Kamienio³om Sadowa Góra w Jaworznie – przysz³oœæ pod znakiem GEOsfery!
Pawe³ WoŸniak
1, Monika Krzeczyñska
2Sadowa Góra quarry in Jaworzno – future under the sign of GEOsphere! Prz. Geol., 62: 510–513.
A b s t r a c t. Due to initiative of both the Geological administration at Jaworzno's City hall as well as Polish Geological Institute-NRI Upper Silesian Branch, a project on the Sadowa Góra Eco-Geological Educational Centre facility has been realized.
The project has been supported financially by the EU and its European Regional Development Fund under the Regional Operational Programme for the Silesian University and done in 2007–2013. The implementation of the programme was divided into two parts. The primary one concentrated on the comprehensive technical and educational exploitation of the old Sadowa Góra quarry. The secondary one consisted of plans to build an educational and museum-like facility. The educational centre is planned as a focal point of Jaworzno and its residents. The GEOsphere completion (phase I) ought to be achieved by May 2014.
Keywords: Sadowa Góra quarry in Jaworzno, geotourism, Eco-Geological Education Centre GEOsphere project
Pierwsze wzmianki o wydobywaniu surowców skalnych w rejonie Sadowej Góry pochodz¹ z XVIII w. (Nowak, 1996). Wydaje siê jednak, ¿e prawdziwie „z³o-ty czas” dla „jaworznickie-go kamienia” nadszed³ pod koniec XIX w. wraz z rozwojem przemys³u (Proksa, 2006) i zwiêkszeniem zapotrzebowania na wapno oraz cement. Do ich produkcji niezbêdny jest wapieñ, który wraz z dolomi-tem i marglem stanowi „geologiczny fundament” Pagórów Jaworznickich. Eksploatacja tych surowców zaspokaja³a potrzeby ówczesnego, lokalnego budownictwa i zak³adów przeróbczych (ryc. 1).
Dopiero w 1954 r. nast¹pi³ wyraŸny wzrost znaczenia gospodarczego kopalin u¿ytecznych Jaworzna (Zawistow-ski, 1996). Wówczas to stwierdzono przydatnoœæ wystê-puj¹cych tu ska³ dla przemys³u chemicznego – szczególnie do produkcji cementu portlandzkiego. Przedmiotem wydo-bycia sta³ siê g³ównie marglisty poziom zlepieñcowy (górne warstwy gogoliñskie), rozwiniêty miêdzy I a II wapieniem falistym, w postaci p³ytkowych lub ³upkowych szaro¿ó³tych margli z wk³adkami zwiêz³ych ³awic zlepieñców wapien-nych (Nita & Bardziñski, 2008).
Najintensywniejsz¹ eksploatacjê kamienia Sadowej Góry prowadzono na u¿ytek Cementowni Szczakowa, szczególnie w 1972 r. – 350 tys. ton cementu i 75 tys. ton dolomitu. Cementowniê zamkniêto w 1980 r., ale przez pewien czas produkukowano jeszcze dolomit pra¿ony i hutniczy, a tak¿e materia³y ogniotrwa³e, m¹czkê dolomi-tow¹ oraz nawozy dla rolnictwa. Ostatecznie zak³ad zli-kwidowano, a eksploatacji w kamienio³omie zaniechano (Nita & Bardziñski, 2008).
Obecnie, po dzia³alnoœci Cementowni Szczakowa pozo-sta³o tylko opuszczone wyrobisko. Obszar ten, klasyfikowa-ny jako silnie zdegradowaklasyfikowa-ny, do niedawna by³ ca³kowicie pomijany w waloryzacjach przyrodniczych miasta Jaworz-na. Czy Sadowa Góra mo¿e nas jeszcze czymœ zaskoczyæ?
„Geologiczne atrakcje” Sadowej Góry
Tajemnicza atmosfera nieczynnego kamienio³omu od dawna intrygowa³a i przyci¹ga³a uwagê mieszkañców Jaworzna. To w³aœnie tu, w tworz¹cych wyj¹tkowy krajo-braz skalnych œcianach wyrobiska, zapisana zosta³a histo-ria thisto-riasowego morza sprzed 230 mln lat. Œwiadcz¹ o nim skamienia³oœci: g¹bki, fragmenty wê¿owide³ i je¿owców, muszle ma³¿y i ramienionogów, œlady Rhizocorallium (kana³y ¿erowiskowe), a przede wszystkim liczne szcz¹tki liliowców (ryc. 2 – patrz str. 535) – g³ównie trochity (Bar-dziñski & Nita, 2010). S¹ to relikty kopalnego œrodowiska rozwijaj¹cego siê w rytmie falowania na rozleg³ym obsza-rze dna p³ytkiego i dobobsza-rze natlenionego morza, w którym tworzy³y siê „podwodne ³¹ki”.
Choæ wspomniane liliowce uwa¿a siê powszechnie za ikonê skamienia³oœci triasowych, to jednak „paleontolo-gicznym hitem” w przypadku Sadowej Góry s¹ odkryte tu koœci notozaura. Nothosaurus – „fa³szywa jaszczurka”, to drapie¿ny gad zaliczany do prymitywnych p³etwojaszczu-rów. Wystêpowa³ w ca³ym triasie, g³ównie œrodkowym (wapieñ muszlowy), na obszarze Europy, po³udniowo--wschodniej Azji i w Ameryce Pó³nocnej. Jak widaæ poja-wi³ siê tak¿e w okolicach Jaworzna. Wszystko zaczê³o siê od niewielkiego fragmentu ¿ebra (Bardziñski & Nita, 2010) zachowanego w pojedynczym bloku jasnego wapienia, spoczywaj¹cym obecnie na dnie opuszczonego wyrobiska (ryc. 3, 4 – patrz str. 535). W sumie znaleziono
kilkadzie-1
Pañstwowy Instytut Geologiczny-Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Górnoœl¹ski, ul. Królowej Jadwigi 1, 41-200 Sosno-wiec; pawel.wozniak@pgi.gov.pl.
2
Pañstwowy Instytut Geologiczny-Pañstwowy Instytut Badawczy, Muzeum Geologiczne PIG-PIB, ul. Rakowiecka 4, P. WoŸniak M. Krzeczyñska
si¹t koœci (zêby, ¿ebra, koœci koñczyn, krêgi) i ich fragmen-tów. Ponadto zebrano oko³o 150 kg ska³ z widocznymi czêœciowo na ich powierzchniach skamienia³oœciami oraz liczne koprolity. Wœród zidentyfikowanych wstêpnie szcz¹tków krêgowców przewa¿aj¹ notozaury. S¹ te¿ koœci ichtiozaurów, plakodontów, a tak¿e szkielety i ³uski triaso-wych ryb (inf. ustna, Urz¹d Miejski w Jaworznie, 2012). Z uwagi na wysok¹ wartoœæ przyrodnicz¹ odkrycia, w³adze Wydzia³u Nauk o Ziemi Uniwersytetu Œl¹skiego zapro-ponowa³y w³¹czenie kamienio³omu do regionalnego progra-mu poszukiwañ fauny triasowych krêgowców „DinoSilesia”.
Geologiczne atrakcje Sadowej Góry, to nie tylko ska-mienia³oœci. Ca³e dno kamienio³omu pokrywaj¹ megariple-marki – d³ugie, masywne i wysokie grzbiety, oddzielone od siebie p³ytkimi, p³askimi rynnami (Nita & Bardziñski, 2008). To zapis tropikalnych huraganów nawiedzaj¹cych w przesz³oœci okolice Jaworzna. Bior¹c pod uwagê ich wielkoœæ oraz amplitudê uwa¿a siê, ¿e s¹ one skutkiem falowania oscylacyjnego – typowego dla schy³kowej fazy sztormu (ryc. 5 – patrz str. 535). Obserwuj¹c œciany wyro-biska, mo¿na odkryæ œlady dawnych wstrz¹sów sejsmicz-nych, udokumentowanych licznymi strukturami sp³ywowymi, pogr¹zami, osuwiskami i uskokami. Zacho-wane s¹ one jako warstwowania chaotyczne, „bochenko-wate” formy skalne, zespo³y drobnych fa³dów, rozciête i przesuniête ³awice oraz pêkniêcia i szczeliny. Te ostatnie struktury sprzyja³y rozwiniêciu siê w nich lejów krasowych.
Drugie ¿ycie kamienio³omu
Przyrodniczy potencja³ kamienio³omu Sadowa Góra, zosta³ doceniony. Z inicjatywy administracji geologicznej Urzêdu Miasta Jaworzno i Oddzia³u Górnoœl¹skiego Pañstwowego Instytutu Geologicznego – PIB w Sosnowcu, powsta³ kompleksowy projekt utworzenia w nieczynnym wyrobisku Centrum Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera (Bartyzel & WoŸniak, 2009). Efektem wspó³pra-cy UM Jaworzno oraz OG PIG-PIB w Sosnowcu by³o zg³oszenie projektu „GEOsfera” do programu rewitalizacji Jaworzna na lata 2007–2013. W ubieg³ym roku dofinanso-wano go ze œrodków unijnych dotacj¹ z Regionalnego Pro-gramu Operacyjnego Województwa Œl¹skiego.
Koncepcja dzia³ania centrum zak³ada ograniczenie wie-dzy specjalistycznej i encyklopedycznej na rzecz wyjaœnia-nia wszelkich zjawisk i procesów zgodnie z zasad¹ przyczynowo-skutkow¹ i metodologi¹ nauk przyrod-niczych (przejœcie z wiadomoœci na umiejêtnoœci). W na-wi¹zaniu do nazwy oœrodka – GEOsfera, rodzaj zaplanowa-nych w nim atrakcji (œcie¿ki edukacyjne, wystawy, warsztaty, referaty, zajêcia praktyczne, ekspozycje) oraz publikacji towarzysz¹cych (WoŸniak, 2011), odzwiercie-dlaæ bêdzie tematykê ³¹cz¹c¹ w sobie ró¿norodne aspekty i zagadnienia dotycz¹ce czterech sfer Ziemi: litosfery, bios-fery, atmosfery i hydrosfery. Szczególnie wyeksponowano kontekst lokalny obiektu zarówno w ujêciu geologicznym Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 10/1, 2014
Ryc. 8. GEOsfera z lotu ptaka
Ryc. 9. Notozaury w GEOsferze. Ryc. 9–12 fot. T. Chmura
Ryc. 12. Rekostrukcja biocenozy w pawilonie edukacyjnym Ryc. 11. Modele notozaurów w pawilonie edukacyjnym
Ryc. 10. Model przedstawiaj¹cy przypuszczalny wygl¹d tera-tozaura (Teratosaurus silesiacus) w GEOsferze
(trias œrodkowy, warstwy gogoliñskie), jak i administracyj-no-geograficznym (WoŸniak & Krzeczyñska, 2010).
Zagospodarowanie kamienio³omu – etap I
Realizacja projektu „GEOsfera” podzielona zosta³a na dwa etapy. Pierwszy polega³ na kompleksowym zagospo-darowaniu terenu dawnego kamienio³omu zarówno pod wzglêdem technicznym, jak i edukacyjnym. Do koñca 2013 r. wykonano infrastrukturê obiektu i strefy rekreacyj-ne. Powsta³y równie¿ obiekty i wydzielone strefy, które stworzono z myœl¹ o nauczycielach i uczniach oraz œcie¿ki dydaktyczne (geologiczna i botaniczna), niewielki pawilon ekspozycji riplemarków, a tak¿e salê dydaktyczn¹ (WoŸ-niak & Krzeczyñska, 2013).
Œcie¿ka geologiczna sk³ada siê z piêciu punktów doku-mentacyjnych (WoŸniak, 2010).
Wszelkie informacje i ciekawostki dotycz¹ce kamie-nio³omu przedstawiono na tablicach. Wytyczony szlak przebiega przez pawilon ekspozycji riplemarków (frag-ment odkrytego dna kamienio³omu) oraz plenerow¹ strefê edukacyjn¹ „Œwiat prehistorycznych gadów” autorstwa rzeŸbiarza Wojciecha Mendzelewskiego.
Sala dydaktyczna ma u¿ytkowe poddasze z obserwato-rium meteorologicznym. Do czasu wybudowania g³ówne-go pawilonu GEOsfery (II etap projektu), bêdzie ona miejscem ma³ej wystawy ska³, skamienia³oœci i minera³ów znajdowanych na przestrzeni lat w obrêbie kamienio³omu, wzbogaconej o rekonstrukcje paleoœrodowisk triasowych, autorstwa rzeŸbiarki – Marty Szubert (WoŸniak & Krze-czyñska, 2013).
Kamienio³om sta³ siê te¿ t³em do za³o¿enia licznych kolekcji roœlinnych okolic Jaworzna, w sk³ad których wchodz¹ miêdzy innymi wrzosowisko i jeden z najwiêk-szych w Europie ogrodów sensorycznych (ryc. 6 – patrz str. 535), co podnosi jego atrakcyjnoœæ zarówno pod wzglêdem estetycznym, rekreacyjnym, jak i naukowym (Tokarska-Gu-zik i in., 1998).
GEOsfera w pe³nym blasku – etap II
Docelowy budynek GEOsfery (powierzchnia u¿ytko-wa 1234,15 m2
), planowany w II etapie realizacji projektu, pe³niæ ma funkcjê wystawienniczo-dydaktyczn¹ rozplano-wan¹ na trzech poziomach (WoŸniak & Krzeczyñska, 2010) (ryc. 7 – patrz str. 535). Budynek pokryty zostanie stropo-dachem, na którym zaprojektowano utwardzon¹ œcie¿kê dla pieszych i punkt widokowy.
W najni¿szym poziomie przewiduje siê wykonanie prze-szkolonych otworów do obserwacji naturalnego pod³o¿a skalnego, salê konferencyjno-kinow¹ oraz rekonstrukcje prehistorycznych œrodowisk – karboñskiego, triasowego i plejstoceñskiego, obrazuj¹cych rejon Jaworzna sprzed milionów lat (WoŸniak & Krzeczyñska, 2010). Na poziomie podwy¿szonym zorganizowane bêd¹ tematyczne wystawy geologiczne: budowa Ziemi, procesy kszta³tuj¹ce jej po-wierzchniê, skamienia³oœci i minera³y, najwa¿niejsze
wyda-rzenia z historii naszej planety. Okazom geologicznym, modelom, makietom i elementom sensorycznym, wkompo-nowanym w odpowiedni¹ scenografiê, towarzyszyæ bêd¹ dodatkowo efekty œwietlne, dŸwiêkowe i zapachowe (ryc. 8–12).
Przysz³oœæ Jaworzna pod znakiem GEOsfery
Powstaj¹cy oœrodek dydaktyczny – GEOsfera, jest prób¹ wypracowania modelu reaktywacji obiektów poeks-ploatacyjnych przy pe³nym zachowaniu i wyeksponowaniu ich wartoœci przyrodniczych. Ambicj¹ pomys³odawców jest, ¿eby kamienio³om pod znakiem GEOsfery sta³ siê jed-nym z wa¿niejszych punktów geoturystycznych w Polsce. Zamkniêcie etapu I projektu, a tym samym oficjalne udo-stêpnienie go zwiedzaj¹cym nast¹pi³o w czerwcu bie¿¹cego roku.
Sk³adamy serdeczne podziêkowanie Pani Agnieszce Cheæ-ko, geologowi powiatowemu Urzêdu Miejskiego w Jaworznie, za wszelk¹ pomoc oraz udostêpnienie materia³ów wykorzystanych w niniejszej publikacji. Mamy nadziejê, ¿e realizowane wspólnie przedsiêwziêcie – utworzenie Centrum Edukacji Ekologiczno--Geologicznej GEOsfera na terenie nieczynnego kamienio³omu Sadowa Góra, stanie siê w niedalekiej przysz³oœci przyk³adem przemyœlanej, m¹drej inwestycji s³u¿¹cej zarówno przyrodzie, jak i cz³owiekowi.
Literatura
BARDZIÑSKI W. & NITA J. 2010 – Opracowanie walorów geologicz-nych dla wybrageologicz-nych stanowisk, na terenie zachodniego kamienio³omu Sadowa Góra II. Urz¹d Miasta Jaworzna.
BARTYZEL A. & WONIAK P. 2009 – Wstêpne za³o¿enia do projek-tu GEOsfera. Urz¹d Miasta Jaworzna.
KONDRACKI J. & RICHLING A. 2000 – Mapa „Regiony Fizyczno-geograficzne”. [W:] Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. NITA J & BARDZIÑSKI W. 2008 – Ogólna inwentaryzacja walorów geologicznych Kamienio³omu Sadowa Góra na terenie miasta Jaworz-na (z opracowaniem kopalnych form dJaworz-na morskiego – megariplemar-ków). Urz¹d Miasta Jaworzna.
NOWAK W. 1996 – Œrodowisko geograficzne Jaworzna. [W:] Hampel J. & Zawistowski J. (red.) Jaworzno – zarys dziejów do 1939 roku. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków.
PROKSA S. 2006 – Dzieje Przemys³u. Muzeum Miasta Jaworzna. TOKARSKA-GUZIK B., ROSTAÑSKI A., HERECZEK A., GORCZYCA J. & DULIAS R. 1998 – Przyroda miasta Jaworzna. Intergraph, Jaworzno.
WONIAK P. 2010 – Opracowanie merytoryczne i graficzne tablic informacyjnych stanowi¹cych czêœæ œcie¿ki edukacyjnej w kamie-nio³omie Sadowa Góra. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Sosnowiec. WONIAK P. 2011 – Merytoryczne i graficzne opracowanie czterech folderów promuj¹cych walory przyrody nieo¿ywionej miasta Jaworzna. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Sosnowiec.
WONIAK P. & KRZECZYÑSKA M. 2010 – Program edukacyjny dla Oœrodka Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Sosnowiec.
WONIAK P. & KRZECZYÑSKA M. 2013 – Opracowanie Program Edukacyjnego dla Oœrodka Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOs-fera w Jaworznie, w zakresie przyrody nieo¿ywionej, uwzglêd-niaj¹cego za³o¿enia na rok 2014. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Sosnowiec. ZAWISTOWSKI J. 1996 (red.) – Jaworzno – zarys dziejów w latach 1939–1990. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków.
Praca wp³ynê³a do redakcji 19.02.2014 r. Akceptowano do druku 25.04.2014 r.
Ryc. 4. Odcisk ¿ebra notozaura z fragmentem koœci Ryc. 5. „Piaskownica m³odego paleontologa” z modelem szkieletu notozaura. Ryc. 5–7 mat. UM Jaworzno
Ryc. 2. Szcz¹tki liliowców z kamienio³omu Sadowa Góra. Ryc.
2–4 fot. R. Sikora Ryc. 3. Megariplemarki – Kamienio³om Sadowa Góra
Ryc. 6. Wrzosowisko – fragment jednego z ogrodów sensorycznych Ryc. 7. Budynek GEOsfery (etap II)
