbnoœæ tej strefy, ale œledz¹c zmiany facjalne, dostrzega siê rów-nie¿ wp³yw tektoniki synsedymentacyjnej wa³u wolsztyñ-skiego. Dobrym przyk³adem jest tutaj rozwój utworów cechsztyñskiego dolomitu g³ównego (Ca2). Platforma wêglanowa powsta³a na wynoszonym wale wolsztyñskim, choæ jej zasiêg nie pokrywa siê idealnie z zasiêgiem serii osadowej górnego czerwonego sp¹gowca (ryc. 9A).

Utwory dolomitu g³ównego (Ca2) maj¹ podstawowe znaczenie w poszukiwaniach z³ó¿ wêglowodorów na ob-szarze bloku Gorzowa (Karnkowski P., 1993, 1999). Roz-wój platformy wêglanowej przyczyni³ siê do utworzenia specyficznego uk³adu naftowego, gdzie ska³y wêglanowe by³y jednoczeœnie ska³ami macierzystymi i zbiornikowy-mi, uszczelnionymi od góry ewaporatami cechsztyñskimi. Nim jednak dosz³o do ekspulsji, migracji i akumulacji wêglowodorów, ska³y macierzyste poddane zosta³y proce-som termicznym, które przyczyni³y siê do przemiany ma-terii organicznej I i II typu w kerogen, a nastêpnie w ropê naftow¹ (Kotarba i in., 2000; Kotarba & Wagner, 2007). Analiza historii termicznej i historii subsydencji na bloku Gorzowa (Karnkowski, 1999, 2000) pozwoli³a okreœliæ strefy wêglowodorowe (ryc. 9B). Maksymalne pogr¹¿enie utworów cechsztyñskich na bloku Gorzowa osi¹gnê³o ok. 3000 m. Gdyby wystêpowa³y tam obecne temperatury wg³êbne, to proces generacji wêglowodorów prawdopo-dobnie by siê jeszcze nie rozpocz¹³. Zwiêkszony strumieñ cieplny w permie i starszym mezozoiku przyczyni³ siê do wczesnego i szybkiego dojrzewania materii organicznej: ju¿ w póŸniej jurze istnia³y znane nam z³o¿a ropy naftowej (Karnkowski, 2007a, b). Wyniesienie i erozja na bloku

Gorzowa w czasie wczesnej kredy nie przyczynia³y siê do postêpów w procesie generowania ropy naftowej, a po-gr¹¿enie w póŸnej kredzie pozwoli³o na powrót do warun-ków geotermalnych z koñca jury. Znikoma przebudowa laramijska bloku Gorzowa równie¿ sprzyja³a zachowaniu siê z³ó¿ ropy naftowej w utworach dolomitu g³ównego (Ca2).

Dyskusja

W œwietle przedstawionych powy¿ej faktów, poruszo-ne we wstêpie zagadnienie przynale¿noœci bloku Gorzowa do niecki szczeciñskiej czy monokliny przedsudeckiej mo¿na rozstrzygn¹æ rozmaicie. Z punktu widzenia regio-nalizacji tektonicznej blok Gorzowa nale¿y niew¹tpliwie do synklinorium szczeciñsko-gorzowskiego (Karnkowski, 2008). Samo wyró¿nienie przez Dadleza (1974) tego ob-szaru na podstawie charakterystyki strukturalno-tektonicz-nej utworów cechsztyñsko-mezozoicznych dziœ musi ju¿ byæ poszerzone o utwory podcechsztyñskie (czerwony sp¹-gowiec) i o elementy paleotektoniczne (wa³ wolsztyñski). Wtedy nie by³y one jeszcze znane geologom. Dzisiaj w obrêb bloku Gorzowa nale¿y w³¹czaæ zachodni¹ czêœæ wa-³u wolsztyñskiego. Niew¹tpliwie Ni¿ Polski wymaga piê-trowego podzia³u na tektoniczne jednostki regionalne (la-ramijsk¹ i waryscyjsk¹). Z drugiej strony jednostki te w ró¿nym stopniu s¹ odbiciem wg³êbnych elementów geo-tektonicznych, które kszta³towa³y rozwój facjalny i mi¹¿-szoœciowy basenu polskiego. Wiedzê tê posiadamy dziœ dziêki analizie basenów sedymentacyjnych – interdyscy-plinarnej domenie badawczej z zakresu nauk o Ziemi. Do-starcza ona cennych informacji do rozwa¿añ o regional-nych podzia³ach geologiczregional-nych oraz genezie i rozwoju danego basenu sedymentacyjnego lub jego czêœci (np. blo-ku Gorzowa). Z przedstawionych powy¿ej przyk³adów jas-no wynika, ¿e od pocz¹tku tworzenia podzia³ów geologicz-nych Ni¿u Polskiego starano siê pogodziæ aspekt czysto tektoniczny (strukturalny) i basenowy. Autor uwa¿a, ¿e mo¿na tego dokonaæ, rozdzielaj¹c ró¿ne metodycznie po-dzia³y. W trakcie analizy nale¿y d¹¿yæ do wskazania ele-mentów wspólnych b¹dŸ dziedziczonych. Obecne osi¹g-niêcia technologiczne w geologii (komputeryzacja, GIS) pozwalaj¹ na stworzenie bazy danych dla poszczególnych jednostek geologicznych, dziêki którym ³atwo jest wizuali-zowaæ ró¿ne zestawy strukturalne, facjalne, mi¹¿szoœcio-we, geofizyczne, itd. Zbiory tych danych s¹ podstaw¹ do poszukiwania zwi¹zków i relacji pomiêdzy analizowanymi obiektami. I wreszcie dochodzi jeszcze aspekt dydaktycz-ny. Z praktyki na Wydziale Geologii Uniwersytetu War-szawskiego wiemy, jak bardzo poprawi³o siê nauczanie geologii regionalnej po pojawieniu siê Map geologicznych œciêcia poziomego pod redakcj¹ Kotañskiego (1997). Nastêpnym krokiem jest analizowanie zwi¹zków pomiê-dzy elementami strukturalnymi a paleotektonicznymi czy paleogeograficznymi. Dziêki metodom komputerowym wydaje siê to byæ w zasiêgu rêki.

Wnioski

Od pocz¹tku badañ wg³êbnych Ni¿u Polskiego u¿ywa-no podzia³ów na jedu¿ywa-nostki geologiczne i regionalne jed-nostki tektoniczne.

Ze strukturalno-tektonicznego punktu widzenia powin-no siê wyró¿niaæ synklipowin-norium szczeciñsko-gorzowskie,

ze wskazaniem granicy rozdzielaj¹cej czêœæ szczeciñsk¹ od gorzowskiej.

Blok Gorzowa, jako jednostka geologiczna, wyró¿nia-ny jest na podstawie zasiêgu i zró¿nicowania mi¹¿szoœcio-wego utworów kredy górnej i rozmieszczenia struktur lo-kalnych (g³ównie halokinetycznych i halotektonicznych) w kompleksie cechsztyñsko-mezozoicznym.

Analiza pod³o¿a krystalicznego i skonsolidowanego w rejonie bloku Gorzowa wskazuje na istnienie podniesienia stropu pod³o¿a skonsolidowanego i powierzchni Moho, które dobrze koreluj¹ siê z permsko-staropaleozoiczn¹ anomali¹ geotermaln¹.

Ryc. 6. Po³o¿enie bloku Gorzowa na tle mapy mi¹¿szoœci wulkanitów czerwonego sp¹gowca w basenie polskim i wschodniej czêœci basenu nie-mieckiego (wg Karnkowskiego, 1999)

Fig. 6. Location of the Gorzów Block on the background of isopach map of Rotliegend volcanites in the Polish Basin and the eastern part of German Basin (after Karnkowski, 1999)

strefa dyslokacyjna Poznañ-Oleœnica

Oleœnica-Poznañ dislocation zone

Ryc. 7. Po³o¿enie bloku Gorzowa na tle mapy mi¹¿szoœci podgrupy wiel-kopolskiej (górny czerwony sp¹gowiec, wartoœci w hektometrach) (wg Karnkowskiego, 1999)

Fig. 7. Location of the Gorzów Block on the background of isopach map of the Wielkopolska Subgroup (Upper Rotliegend, in hectometers) (after Karnkowski, 1999)

53°

52°

15° 16° 17°

40 km

Ryc. 8. Po³o¿enie bloku Gorzowa na tle mapy mi¹¿szoœci cechsztynu (wg Wagnera, 1998)

Fig. 8. Location of the Gorzów Block on the background of isopach map of the Zechstein (after Wagner, 1998)

Wolsztyn Ridge wa³ wolsztyñski G o rz ó w B lo c k platforma wêglanowa dolomitu g³ównego (Ca2) carbonate platform of the Main Dolomite (Ca2)

40 km A niedojrza³e immature ropa naftowa oil gaz gas przejrza³e overmature

z³o¿e ropy naftowej

oil field

z³o¿e gazu

gas field

platforma wêglanowa Ca2

carbonate platform Ca2

B

Ryc. 9. Elementy systemu naftowego w obszarze bloku Gorzowa; A – po³o¿enie cechsztyñskiej platformy wêgla-nowej dolomitu g³ównego (Ca2) w stosunku do wa³u wol-sztyñskiego; B – strefy dojrza³oœci materii organicznej w dolomicie g³ównym (Ca2) (wg Karnkowskiego, 2000) Fig. 9. Elements of the petroleum play in the Gorzów Block area; A – location of the carbonate platform of the Zechstein Main Dolomite (Ca2) in relation to the Wol-sztyn Ridge; B – hydrocarbon zones in the Main Dolo-mite (Ca2) (after Karnkowski, 2000)

Blok Gorzowa obejmuje równie¿ pó³nocno-zachodni¹ czêœæ wa³u wolsztyñskiego, którego aktywnoœæ paleotek-toniczna zaznaczy³a siê w okresie permsko-mezozoicz-nym. W czerwonym sp¹gowcu by³ to obszar intensywnych procesów wulkanicznych, których produktem s¹ zachowa-ne pokrywy lawowe. W póŸnym czerwonym sp¹gowcu by³y one erodowane i stanowi³y obszary Ÿród³owe dla kla-styków akumulowanych wokó³ wa³u wolsztyñskiego. In-nym przyk³adem tej aktywnoœci by³o utworzenie siê na tym wyniesieniu cechsztyñskiej platformy wêglanowej dolo-mitu g³ównego (Ca2).

Blok Gorzowa po³o¿ony jest w dystalnej czêœci asy-metrycznego, ryftowego basenu polskiego.

Rozwój analizy basenów sedymentacyjnych wskazuje na potrzebê stosowania ró¿nych podzia³ów geologicznych, adekwatnych do rozpatrywanego zagadnienia. Nowoczes-ne metody badawcze (komputeryzacja, GIS) pozwalaj¹ na stworzenie bazy danych dla poszczególnych jednostek geologicznych w celu ustalenia ich genezy i ewolucji, a¿ po wspó³czesn¹ budowê geologiczn¹.

Literatura

Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. 1 : 3 000 000.

1962. Inst. Geol., Warszawa.

BOGUSZ W., NOWICKI M. & SOKO£OWSKI J. 1969 – Mapa stru-kturalna sp¹gu kredy w Polsce. Wyd. Geol.

CIEŒLIÑSKI S. & JASKOWIAK M. 1973 – Kreda. Niecka szczeciñska i monoklina przedsudecka. [W:] Budowa geologiczna Polski. T. 1 – Stratygrafia, cz. 2 – Mezozoik. Wyd. Geol., Warszawa.

DADLEZ R. 1974 – Types of local tectonic structures in the Zechstein-Mesozoic complex of northwestern Poland. Biul. Inst. Geol., 274: 149–177. DADLEZ R. 2000 – Pomeranian Caledonides (NW Poland), fifty years of controversies: a review and a new concept. Geol. Quart., 44: 221–236. DADLEZ R. 2006 – The Polish Basin – relationship between the crys-talline, consolidated and sedimentary crust. Geol. Quart., 50: 43–58. DADLEZ R. (red.) 1998 – Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na Ni¿u Polskim. 1 : 500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

DADLEZ R. & MAREK S. 1974 – General outline of the tectonics of the Zechstein-Mesozoic complex in central and northwestern Poland. Biul. Inst. Geol., 274: 111–148.

DADLEZ R., MAREK S. & POKORSKI J. (red.) 2000 – Mapa geolo-giczna Polski bez utworów kenozoiku. 1 : 1 000 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

Dyskusja nad naukowymi za³o¿eniami perspektywicznego planu

geo-logii polskiej. Arch. Inst. Geol., Warszawa (wydawnictwo na prawach rêkopisu).

GUTERCH A. & GRAD M. 2006 – Lithospheric structure of the TESZ in Poland based on modern seismic experiments. Geol. Quart., 50: 23–32. KARNKOWSKI P. 1980 – Wg³êbne przekroje geologiczne przez Ni¿ Polski. Wyd. Geol., Warszawa.

KARNKOWSKI P. 1993 – Z³o¿a gazu ziemnego i ropy naftowej w Pol-sce. T. 1 – Ni¿ Polski. Towarzystwo Geosynoptyków „Geos”, Kraków. KARNKOWSKI P. 1999 – Oil and gas deposits in Poland. GEOS, Kraków.

KARNKOWSKI P.H. 1980 – Outline of tectogenesis of the platform cover in the Wielkopolska area (W Poland). Acta Geol. Pol., 30: 485–505. KARNKOWSKI P.H. 1987 – Litostratygrafia czerwonego sp¹gowca w Wielkopolsce. Geol. Quart., 31: 643–672.

KARNKOWSKI P.H. 1994 – Rotliegend lithostratigraphy in the central part of the Polish Permian Basin. Geol. Quart., 38: 27–42.

KARNKOWSKI P.H. 1999 – Origin and evolution of the Polish Rotliegend Basin. Pol. Geol. Inst. Special Papers, 3: 1–93.

KARNKOWSKI P.H. 2000 – Ewolucja termiczna a modelowanie pro-cesów generacji i ekspulsji wêglowodorów na obszarze Pomorza Za-chodniego. Nafta-Gaz, 56: 271–287.

KARNKOWSKI P.H. 2007a – Permian Basin as a main exploration target in Poland. Prz. Geol., 55: 1003–1015.

KARNKOWSKI P.H. 2007b – Petroleum Provinces in Poland. Prz. Geol., 55: 1061–1067.

KARNKOWSKI P.H. 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – Ni¿ Polski. Prz. Geol., 56: 895–903.

KARNKOWSKI P.H. & RDZANEK K. 1982 – Uwagi o pod³o¿u permu w Wielkopolsce. Geol. Quart., 26: 327–340.

KOTAÑSKI Z. (red.) 1997 – Atlas geologiczny Polski. Mapy geologicz-ne œciêcia poziomego. 1 : 750 000. Pañst. Inst. Geol., Warszawa. KOTARBA M.J., WIÊC£AW D. & KOWALSKI A. 2000 – Sk³ad, gene-za i œrodowisko generowania ropy naftowej w utworach dolomitu g³ów-nego zachodniej czêœci obszaru przedsudeckiego. Prz. Geol., 48: 435–442. KOTARBA M.J. & WAGNER R. 2007 – Generation potential of the Zechstein Main Dolomite (Ca2) carbonates in the Gorzów Wielkopolski-Miêdzychód-Lubiatów area: geological and geochemical approach to microbial-algal source rock. Prz. Geol., 55: 1025–1036.

KRAWCZYK C.M., GABRIEL G., VOGEL D., SCHEIBE R., LIND-NER H., PUCHER R. & WONIK T. 2010 – Anomalies of the Earth’s total magnetic field in Germany – a new homogenous, high-resolution compilation. 72ndEAGE Conference & Exhibition, Barcelona, 14–17.06.2010. KRÓLIKOWSKI C. & PETECKI Z. 1995 – Gravimetric atlas of Poland. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P., KRYZA R. & OBERC-DZIEDZIC T. 2006 – The Variscan Orogen in Poland. Geol. Quart., 50: 89–118. McCANN T. 2008 – Introduction and overview. [In:] McCann T. (ed.) The Geology of Central Europe. Vol. 1 – Precambrian and Palaeozoic. Geological Society, London: 1–20.

MIZERSKI W. 2009 – Geologia Polski. Wyd. Nauk. PWN.

NARKIEWICZ M. & DADLEZ R. 2008 – Geologiczna regionalizacja Polski – zasady ogólne i schemat podzia³u w planie podkenozoicznym i podpermskim. Prz. Geol, 56: 391–397.

NESKA A., SCHÄFER A., HOUPT L., BRASSE H. & EMTESZ Work-ing Group 2008 – From Precambrian to Variscan basement: Magneto-tellurics in the region of NW Poland, NE Germany and South Sweden across the Baltic Sea. 21stKolloquium „Elektromagnetische Tiefen-forschung”, Dìèin, Czech Republic.

OLEWICZ Z.R. 1959 – Baseny sedymentacyjne i strukturalne ziem Polski. Prace Inst. Naft., 63: 1–44.

PHARAOH T.C. 1999 – Palaeozoic terranes and their lithospheric boundaries within the Trans-European Suture Zone (TESZ): a review. Tectonophysics, 314: 17–41.

PO¯ARYSKI W. 1956 – Podzia³ strukturalno-geologiczny Polski jako podstawa badañ. Prz. Geol., 4: 237–241.

PO¯ARYSKI W. 1963 – Jednostki geologiczne Polski. Prz. Geol., 11: 4–10.

PO¯ARYSKI W. 1964 – Zarys tektoniki paleozoiku i mezozoiku Ni¿u Polskiego. Geol. Quart., 8: 1–41.

PO¯ARYSKI W. 1969 – Podzia³ obszaru Polski na jednostki tektonicz-ne. Prz. Geol., 17: 57–65.

PO¯ARYSKI W. 1974 – Podzia³ obszaru Polski na jednostki tektonicz-ne. [W:] Po¿aryski W. (red.) Budowa geologiczna Polski. T. 4 – Tekto-nika, cz. 1 – Ni¿ Polski: 24–34.

SOKO£OWSKI J. 1968 – Charakterystyka strukturalna i geologiczna jednostek regionalnych Polski pod k¹tem poszukiwania bituminów. [W:] Biernat J. i in. (red.) Surowce mineralne. T. 1. Wyd. Geol., Warszawa. STUPNICKA E. 2008 – Geologia regionalna Polski. Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa.

SZEWCZYK J. & GIENTKA D. 2009 – Terrestrial heat flow density in Poland – a new approach. Geol. Quart., 53: 125–140.

WAGNER R. 1998 – Mapa mi¹¿szoœci cechsztynu. [W:] Dadlez R., Marek S. & Pokorski J. (red.) Atlas paleogeograficzny epikontynental-nego permu i mezozoiku w Polsce.

ZIEGLER P.A. 1990 – Geological Atlas of Western and Central Europe. Shell Internationale Petroleum Maatschappij BV.

ZNOSKO J. 1962 – Obecny stan znajomoœci budowy geologicznej g³êbokiego pod³o¿a pozakarpackiej Polski. Geol. Quart., 6: 485–511. ZNOSKO J. (red.) 1968 – Atlas Geologiczny Polski. 1 : 2 000 000. Wyd. Geol., Warszawa.

ZNOSKO J. 1972 – Jednostki tektoniczne Polski na tle tektoniki Euro-py. Biul. Inst. Geol., 252: 69–82.

ZNOSKO J. (red.) 1998 – Atlas tektoniczny Polski. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

¯ELANIEWICZ A. 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – stan obecny i próba uporz¹dkowania. Prz. Geol., 56: 887–894.

Praca wp³ynê³a do redakcji 7.06.2010 r. Po recenzji akceptowano do druku 12.07.2010 r.

TOM 58

NR 8 (SIERPIEÑ)

2010

(w tym 0% VAT) Indeks 370908

Karnkowskiego (str. 680); lewe dolne – Geotermia Pyrzyce, fot. B. Noga; prawe górne – kopalnia ropy naftowej i gazu Dêbno na z³o¿u Barnówko-Mostno-Buszewo (BMB), fot. archiwum PGNiG; prawe dolne – fragment mapy stropu dolomitu g³ównego (Ca2) w rejonie z³o¿a BMB – archiwum PGNiG; autor grafiki – R. Kudrewicz

Cover photo: upper left – extent of the Gorzów Block at the backgrond of geological map of Poland of Cenozoic subcrops – see article by P.H. Karnkowski (p. 680); lower left – Pyrzyce Geothermal Plant, photo by B. Noga; upper right – oil and gas production at Dêb-no, the Barnówko-Mostno-Buszewo (BMB) oil and gas field, photo from Archives of POGC; lower right – a fragment of map of top surface of Main Dolomite (Ca2) in the area of BMB oil and gas field – Archives of POGC, graphics by R. Kudrewicz