Profesor Zdzis³aw Pazdro – twórca polskiej szko³y hydrogeologii
Jerzy B. Miecznik
1Professor Zdzis³aw Pazdro – creator of the Polish school of hydrogeology. Prz. Geol., 62: 391–396.
A b s t r a c t. Professor Zdzislaw Pazdro (1903–1987) is regarded as the creator of the Polish school of hydrogeology. He was born in Lviv. In times of dramatic rebirth of the Polish state, he participated, as a 15-year-old boy, in the defense of Lviv in 1918, and was a volunteer in the Polish-Soviet War in 1920. In 1925, Zdzis³aw Pazdro graduated from the University of Lviv as a geologist and, as an employee of the University, con-ducted research work on stratigraphy and tectonics of the Carpathians. Over time, his interests turned to economic geology; he participated in the exploration of the Bug Coal Basin in and the prospecting for bituminous minerals. During World War II (1939–1945), he acted in conspiracy in the structures of the Polish Underground State. He was imprisoned by the Gestapo, and then, after the capture of Lviv by the Soviet Army, by the NKVD. He was released as a high-class geologist at the request of the Polish communist authorities. After the war, he organized the first hydrogeological and geological-engineering studies in Poland (Gdañsk University of Technology, in 1952), was the author of the first, highly acclaimed textbook "Hydrogeologia ogólna" (1964), long-standing chairman of the Commission for Hydrogeological Documentations at the Central Geological Office, teacher of several generations of Polish hydrogeologists, and author of regional hydrogeological syntheses and hydrogeochemical reports.
Keywords: Polish school of hydrogeology, geology of the Eastern Carpathians, Defense of Lviv, Second World War
Lwowianin profesor Zdzis³aw Pazdro nale¿a³ do poko-lenia, któremu los nie szczêdzi³ ¿yciowych wstrz¹sów i dra-matów, a jego patriotyzm sprawia³, ¿e by³ czynnym uczestnikiem tocz¹cych siê wydarzeñ historycznych. Histo-ria mia³a tak¿e decyduj¹cy wp³yw na przebieg jego indywi-dualnej drogi naukowej. Zacz¹³ bardzo udanie jako geolog – stratygraf, kartograf i tektonik w Karpatach Wschodnich, rozszerzaj¹c z czasem swoje zainteresowania w kierunku geologii stosowanej. U schy³ku II wojny œwiatowej zderzy³ siê z nowymi zagro¿eniami, ale w koñcu szczêœliwie dotar³ do Gdañska z zadaniem zorganizowania tam oœrodka geolo-gii in¿ynierskiej i hydrogeologeolo-gii. Dzie³o swojego ¿ycia, jakim by³o stworzenie polskiej szko³y hydrogeologii, dokoñ-czy³ w Warszawie (Teisseyre, 1973; Krajewski, 1984; Maciosz-czyk, 1988; Ma³ecka & Roniewicz, 1989; Kleczkowski & Sadurski, 1999; Kozerski, 2005; Kozerski i in., 2010; Kozer-ski & Ma³ecki, 2013; Dowgia³³o & KozerKozer-ski, 2013).
Zdzis³aw Pazdro urodzi³ siê 13 paŸdziernika 1903 r. we Lwowie. By³ synem wybitnego prawnika i ekonomisty, profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza i Politechniki Lwowskiej, dzia³acza narodowego, Zbigniewa Pazdro (1873–1939) i Anieli z domu Kopniak. Jego dziadek Jan Pazdro by³ uczestnikiem powstania styczniowego (Przy-by³owski, 1980).
M³odoœæ Zdzis³awa Pazdry przypad³a na lata wielkiej wojny œwiatowej i równie trudne czasy odradzania siê pol-skiej pañstwowoœci. Og³oszenie niepodleg³oœci wywo³a³o w polskim spo³eczeñstwie wielki entuzjazm i eksplozjê patriotyzmu, który w rodzinie Pazdrów stanowi³ wartoœæ fundamentaln¹. Nic dziwnego, ¿e w listopadzie 1918 r., jako piêtnastolatek, zg³osi³ siê wraz ze szkolnymi kolegami na ochotnika do obrony miasta przed Ukraiñcami, zostaj¹c jednym z Orl¹t Lwowskich. S³u¿y³ na V Odcinku Obrony Lwowa w oddziale sanitarnym i zosta³ odznaczony Krzy-¿em Obrony Lwowa („Obrona Lwowa”, 1994). Profesor Bohdan Kozerski (2005), uczeñ i wspó³pracownik Pazdry,
wspomina, jak to przed laty podczas wycieczki geologicz-nej ze studentami w rejonie W³oc³awka profesor Pazdro, zwykle niechêtny do przedstawiania osobistych prze¿yæ, w kilku zdaniach opowiedzia³ o swojej obecnoœci w tym mieœcie z kolegami z gimnazjum w sierpniu 1920 r. Trwa³o ostrzeliwanie W³oc³awka przez sowieck¹ artyleriê, sytua-cja na froncie by³a krytyczna, dopiero co uzyskana nie-podleg³oœæ zdawa³a siê wymykaæ z r¹k. Ch³opcy podjêli decyzjê o wst¹pieniu do wojska. Widz¹c wra¿enie, jakie wypowiedŸ wywar³a na studentach, Pazdro doda³, ¿e ich udzia³ w wojnie nie by³ niczym nadzwyczajnym, zaci¹gnê-li siê ochotniczo, a po zakoñczeniu wojskowego zadania zostali zdemobilizowani i powrócili do szko³y. W paŸ-dzierniku 2002 r. w trakcie remontu strychu rodzinnego domu Pazdrów na ul. Gipsowej 28 we Lwowie odnaleziono ukryte dokumenty Zdzis³awa Pazdry, wœród nich zaœwiad-czenie o przyznaniu w listopadzie 1920 r. 17-letniemu kanonierowi Odznaki Pami¹tkowej Ochotników Artylerii 1920 r. (Baranowski i in., 2002).
Po maturze uzyskanej w 1921 r. w IV Gimnazjum Kla-sycznym im. Jana D³ugosza we Lwowie Zdzis³aw Pazdro wst¹pi³ na Wydzia³ Filozoficzny Uniwersytetu Jana Kazi-mierza (UJK), podejmuj¹c studia geologiczne i paleontolo-giczne, które ukoñczy³ w 1925 r. Jego kolega z tamtych lat profesor Henryk Teisseyre wspomina³ (Teisseyre, 1973): „… zwróci³ na siebie uwagê ju¿ w czasie studiów uniwer-syteckich jako wybitnie uzdolniony student, pracowity, pe³en zapa³u do nauki, a tak¿e jako charakter prawy i bez-kompromisowy”. Podczas studiów (1923) Zdzis³aw Paz-dro zosta³ zatrudniony w Katedrze Geologii na stanowisku demonstratora, a po ich ukoñczeniu – asystenta. Stopieñ naukowy doktora filozofii w zakresie geologii Pazdro uzy-ska³ w 1926 r. na podstawie rozprawy „Szkic geologiczny Liwocza” (Pazdro, 1927), wykonanej pod kierunkiem pro-fesora Wojciecha Rogali.
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jerzy.miecznik@pgi.gov.pl.
W 1927 r. wraz ze œwie¿o poœlubion¹ ¿on¹ Olg¹, póŸ-niejsz¹ profesor mikropaleontologii (Po¿aryska, 1986), Pazdro odby³ kurs geologiczny u s³awnego profesora Mau-rice`a Lugeona w Lozannie oraz uzupe³niaj¹ce studia paleon-tologiczne w MusJum National d`Histoire Naturelle w Pary¿u, a w roku akademickim 1930/1931 dodatkowe stu-dia z ekonomii i prawa administracyjnego na Wydziale Prawa UJK. W maju i czerwcu 1930 r. na zaproszenie Fran-cuskiego Towarzystwa Geologicznego, w stulecie jego za³o¿enia, uczestniczy³ w wycieczce geologicznej do Maroka (Pazdro, 1931).
W pocz¹tkowym okresie swojej dzia³alnoœci naukowej Zdzis³aw Pazdro zajmowa³ siê tematyk¹ karpack¹, której poœwiêci³ 12 publikacji (Pazdro, 1972). W ³upkach menili-towych Skalnika bada³ faunê mszywio³ów, wykazuj¹c jej przydatnoœæ w stratygrafii i ustalaj¹c na jej podstawie gór-noeoceñski wiek ³upków (Pazdro, 1930). W p³aszczowinie skolskiej (wówczas region skibowy) odkry³ du¿¹ strukturê tektoniczn¹ o charakterze depresji wype³nionej wtórnie pofa³dowanymi warstwami kroœnieñskimi z szeregiem drobnych , czêsto fragmentarycznych wysadów antyklinal-nych z ³upkami menilitowymi w j¹drze, któr¹ nazwa³ depresj¹ strzy¿owsk¹ (Pazdro, 1934; Ksi¹¿kiewicz, 1972). Interesowa³ siê tak¿e stratygrafi¹ warstw szypockich, ich pozycja stratygraficzna by³a wówczas przedmiotem ¿ywych sporów (eocen? oligocen? kreda?) (Œwiderski, Sujkowski i inni). Znalezione przez niego inoceramy pozwoli³y okreœliæ wiek warstw szypockich jako neokom-ski, co by³o zbie¿ne z ustaleniami Sujkowskiego dokona-nymi na podstawie badañ petrograficznych (Pazdro, 1936; Œwidziñski, 1947) .
Najpowa¿niejsza publikacja karpacka Pazdry dotyczy geologii Gór Czywczyñskich po³o¿onych na ówczesnym pograniczu z Rumuni¹. By³ to teren trudno dostêpny i dziki, od czasów Hugona Zapa³owicza, który w latach 1883– 1884 skartowa³ znaczn¹ czêœæ obszaru (w skali 1 : 100 000), w³aœciwie omijany przez geologów. W latach 1929–1933
Uniwersytet Jana Kazimierza zorganizowa³ piêæ wypraw badawczych pod kierownictwem profesora Juliana Tokar-skiego, których celem by³o bli¿sze poznanie Gór Czyw-czyñskich. Zdzis³awowi Pazdrze przypad³o zadanie wykonania mapy geologicznej terenu w skali 1 : 25 000. By³a to praca wymagaj¹ca od geologa wielkiej wszech-stronnoœci z powodu bogactwa inwentarza ska³, obej-muj¹cego utwory metamorficzne, wulkaniczne i osadowe ró¿nego wieku i skomplikowanej tektoniki alpejskiej. Na podstawie analizy litologii kompleksu metamorficznego i porównañ z s¹siednimi obszarami Pazdro zaliczy³ go do karbonu. Wydzieli³ tak¿e seriê permomezozoiczn¹, w któ-rej w oparciu o porównania z lepiej poznanymi profilami, m.in. z Bukowiny oraz z Karpat Zachodnich i Alp, wyró¿-ni³ utwory permu (werrukano), triasu i jury. W przykry-waj¹cym te utwory fliszu wyró¿ni³ ogniwa od infrawa-lan¿ynu do cenomanu, zaœ wystêpuj¹cym intruzjom bazal-towym przypisa³ wiek dolnotriasowy. W budowie tekto-nicznej Gór Czywczyñskich wydzieli³ p³aszczowinê bukowiñsk¹ i p³aszczowinê Pietrosa nasuniêt¹ na grupê fa³dów czarnohorsko-kostrzyckich i oderwane od niej i dysharmonijnie u³o¿one sztywne p³yty zlepieñcowe albu-cenomanu.
Na podstawie rozprawy „Pasmo Gór Czywczyñskich. Geologia” Zdzis³aw Pazdro uzyska³ w 1934 r. habilitacjê (Pazdro, 1934). Jako docent wyk³ada³ wybrane zagadnie-nia z geologii dynamicznej, by³ inicjatorem wprowadzezagadnie-nia do programu studiów obowi¹zkowych kursów kartowania geologicznego, którymi osobiœcie siê zajmowa³. O swoim kursie kartograficznym z doc. dr. Pazdr¹ w Worochcie wspomina³ przedwojenny student UJK, profesor Józef Oberc (1997).
Pisz¹c o przedwojennej dzia³alnoœci naukowej profe-sora Pazdry nie mo¿na pomin¹æ interesuj¹cego studium tektoniki po³udniowej okolicy Lwowa (Opole Ma³e), które z powodu wybuchu wojny w ca³oœci zosta³o opublikowane dopiero w 1953 r. (Pazdro, 1953). Na podstawie szcze-Ryc. 1. Zdzis³aw Pazdro z ¿on¹ Olg¹ w Górach Czywczyñskich, 1929 r. Fot. z Kolekcji Prof. Pazdry, Muzeum Geologiczne im. S. J. Thu-gutta na Wydziale Geologii UW
gó³owej analizy wydzielonych powierzchni struktural-nych: kredowej, tortoñskiej i wspó³czesnej, badañ paleogeograficznych utworów tortonu i porównañ z ota-czaj¹cymi terenami, Pazdro wyró¿ni³ na obszarze Opola Ma³ego szereg struktur tektonicznych i zrekonstruowa³ ich ewolucjê. Wspomnieæ równie¿ trzeba o jego aktywnoœci w zakresie popularyzowania ró¿nych dziedzin geologii, któr¹ zacz¹³ przejawiaæ ju¿ w czasach studenckich. Pisa³ m.in. w Przyrodzie i Technice, Kosmosie, a nawet Nature: o trzê-sieniach ziemi, nafcie w Polsce, geologii Polskiego Za-g³êbia Wêglowego, tektonice Europy, geologii Chin i ru-chach kontynentów.
Z biegiem czasu zainteresowania Zdzis³awa Pazdry coraz wyraŸniej zwraca³y siê ku geologii z³o¿owej. Pozo-staj¹c pracownikiem UJK, podj¹³ wspó³pracê z przedsiê-biorstwem Pionier SA, Przedsiêprzedsiê-biorstwem Pañstwowym Polmin oraz koncernem Wspólnota Interesów Górniczo--Hutniczych SA w Katowicach, w którym zosta³ w 1937 r. g³ównym geologiem i organizatorem s³u¿by geologicznej, a nastêpnie jej dyrektorem, co wymaga³o zamieszkania z rodzin¹ w Ligocie na Œl¹sku. Z ramienia koncernu uczest-niczy³ w rozpoznawaniu Zag³êbia Nadbu¿añskiego (Ma-kowski, 1962). Pisa³ o perspektywach wydobycia rud ¿ela-za w Polsce, a w ramach wspó³pracy z Pionierem uczestni-czy³ w poszukiwaniach minera³ów bitumicznych (Kozer-ski, 2005).
Po zajêciu Lwowa przez Sowietów w 1939 r. Zdzis³aw Pazdro zosta³ zatrudniony na stanowisku laboranta w Kate-drze Mineralogii i Technologii Krzemianów we Lwow-skim Instytucie Politechnicznym. Wiadomo, ¿e opracowa³ w tym czasie m.in. wstêpne charakterystyki hydrogeolo-giczne Przemyœla, Stryja i Drohobycza. W latach okupacji niemieckiej (od 30 czerwca 1941 r.) przez d³u¿szy czas
pozostawa³ bez zajêcia zarobkowego; w 1942 r., w zwi¹zku z zagro¿eniem przymusowym wysiedleniem, podj¹³ pracê jako asystent w Laboratorium Badania Mate-ria³ów Drogowych i Budowlanych. Wspomina³ potem: „Okres wojenny wytr¹ci³ mnie z pracy naukowej. (…) Okres ten jednak wykorzysta³em na doszkolenie siê w geo-logii in¿ynierskiej i hydrogeogeo-logii” (Pazdro, 1972).
Od pocz¹tku okupacji Pazdro by³ aktywny w konspira-cji lwowskiej pod pseudonimem „Krzemieñ”. W latach 1941–1944 wyk³ada³ na tajnym Wydziale Matematyczno--Przyrodniczym UJK. Jako dzia³acz podziemnego Stron-nictwa Narodowego, wiceprezes Zarz¹du Okrêgowego SN we Lwowie, by³ kierownikiem Dzia³u Szkolnictwa SN i wspó³organizatorem konspiracyjnego Towarzystwa Nauczy-cieli Szkó³ Œrednich i Wy¿szych. Nale¿a³ do redakcji pod-ziemnego „S³owa Polskiego”, od 1943 r. pe³ni³ funkcjê sekretarza Zarz¹du Komitetu Ziem Wschodnich. 31 maja 1943 r. zosta³ aresztowany przez gestapo, jednak dziêki wykupieniu przez ¿onê uwolniono go po trzech miesi¹cach pobytu w wiêzieniu na ul. £¹ckiego. W 1944 r. awansowa³ na prezesa Zarz¹du Okrêgowego Stronnictwa Narodowego we Lwowie i z ramienia stronnictwa bra³ udzia³ w pracach Okrêgowej Delegatury Rz¹du Emigracyjnego. Nale¿a³ do powo³anej w czerwcu 1944 r. Rady Polskiej Ziem Po³u-dniowo-Wschodnich (Draus, 2007).
Po wyparciu Niemców ze Lwowa w lipcu 1944 r. Zdzis³aw Pazdro zacz¹³ pracê w Kombinacie Naftowym „Ukrnieftrazwiedka” na stanowisku starszego geologa. Formuj¹ca siê administracja sowiecka szybko przyst¹pi³a do dzia³añ na rzecz depolonizacji, czyli zmiany struktury demograficznej i kulturalnej miasta, a prawnym usankcjo-nowaniem przedsiêwziêcia by³o podpisanie 9 wrzeœnia 1944 r. porozumienia pomiêdzy PKWN i Rad¹ Komisarzy Ludo-wych USRS o wzajemnej wymianie ludnoœci polskiej i ukraiñskiej. Nowe w³adze by³y zaskoczone silnym sprzeci-wem Polaków przeciw owej „repatriacji” – do koñca grud-nia ze Lwowa wyjecha³o zaledwie 2131 osób (Draus, 2007). W celu z³amania oporu przez zastraszenie rozpoczêto w nocy z 3 na 4 stycznia 1945 r. tygodniow¹, masow¹ akcjê aresztowañ, która mia³a mocno uderzyæ m.in. w elity inte-lektualne. Wœród aresztowanych znalaz³ siê Pazdro. Sowieci wiedzieli o jego zwi¹zkach z delegatur¹ rz¹du we Lwowie, narazi³ siê ponadto publicznie stwierdzaj¹c, ¿e PKWN nie reprezentuje wiêkszoœci spo³eczeñstwa pol-skiego i bez zgody rz¹du w Londynie nie mia³ prawa pod-pisywaæ porozumienia o przesiedleniu. Reakcj¹ na areszto-wania pracowników lwowskich uczelni by³y protesty pol-skiego œwiata nauki, w sprawie uwiêzionych g³os zabra³o ponad stu najznakomitszych polskich uczonych z ró¿nych oœrodków (Riedl, 1996; Draus, 2007). Zdzis³aw Pazdro by³ s¹dzony w „procesie delegatury rz¹du” i w koñcu grudnia skazany na rok pozbawienia wolnoœci (Kulczyñska, 1988; Kalbarczyk, 2011). Z wiêzienia wyszed³ w lipcu 1946 r. i szybko wyjecha³ do Krakowa, gdzie przebywa³a ju¿ jego rodzina: ¿ona z synem Przemys³awem. Swoje uwolnienie zawdziêcza³ staraniom Politechniki Gdañskiej. Zachowa³ siê list profesora Karola Pomianowskiego, ówczesnego dziekana Wydzia³u In¿ynierii L¹dowej i Wodnej Politech-niki Gdañskiej do Boles³awa Bieruta, zawieraj¹cy proœbê o wszczêcie kroków u w³adz radzieckich w celu rozpatrzenia sprawy doc. dr. Zdzis³awa Pazdry, którego z powodu wybitnych walorów naukowych Rada Wydzia³u PG posta-nowi³a powo³aæ na Katedrê Geologii (Kozerski, 2005). Potwierdzaj¹ to wspomnienia profesora Kazimierza Smu-likowskiego (1994): „Jeszcze raz próbowa³em zdobyæ dla Poznania docenta Zdzis³awa Pazdrê, ucznia profesora Ryc. 2. Zdzis³aw Pazdro z ojcem prof. Zbigniewem Pazdr¹, lata
30. XX w. Fot. z Kolekcji Prof. Pazdry, Muzeum Geologiczne im. S. J. Thugutta na Wydziale Geologii UW
Rogali ze Lwowa, który zosta³ przez NKWD aresztowany i wywieziony gdzieœ na wschód, lecz którego mo¿na by³o stamt¹d uwolniæ, powo³uj¹c na katedrê uniwersyteck¹. Niestety! SpóŸni³em siê z t¹ akcj¹, bo okaza³o siê, ¿e inicja-tywê tak¹ podjê³a ju¿ wczeœniej Politechnika Gdañska i ¿e dla niej zostanie docent Pazdro zwolniony”. Mimo bez-wzglêdnego zwalczania wrogów ustroju „w³adza ludowa” potrafi³a byæ bardzo pragmatyczna i niekiedy okazywa³a im „wielkodusznoœæ”, jeœli uzna³a, ¿e mog¹ byæ przydatni w budowie nowej Polski.
1 wrzeœnia 1946 r. Zdzis³aw Pazdro rozpocz¹³ pracê na Politechnice Gdañskiej, na stanowisku kierownika Kate-dry Geologii, jako profesor kontraktowy. Tytu³ profesora nadzwyczajnego uzyska³ w 1948 r. W pierwszym okresie by³a to g³ównie odbudowa katedry, kompletowanie ksiê-gozbioru, map, kolekcji ska³ i minera³ów oraz wyk³ady z geologii dla studentów Wydzia³u In¿ynierii L¹dowej i Wodnej i z fizjografii na Wydziale Architektury.
Rozwijanie w Polsce wielkiego przemys³u ciê¿kiego wymaga³o pilnego szkolenia geologów, szczególnie w dziedzinie geologii stosowanej: surowcowej, in¿ynierskiej i hydrogeologii. W zwi¹zku z tym w 1951 r. zosta³a podjêta gruntowna reorganizacja wy¿szego szkolnictwa geolo-gicznego, a wobec szczup³oœci kadr akademickich przyjêto koncepcjê ich koncentracji w dwóch oœrodkach: krakow-skim z geologi¹ surowcow¹ (Akademia Górniczo-Hutni-cza) i warszawskim z geologi¹ uniwersyteck¹, a po stworzeniu odpowiednich warunków lokalowych tak¿e geologi¹ in¿yniersk¹ i hydrogeologi¹. Wi¹za³a siê z tym likwidacja studiów geologicznych w Poznaniu (UAM), Lublinie (UMCS), Toruniu (UMK), a nawet na Uniwersy-tecie Jagielloñskim. Wyj¹tek stanowi³ Uniwersytet Wroc-³awski, gdzie utrzymano studia geologiczne podstawowe z uwagi na specyfikê geologii sudeckiej. Profesorowi Paz-drze, który znalaz³ siê w zespole doradczym przy ministrze szkó³ wy¿szych i nauki Adamie Rapackim, przygoto-wuj¹cym reformê, powierzono utworzenie na Politechnice Gdañskiej studiów w zakresie geologii technicznej, prze-widuj¹c ich rych³e przeniesienie do Warszawy. Studia powsta³y na Wydziale In¿ynierii L¹dowej i Wodnej, a po wyodrêbnieniu Wydzia³u Budownictwa Wodnego wesz³y wkrótce w jego sk³ad.
Pocz¹tki by³y trudne, gdy¿ brakowa³o kadr, ca³a kon-cepcja i organizacja studiów by³y osobist¹ zas³ug¹ profeso-ra Pazdry. Studentom pierwszego rocznika wyk³ada³ on geologiê dynamiczn¹, geologiê historyczn¹, geologiê regio-naln¹, strukturaln¹, in¿yniersk¹ i hydrogeologiê. W nastêp-nym roku mia³ ju¿ wsparcie kilku wspó³pracowników, m.in. ¿ony Olgi, a w 1954 r. w prowadzeniu niektórych zajêæ uczestniczyli pierwsi absolwenci. Jakby tego by³o ma³o w latach 1953–1954 pe³ni³ funkcjê dziekana Wydzia³u Budownictwa Wodnego (Kozerski, 2005).
Jednoczeœnie wróci³ do dzia³alnoœci naukowej w dzie-dzinie, której dot¹d nie uprawia³, choæ obok hydrogeologii zajmowa³ siê tak¿e geologi¹ regionu gdañskiego. Wyko-rzystuj¹c wyniki nowych wierceñ i obserwacje terenowe pisa³ o pod³o¿u i genezie Pó³wyspu Helskiego, o ukszta³-towaniu pod³o¿a delty Wis³y, o glacitektonice, wreszcie podczas 31. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologiczne-go w Gdañsku w 1958 r. przedstawi³ swój pogl¹d na budo-wê geologiczn¹ ca³ego regionu (Pazdro, 1960, 1972). W za-kresie kartografii opracowa³ arkusz Gdañsk Przegl¹dowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 300 000 (Pazdro, 1954) i Przegl¹dowej Mapy Hydrogeologicznej Polski (Pazdro, 1961). Wa¿ne pozycje w jego dorobku tego okre-su stanowi³y: praca na temat zasobów wód podziemnych Polski pó³nocno-zachodniej (z B. Kozerskim) i obszerne studium hydrogeologiczne obszaru miejskiego Gdañsk-Sopot-Gdynia, obie niepublikowane z powodu panuj¹cej wówczas cenzury (Pazdro, 1972).
W 1958 r. na proœbê Rady Wydzia³u Geologii Uniwer-sytetu Warszawskiego profesor Pazdro przeniós³ siê do Warszawy, aby kierowaæ tu Zak³adem Hydrogeologii Ogólnej. Z udzia³em swoich uczniów prowadzi³ w pó³noc-no-wschodniej Polsce badania hydrogeologiczne na lokal-ne potrzeby gospodarki wodlokal-nej, które sta³y siê podstaw¹ do opracowania regionalnych syntez hydrogeologicznych. ¯ywo interesowa³ siê problematyk¹ hydrogeochemiczn¹, w tym wodami leczniczymi oraz wodami termalnymi na Podhalu (Ma³ecka & Roniewicz, 1989; Kozerski, 2005). W 1965 r. zosta³ profesorem zwyczajnym, a w latach 1966–1968 piastowa³ stanowisko dziekana Wydzia³u Geo-logii Uniwersytetu Warszawskiego. Jako wybitny przed-stawiciel wa¿nej dla gospodarki dyscypliny naukowej by³ autorem wielu opinii, ekspertyz, opracowañ dokumenta-cyjnych i projektów oraz uczestnikiem ró¿nych narad, komisji, posiedzeñ, powo³ywanych na potrzeby w³adz rz¹dowych i terenowych. By³ autorem lub wspó³autorem opracowañ dotycz¹cych koncepcji zaopatrzenia w wodê miast i du¿ych zak³adów przemys³owych, ujêæ wód leczni-czych i innych (Pazdro, 1972).
Jednak najwa¿niejsze zas³ugi profesor Pazdro po³o¿y³ w tworzeniu polskiej szko³y hydrogeologii. Najpierw jako organizator pierwszych w Polsce studiów hydrogeologicz-nych i geologiczno-in¿ynierskich na Politechnice Gdañ-skiej, nastêpnie jako autor pierwszego podrêcznika „Hydrogeologia ogólna”, dzie³a powa¿nego, które by³o wydane w 1964 r. i wznawiane z uzupe³nieniami i aktuali-zacj¹ w latach 1977, 1983 oraz poœmiertnie w 1990 r. (we wspó³autorstwie z B. Kozerskim). Wypada wspomnieæ, ¿e na zamówienie Politechniki Warszawskiej Zdzis³aw Paz-dro ju¿ w 1957 r. przygotowa³ skrypt z hyPaz-drogeologii dla studentów wydzia³ów in¿ynierskich. Jako autor podrêcz-nika akademickiego i redaktor naukowy „S³owpodrêcz-nika hydro-geologii i hydro-geologii in¿ynierskiej” (Ba¿yñski & Turek, 1969) uporz¹dkowa³ polsk¹ terminologiê hydrogeologiczn¹, a jako przewodnicz¹cy Komisji Dokumentacji Hydrogeologicz-nych w Centralnym Urzêdzie Geologicznym w latach Ryc. 3. Profesor Zdzis³aw Pazdro, Politechnika Gdañska,
1956–1973 wywar³ ogromny wp³yw na jakoœæ opracowañ hydrogeologicznych w ca³ym kraju (Ma³ecka & Ronie-wicz, 1989; Kleczkowski & Sadurski, 1999). Profesor Paz-dro by³ nauczycielem i opiekunem kilku generacji hyPaz-dro- hydro-geologów, wypromowa³ 28 doktorów, m.in. póŸniejszych profesorów: Józefa Ba¿yñskiego, Jana Malinowskiego, Jana Dowgia³³ê, Bohdana Kozerskiego, Aleksandrê
Macioszczyk, Wies³awa Subotowicza, napisa³ dziesi¹tki recenzji i opinii prac doktorskich, habilitacyjnych oraz wniosków w sprawie tytu³ów naukowych.
Trudno jest pisaæ o profesorze Pazdrze, poniewa¿ we wspomnieniach o ró¿nych ludziach czêsto nadu¿ywane s¹ du¿e s³owa, które trac¹ wskutek tego swoj¹ wagê. A profe-sor Pazdro by³ naprawdê cz³owiekiem niez³omnego cha-Ryc. 4. Promocje doktorskie na Uniwersytecie Warszawskim w 1966 r. Od lewej: prof. Kazimierz Guzik, prof. Stefan Zbigniew Ró¿ycki, dr Witos³awa Boretti-Onyszkiewicz, prof. Zdzis³aw Pazdro – dziekan Wydzia³u Geologii, dr Lech Wysokiñski, doc. Witold Cezariusz Kowalski, dr Danuta Szysz³o, prof. Józef Go³¹b. Fot. z arch. rodzinnego prof. Przemys³awa Pazdry
Ryc. 5. Publiczna obrona pracy doktorskiej Danuty Ma³eckiej w 1968 r. na Wydziale Geologii UW. Od lewej siedz¹: prof. Zdzis³aw Pazdro, doc. Kazimierz £ydka, prof. Kazimierz Guzik i prof. Józef Go³¹b. Fot. ze zbiorów Instytutu Hydrogeologii i Geologii In¿ynierskiej UW
rakteru, twardych zasad, wielkiej odwagi, odpowie-dzialnoœci, uczciwoœci i skromnoœci. Jako szef i nauczy-ciel, wymagaj¹cy i surowy, potrafi³ okazywaæ wspó³pra-cownikom i studentom dyskretn¹ ¿yczliwoœæ i pomoc, by³ powszechnie szanowany. Wszyscy, którzy go znali, pod-kreœlaj¹ jego wysok¹ kulturê i elegancjê w sposobie bycia, a ci, którzy znali go bli¿ej, podkreœlaj¹ równie¿ to, ¿e ze swoj¹ ¿on¹, towarzyszk¹ w doli i niedoli, profesor Olg¹ Pazdro, stanowili wspania³¹ parê. Ich syn, Przemys³aw, poszed³ w naukowe œlady rodziców, zostaj¹c profesorem Politechniki Gdañskiej, dzisiaj ju¿ emerytowanym.
W ostatnich latach ¿ycia profesor Zdzis³aw Pazdro nie-domaga³ na serce, zmar³ 23 lipca 1987 r. i zosta³ pochowa-ny obok ¿opochowa-ny na Cmentarzu Pó³nocpochowa-nym (Wólka Wêglowa) w Warszawie (W-VI-13-3). „Miar¹ szacunku i uznania oraz popularnoœci Profesora by³y nieprzeliczone t³umy uczestnicz¹ce w uroczystoœciach pogrzebowych” – wspo-minali potem jego m³odsi wspó³pracownicy (Ma³ecka & Roniewicz, 1989).
Serdecznie dziêkujê Panu prof. Jerzemu J. Ma³eckiemu i w szczególnoœci Panu prof. Bohdanowi Kozerskiemu, przez wiele lat najbli¿szemu wspó³pracownikowi prof. Pazdry, uczniom i kontynuatorom jego dzie³a, za rozmowy o Profesorze i przekazane materia³y. Panu prof. Przemys³awowi Pazdrze jestem wdziêczny za udostêpnienie fotografii z rodzinnych zbiorów. Panu dr. Mar-kowi Stêpisiewiczowi, kierowniMar-kowi Muzeum Geologicznego na Wydziale Geologii UW, dziêkujê za zgodê na wykorzystanie fotografii z przedwojennego zbioru, tzw. Kolekcji Prof. Pazdry, a Panu dr. hab. Grzegorzowi Barczykowi za ich prezentacjê i ¿yczliw¹ pomoc w przygotowaniu do publikacji.
LITERATURA
BARANOWSKI J., BARANOWSKI M. & RAFALSKA B. 2002 – Zdzis³aw Pazdro – Lwowskie Orlê – dokumenty znalezione na strychu. Lwow-skie Spotkania. Spo³.-Kulturalny Miesiêcznik Polski na Ukrainie. IX–X 2002 r. BARCZYK G. & NIECHWEDOWICZ M. 2013 – „Geolog w terenie… czyli lata 20., lata 30. Na archiwalnych fotografiach Profesora Zdzis³awa Pazdry” – wystawa w Muzeum Geologicznym im. S. J. Thu-gutta na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Prz. Geol., 61 (12): 742–745.
BA¯YÑSKI J. & TUREK S. 1969 – S³ownik hydrogeologii i geologii in¿ynierskiej (pod red. nauk. Z. Pazdry). Wyd. Geol., Warszawa, s. 192.
BOLEWSKI A. 1976 – Reorganizacja wy¿szego szkolnictwa geolo-gicznego w latach 1951–1952. Prz. Geol., 24 (9): 510–517.
DOWGIA££O J. & KOZERSKI B. 2013 – History of hydrogeology: Poland. [W:] N. Howden, J.Mather (red.) History of Hydrogeology. Intern. Assoc. of Hydrogeol., 28, CRC Press: 201–228.
DRAUS J. 2007 – Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni. Wyd. Ksiêgarnia Akademicka, Kraków, s. 328.
KALBARCZYK S. 2011 – Czystka na uczelniach. Zag³ada polskiego œrodowiska naukowego we Lwowie po `44. Biul. IPN, 3: 69–73. KLECZKOWSKI A.S. & SADURSKI A. 1999 – Geneza i rozwój pol-skiej hydrogeologii. Biul. Pañstw. Inst., 388: 7–33.
KOZERSKI B. 2005 – Cz³owiek wielkiej prawoœci. [W:] Pionierzy Politechniki Gdañskiej. Wyd. Politechniki Gdañskiej, Gdañsk: 452–458.
KOZERSKI B., PACZYÑSKI B., SADURSKI A. & SKRZYPCZYK L. 2010 – Evolution of Polish hydrogeology. Prz. Geol., 58 (9/1): 730–736. KOZERSKI B. & MA£ECKI J.J. 2013 – Historia hydrogeologii na Uniwersytecie Warszawskim w 60-lecie jej istnienia. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 456: 11–26.
KRAJEWSKI S. 1984 - Z okazji 80-lecia urodzin profesora Zdzis³awa Pazdry sesja naukowa. Prz. Geol., 32 (4): 240–241.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1972 – Karpaty. [W:] Budowa geologiczna Polski. T. 4. Tektonika, cz. 3. Wyd . Geol., Warszawa.
KULCZYÑSKA M. 1988 – Lwów – Donbas 1945. Wyd. „Epoka”, Warszawa 1988, s. 80.
MACIOSZCZYK T. 1988 – Zdzis³aw Pazdro (1903–1987). Prz. Geofiz., 33 (3): 321–324.
MAKOWSKI H. 1962 – Historia odkrycia Zag³êbia Nadbu¿añskiego (w trzylecie œmierci J. Samsonowicza). Prz. Geol., 10: 579–58. MA£ECKA D. & RONIEWICZ P. 1989 – Profesor Zdzis³aw Pazdro – w pierwsz¹ rocznicê œmierci. Prz. Geol., 37 (2): 113–115.
OBERC J. 1997 – Miêdzy matur¹ a doktoratem. Przegl¹d Uniwersytecki. Pismo Uniwersytetu Wroc³awskiego, III, 4(18): 7–10.
Obrona Lwowa, T. 3. Organizacja listopadowej obrony Lwowa. Ewi-dencja uczestników walk. Lista strat. (oprac. dr E. Wawrzkowicz i mjr J. Klink). Wyd. VOLUMEN, Warszawa 1994: 183.
PAZDRO Z. 1927 – Szkic geologiczny Liwocza. Kosmos, 51 (za r. 1926): 393–409.
PAZDRO Z. 1930 – Mszywio³y z ³upków menilitowych w Skalniku i ich znaczenie stratygraficzne. Kosmos, 54 (za r. 1929): 140–170. PAZDRO Z. 1931a – Wycieczka geologiczna do Marokka. Wszechœ-wiat, 1: 4–10.
PAZDRO Z. 1931b – Spostrze¿enia geologiczne z Karpat Œrodkowych. Kosmos, 55 (za r. 1930): 339–356.
PAZDRO Z. 1934 – Pasmo Gór Czywczyñskich. Geologia. Rocz. Pol. Tow. Geol., 10: 199–291.
PAZDRO Z. 1936 – Warstwy szypockie w Hryniawie nad Czeremo-szem. Kosmos, 60 (za rok 1935): 293–304.
PAZDRO Z. 1953 – Jednostki tektoniczne w budowie Opola Ma³ego i fazy ich rozwoju. Biul. Inst. Geol., bez numeracji: 4–59.
PAZDRO Z. 1954 – Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 300 000, arkusz Gdañsk, wyd. B. Instytut Geologiczny, Warszawa.
PAZDRO Z. 1960 – Budowa geologiczna regionu gdañskiego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 29 (4): 337–346.
PAZDRO Z. 1961a – Przegl¹dowa Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 300 000, arkusz Gdañsk, wyd. A. Instytut Geologiczny, Warszawa.
PAZDRO Z. 1961b – Przegl¹dowa Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 300 000, arkusz Gdañsk, wyd. B. Instytut Geologiczny, Warszawa.
PAZDRO Z. 1964 – Hydrogeologia ogólna. Wyd. I. Wyd. Geol., War-szawa, s. 524.
PAZDRO Z. 1972 – Praca naukowa. Maszynopis, s. 6.
PAZDRO Z. & KOZERSKI B. 1990 – Hydrogeologia ogólna. Wyd. IV. Wyd. Geol., warszawa, s. 624.
PO¯ARYSKA K. 1986 – Olga Pazdro (1905–1984). Rocz. Pol. Tow. Geol., 56: 183–184.
PRZYBY£OWSKI K. 1980 – Pazdro Zbigniew Walenty. Polski S³ownik Biograficzny, XXV/3, 106: 524–525.
RIEDL T. 1996 – We Lwowie. Relacje. Oficyna Wyd. Sudety, Wroc³aw, s.190.
SMULIKOWSKI K. 1994 – Droga po kamieniach. Wspomnienia. War-szawa, s. 396.
ŒWIDZIÑSKI H. 1947 – S³ownik stratygraficzny pó³nocnych Karpat fliszowych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 37: 7–124.
TEISSEYRE H. 1973 – Zdzis³aw Pazdro – geolog i hydrogeolog. Biul. Inst. Geol., 277: 9–22.
Praca wp³ynê³a do redakcji 11.05.2014 r. Akceptowano do druku 16.06.2014 r.
Serwis fotograficzny na str. 378
Ryc. 6. Profesor Maria Turnau-Morawska, prof. Pazdro (w œrodku), prof. Antoni S. Kleczkowski. Fot. ze zbiorów Instytutu Hydro-geologii i Geologii In¿ynierskiej UW
Ryc. 7. Worochta w Karpatach Wschodnich, lata 30. XX w. Wszystkie fot. z Kolekcji Prof. Pazdry, Muzeum Geologiczne im. S. J. Thugutta na Wydziale Geologii UW
Ryc. 8. Kazimierz Smulikowski (po lewej), Olga Pazdro i Zdzis³aw Pazdro w Karpatach Wschodnich
Ryc. 12. Wœród Hucu³ów
Ryc. 10. Zdzis³aw Pazdro (od lewej, w kaszkiecie) ze studentami w Karpatach Wschodnich
Ryc. 9. Zdzis³aw Pazdro (w œrodku w kaszkiecie), prawdopo-dobnie podczas XIV Zjazdu PTG w Worochcie 1934 r.
