Ewangelie jako starożytne biografie

(1)

(2)

Studia Teologiczne Bial., D roh., Lom.

17(1999)

KS. MAREK SKIERKOWSKI

EWANGELIE JAKO STAROŻYTNE BIOGRAFIE

Treść: Wstęp; I. Dzieje; II. Ewangelie synoptyczne a biografie grecko-rzymskie; III. Czwarta Ewangelia a biografie grecko-rzymskie; IV. Wpływ ewangelistów; Wnioski końcowe.

WSTĘP

Czy Ewangelie są biografiam i w starożytnym sensie tego słowa? Jesz cze nie tak d aw no odpow iadano na to pytanie negatyw nie, tłum acząc, że Ew angelie należą do zupełnie odrębnego i oryginalnego rodzaju literac kiego. Jednakże już autorzy oficjalnego dokum entu Papieskiego K om itetu O bchodów Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, Jezus Chrystus, jedyny Zbawi ciel świata, wczoraj, dziś i na wieki (1996), stwierdzają: "przeszliśm y od n a iw nego traktow ania Ewangelii jako biografii Jezusa p rzez zw yczajne za przeczenie takiego w artościow ania aż do u d okum entow ania krytycznie pow ro tu nie tylko historycznej, lecz także biograficznej w artości w helle nistycznym znaczeniu biografii tam tych czasów ".1 W niniejszym artykule pragniem y odpow iedzieć na pytanie: Jak daleko posunięte podobieństw a istnieją m iędzy starożytnym i biografiam i a prezentacją życia Jezusa w Ewangeliach? Wcześniej jednak, niejako w ram ach w prow adzenia, p rz e d staw im y dotychczasow e rozum ienie rodzaju literackiego Ewangelii.

L DZIEJE

Przeszliśmy od naiwnego traktowania Ewangelii jako biografii Jezusa. N ietru d n o dom yślić się, że członkom Komisji Teologiczno-Historycznej

(3)

MAREK SKIERKOWSKI

ch o d zi w tym z d a n iu o dom inujące p rze z d łu g ie w ieki p a trz e n ie na Ew angelie przez p ry zm a t koncepcji historii pojm ow anej jako p o sz u k i w anie od p o w ied zi na pytan ie wie es eigentlich gewesen (jak to rzeczyw i ście było)?2 W ty m w łaśnie d u ch u W. K w iatkow ski, najw ybitniejszy p o l ski apologetyk, u w ażał ew angelistów "za historyków , fotografujących p o n iek ąd rzeczyw istość, której byli św iad k am i lub o której dow iad y w ali się od św iad k ó w bezpośrednich".3

Zaprzeczenie takiego wartościowania. Przekonanie jednak, że efekt pracy hi storyków może stanowić fotografię rzeczywistości, jest iluzją. U początku pro cesu redagowania ewangelijnych narracji znajduje się przecież religijne d o świadczenie pierw szych chrześcijan dotyczące osoby Jezusa, a więc nie uchwytnej tajemnicy, którą dogłębnie poznaje się nie przez dystansowanie się od niej, ale "angażującą relaqę względem niej".4 Ewangelie zatem, zauw a ża A. Dulles, jeśli miały być praw dziw ą relacją o Jezusie, nie mogły stanowić Jego fotografii, lecz portrety.5 J. Kudasiewicz interpretuje te portrety jako "je dyną w swoim rodzaju syntezę historii i teologii".6 "Ewangeliści - wyjaśnia biblista lubelski - z treści autentycznie historycznych skomponowali dzieła, których centralnym punktem zainteresowania nie jest element historyczny czy biograficzny, tylko religijny i teologiczny. Ewangeliści nie chcieli pisać ży w ota Jezusa, lecz wykazać, że jest On Mesjaszem, Synem Bożym, Zbawicie lem".7 Oznacza to, że redaktorzy Ewangelii, a szczególnie Marek, stworzyli now y rodzaj literacki, który nie miał odpowiedników w innych literaturach.8 Zdaniem J. Kudasiewicza, pew ną analogię m iędzy rodzajem literackim Ewangelii a rodzajem używ anym w litera iurze współczesnej m ożna byłoby znaleźć w tzw. literaturze faktu, czyli "literaturze narracyjnej o charakterze przede wszystkim dokum entalnym lub c2ęściowo beletryzowanej, mającej na celu w iarygodną relację o autentycznych wydarzeniach".9

Powrót biograficznej wartości Ewangelii. Już w dobie negow ania biogra ficznego charakteru Ewangelii sugerow ano czasami, że są one "czymś w ię

2 Jest to słynne sformułowanie L. von Ranke (1795-1886), autora Geschichte der romanischen

und germanischen Völker von 1494 bis 1514: Zur Kritik neuerer Geschichtschreiber (1885).

3 W . K w i a t k o w s k i , Apologetyka totalna, Warszawa 1962, t. II, s. 52.

4 Por. G. O ’C о 1 1 i n s, Christology, Oxford 1995, s. 50; na temat samej natury osobowego poznania zob. M. P o 1 a n y i, Personal Knowledge, London 1962.

5 Por. A. D u 11 e s, Apologetic and the Biblical Christ, London 1963, s. 49.

6 J. K u d a s i e w i c z , Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Warszawa 1986, s. 73. 7 Tamże, s. 77.

8 Por. tamże, s. 65. 9 Tamże, s. 77.

(4)

EWANGELIE JAKO STAROŻYTNE BIOGRAFIE

cej niż biografią".10 Dzisiaj należy podtrzym ać ten sąd, ale i jednocześnie uznać, że Ewangelie "naśladują zasadę biografii".11 Przełom owy m om ent w dziejach debat nad biograficznym charakterem Ewangelii stanow ił artykuł C. W. Votawa, opublikow any w 1915 r., umieszczający w yraźnie Ewangelie w kręgu grecko-rzymskiej literatury biograficznej na rów ni z żyw otam i filo zofa Sokratesa (Dialogi Platona i Memorabilia Ksenofonta), lekarza A poloniu sza z Tiany (biografia napisana przez Filostrata) i filozofa Epiteusza (biogra fia napisana p rzez A riana).12 Później znaczący w kład w przyw rócenie Ewangeliom biograficznego charakteru włożyli G. N. Stanton, T. Talbert, P. Shuler, К. Berger, D. Dormeyer, a w sposób szczególny R. A. Burridge.13

C zym charakteryzow ała się starożytna biografia? R. A. B urridge o d nosi się do pięciu greckich i p ięciu rzym skich ży w o tó w 14, zw racając szczególną u w agę na cztery zasadnicze elem enty biografii, m ianow icie jej ty tu ł i w p ro w ad zen ie, podm iot, rysy zew nętrzne oraz rysy w ew n ętrz ne. Z auw aża, że najw ażniejszą cechą żywotów (bioi, vitae) jest ich u w ag a całkowicie sk up io n a na bohaterze. R ozpraw y te jed nak są b a rd z o ela styczne, jeśli chodzi o zakres i sposób prezentacji życia. C zasam i m am y do czynienia z całym życiem bohatera, innym razem tylko z niektórym i jego okresam i, czasam i au to rzy żyw otów uw zględniają chronologię, a czasam i koncentrują się jedynie na pew n y ch aspektach życia, nie zacho w ując ściśle p o rząd k u chronologicznego.15 W jaki sposób cztery zasad n i cze elem enty starożytnej biografii w ystępują w Ewangeliach synoptycznych?

10 Por. H. К ii n g, On Being a Christian, London 1977, s. 150.

11 D. D o r m e y e r, Ewangelia Marka jako dawna biografia, “Studia Theologica Varsaviensia” 36 (1998) n. l , s . 24.

12 Zob. C. W. V o t a w, The Gospels and Contemporary Biographies, “American Journal of Theology” 19 (1915) s. 45-73 і 217-249.

13 R. A. B u r r i d g e, What Are the Gospels? A Comparison with Graeco-Roman Biography, Cambridge 1992.

14 Są to następujące żywoty: 1. Euagor Izokratesa (436-338 przed Chr.), pieśń pochwalna na cześć króla Cypru; 2. Agezilausz Ksenofonta (428-354 przed Chr.), pieśń pochwalna zawierająca bo gaty material historyczny ku czci króla Sparty; 3. Eurypides Satyra, autora żywotów tradycji arystotelesowskiej (III w. przed Chr.); 4. Attyk Korneliusza Neposa (I w. przed Chr.), stanowią cy część pierwszego przekładu biografii rzymskiej pt. De viris illustribus·, 5. Mojżesz Filona z Aleksandrii (30-25 przed Chr. do 45 po Chr.), będący biografią postaci biblijnej; 6. Agricola Tacyta, napisana w 98 r. po Chrystusie na cześć konsula Juliusza Agricoli; 7. Katon Mniejszy Plutarcha (45-120 po Chr.), stanowiący część tzw. “żywotów równoległych” ; 8. Żywoty Ceza

rów Swetoniusza (ur. 69 r. po Chr., data śmierci nieznana); 9. Demonax Lucjusza (120-180 po

Chr.); 10. Apoloniusz z Tiany Filostrata (170-250 po Chr.); por. tamże, s. 128-190. 15 Por. tamże, s. 80-81; 109-127.

(5)

MAREK SKIERKO W SKI

II. EWANGELIE SYNOPTYCZNE A BIOGRAFIE GRECKO-RZYMSKIE Tytuł i wprowadzenie. Tytuły poszczególnych Ew angelii składają się z przy im k a kata i odpow iedniego im ienia w bierniku: Według Mateusza, Według Marka i Według Łukasza. N iezależnie od tego, czy ty tu ły te są ory ginalne czy nie, sugerują one, że Kościół p ierw o tn y p o trak to w ał cztery E w angelie jako należące do tego sam ego ty p u literatu ry, chociaż nie w skazał, do jakiego konkretnie. Z dania w prow adzające jed n ak p o zw ala ją już określić, że chodzi o bioi. M ateusz w ychodzi z genealogii bo h atera biografii jak K orneliusz N epos i Plutarch, M arek16 od razu przy stęp u je do prezentacji życia jak Ksenofont, w reszcie Łukasz zaczyna od form al nego p ro lo g u jak Lucjusz, Filon, Izokrates, Tacyt i Filostrat. P o n ad to , jak w iększość anty czny ch biografii, M arek i M ateu sz zara z n a p o czą tk u w zm ian k u ją im ię sw ego bo h atera, Ł ukasz zaś czyni to nieco później (1,31).17

Podmiot. R. G uelich zasugerow ał, że Ew angelie są skoncentrow ane nie tyle n a życiu Jezusa, ile raczej n a orędziu o Bogu p rzy n o szącym lu dziom zbaw ienie.18 R. A. B urridge, dokonując analizy p o d m io tu czasow ników w Ew angeliach, nie p o tw ierd za tej tezy. Jezus jest p o d m io tem 24,4 % czasow ników w Mk, 17,9 % w Łk i 17,2 % w M t, a 20,2 % czasow ni ków w M k, 36,8 % w Łk i 42,5 % w M t znajduje się na Jego ustach. U czniow ie zaś jako g ru p a i jednostki w ahają się m ięd zy 8,3 % a 12,2 %. P odobne proporcje procentow e w y stęp ują u Satyra, gdzie do E u rypidesa odnosi się 25,8 % czasow ników , a 17,5 % w ystępuje w cytatach z jego sztuk .19 "Jedynym p o dm io tem Ew angelii - w yciągają w nioski z tych an a liz au to rzy doku m entu Jezus Chrystus, jedyny Zbawiciel świata, wczoraj, dziś i na wieki - jest Jezus, postać kluczow a, zajm ująca całą scenę: w sz y st ko inne obraca się w okół niej. K rąg św iatła sk u p ia się zaw sze n a Jezu sie".20 W ażnym arg um en tem p rzy taczan y m d o tą d przeciw ko biograficz

16 Można dyskutować nad długością wprowadzenia w Mk: 1,1, 1,1-8, 1,1-13 czy 1,1-15? Nieza leżnie od rozstrzygnięcia tej kwestii, nie ulega jednak wątpliwości, że w żadnym wypadku nie mamy do czynienia z formalnym prologiem.

17 Por. R. A. B u r r i d g e, What Are the Gospels? A Comparison with Graeco-Roman Biogra

phy, s. 192-195.

18 Por. R. G u e 1 i c h, The Gospel Genre. W: Das Evangelium und die Evangelien: Vorträge

vom Tübinger Symposium 1982, pod red. P. Stuhlmachera, Tübingen 1983, s. 191.

phy, s. 196.

(6)

nem u charakterow i Ew angelii była ich koncentracja n a m ałym w y cinku życia Jezusa, głów nie n a w ydarzeniach zw iązanych z Jego śm iercią. M. K ahler określał n aw et Ew angelię św. M arka "historią m ęki z obszernym w stęp em ".21 Jednakże, zau w aża R. A. B urridge, w antycznych b io g ra fiach z n atu ry rzeczy kładziono akcent na decydujący okres życia b o h a tera, pom ijając inne. O pisy O statniej W ieczerzy, m ęki, śm ierci i zm a r tw ychw stania Jezusa, a więc w y d arzeń b ard zo w ażnych, zajm ują tylko ok. 15 % narracji w M t i Łk oraz 19 % w M k, a więc nie m ożna p o zo sta łych 80 % uznać za zw ykły w stęp.22

Rysy zewnętrzne. Ew angelie p isan e są p ro zą narracyjną, stan o w ią u tw o ry o średniej długości (Mt - 18305 słów, M k - 11242, Łk - 19428), zredagow ane z zachow aniem chronologii, w którą został w łączony m a teriał ułożony rów nież tem atycznie, ale i tak ich stru k tu ra chronologicz na jest w yraźniejsza niż m a to miejsce w Demonax Lucjusza. W praw dzie w Ew angeliach brakuje bezpośredniej charakterystyki Jezusa, to jed n ak dom eną bioi było w ydobyw anie charakteru postaci z jej słów i czynów . W Ew angeliach rów nież m am y do czynienia z prezentacją p o śred n ią Je zusa, nie mniej p ełn ą i skuteczną jak charakterystyka b ezp ośred n ia.23

Rysy wewnętrzne. Ew angelie uw zględniają charakterystyczne tem a ty grecko-rzym skich żyw otów : pochodzenie przedstaw ianej postaci, jej n aro d zin y (w p raw d zie nie w zm iankow ane w Mk, ale p o d o bn ie jest w Agezilauszu, Attyku czy Katonie Mniejszym), jakiś charakterystyczny e p i zo d z dzieciństw a stanow iący prefigurację późniejszych do k o n ań (jak u Izokratesa, Tacyta i Plutarcha), w ielkie dzieła (najbardziej ch arak tery styczny elem ent) oraz śm ierć i jej n astępstw a (dużo uw agi śm ierci sw e go b oh atera pośw ięcają Plutarch i Filostrat). Dzieła ew angelistów o dbie gają nieco od innych biografii, pisanych greką klasyczną, p o d w zg lęd em języka i stylu (koine z w pływ am i semickimi), skutkiem czego p rzez M. D ibeliusa (Die Formgeschichte des Evangeliums, 1919) zostały zaklasyfiko w ane do tzw. małej literatury. R. A. B urridge do p atru je się jed nak p e w  nych elem entów takiej literatury także u Plutarcha, Satyra i Lucjusza. Z arów no w Ew angeliach, jak i biografiach grecko-rzym skich w y stępuję sw oiste napięcie p o m ięd zy realnym obrazem prezentow anej postaci a ja

21 M. K ä h 1 e r, Der sogenannte historische Jesus und der geschichtliche, biblische Christus, München 1956, s. 59.

phy, s. 197-199.

(7)

MAREK SKIERKOWSKI

kim ś typem biograficznym. Jezus Ewangelii św. M arka jaw i się jako postać nieco tajem nicza i jako cudotw órca, Ewangelii św. M ateusza - jako "now y M ojżesz", a Ewangelii św. Łukasza - jako "człowiek dla innych".24

W niosek końcow y, który R. A. B urridge w y p ro w ad za z po ró w n an ia Ewangelii synoptycznych z dziesięciom a starożytnym i żyw otam i, b rzm i następująco: "chociaż Ewangelie synoptyczne, ze w zg lęd u n a treść, k tó rą zaw ierają, m og ą słusznie tw o rzy ć swój w łasn y p o dro dzaj literacki, to jednak m ieszczą się w obrębie ogólnego rodzaju literackiego bioi".25 Pozo staje zatem jeszcze pytanie o biograficzny charakter Czwartej Ewangelii.

III. C Z W A R T A EW AN G E LIA A BIOGRAFIE G RECKO-RZYM SKIE P ow stała p o d koniec I w ieku Ew angelia św. Jana stanow i ju ż "ow oc rozw iniętej refleksji teologicznej"26. Czy zatem Jan "p rezen tu je sw oją teologię w form ie żywota Jezusa"?27 Czy i w tej Ew angelii rów nież m o ż na w ykryć cztery zasadnicze elem enty starożytnej biografii?

Tytuł i wprowadzenie. Czwartej Ewangelii także brakuje ściśle biogra ficznego tytułu. Jednakże, podkreśla R. A. B urridge, ty tu ł Według ]ana su  geruje p rzy n ależn o ść w szystkich czterech E w angelii d o tego sam eg o ty p u literatury. W prow adzenie stanow i form alny p rolog o charakterze poetyckim , naw iązujący do R dz 1,1. W praw dzie im ię głównej postaci, której m a dotyczyć biografia, p o raz p ierw szy p a d a dop iero w 1,17, to jed n ak Jezus identyfikuje się ze w zm ian k o w an y m ju ż na sam ym p o cząt ku Słowem.28

Podmiot. 20,2 % czasow ników w narracji i konw ersaq'ach m a jako p o d m io t Jezusa. Do tego należy dod ać 34 % czasow ników w y stęp u ją cych w Jego nau czan iu i 1,1 % w prologu, aby otrzym ać 55,3 %, czyli więcej niż w M k (44,6 %) i Łk (54,7 %) oraz trochę mniej niż w M t (59,7 %). Z pozostałych 44,7 % najwięcej, 9,3 %, p rz y p a d a uczniom . Jeśli z k o lei chodzi o rozm ieszczenie m ateriału, w p raw d z ie w y d arzen ia zw iązan e z O statnią W ieczerzą, m ow am i pożegnalnym i, m ęką i zm artw y ch w sta

24 Por. tamże, s. 206-217.

25 “While they may well form their own subgenre because of their shared content, the synoptic gospels belong within the overall genre of bioi”; tamże, s. 218-219.

26 G. B o r n k a m m, Jesus o f Nazareth, London 1960, s. 14. 27 O. C u 11 m a n n, Salvation in History, London 1967, s. 270.

(8)

niem zajm ują aż 33,3 % tekstu Ew angelii, ale z p o d o b n y m akcentem na ostatni okres życia b o h atera sp o ty kam y się u Filostrata (26,3 % narraq'i pośw ięconej uw ięzieniu, procesow i i śm ierci A poloniusza) i K senofonta (37 % narracji dotyczy kam panii perskiej).29

Rysy zewnętrzne. Cechą charakterystyczną Czwartej Ewangelii są d łu  gie m ow y i dialogi, charakterystyczne szczególnie dla bioi filozofów. Pod w zględem objętości (15416 słów) dzieło to znajduje się po m ięd zy M k a M t i Łk. Ew angelia św. Jana, p om im o pew n y ch pęknięć w narracji i rozbieżności z pozostałym i Ew angeliam i, zachow uje p o rząd ek chrono logiczny w y d arzeń . D opiero niejako w tó rnie w zasad n iczą stru k tu rę chronologiczną zostaje w łączony m ateriał ułożony tem atycznie lub w e d ług koncepcji ew angelisty. "W szystkie Ew angelie - pisze M. H engel - idą za geograficznym i chronologicznym p o rząd k iem (...), m im o że ist nieją p ew n e różnice p o m ięd zy synoptykam i i Janem ".30 Ew angelia św. Jana tw orzy dw uczęściow ą stru k tu rę. Pierw sza część dotyczy p o słu g i w an ia Jezusa, d ru g a zaś (od 12,12) odnosi się do ostatniego ty g odnia ży cia Jezusa i Jego u k azy w ań się p o zm artw y ch w stan iu . Jeśli n ato m iast chodzi o sposób charakteryzow ania postaci, dom inuje prezentacja p rzez słow o, ale bez zaniedbyw ania czynu, i to nie tylko w sposób po śred n i, jak to m iało miejsce w Ewangeliach synoptycznych, ale rów nież b ezp o śred  nio (kiedy Jezus określa siebie Dobrym Pasterzem, Chlebem, Krzewem win nym itd.).31

Rysy wewnętrzne. Ew angelia u w zględnia zasadnicze tem aty helleń skiej biografii. N ap isan a została greką koine, w ykorzystującą słow nictw o rz a d k o w y stępujące u synoptyków . Z p ew n o ścią o braz Jezusa w tej Ew angelii jest bardziej zabarw iony teologią niż m iało to miejsce w trzech pierw szych Ew angeliach, ale p ew n e stylizow anie postaci należy d o n a tu ry bioi.32

"Te rezultaty, kończy R. A. B urridge, um ieszczają Czwartą Ewangelię w yraźnie w tym sam ym rodzaju literackim , d o jakiego należą Ewangelie synoptyczne, a więc bio i".33 "P rzym iotnik biograficzny, d o d ają a u to rz y do k u m en tu Jezus Chrystus, jedyny Zbawiciel świata, wczoraj, dziś i na wie

2S Por. tamże, s. 223-225.

30 M. H e n g e 1, Acts and the History o f Earliest Christianity, London 1979, s. 19.

phy, s. 225-30.

32 Por. tamże, s. 230-8.

33 “These results place the Fourth Gospel clearly in the same genre as the synoptic gospels, na mely bioi” ; tamże, s. 239.

(9)

MAREK SKIERKOWSKI

ki, m oże być słusznie u ży ty w sto su n k u do Ew angelii, które n ależy p rz y  jąć jako p raw d ziw e żyw oty Jezusa oczywiście w odniesieniu do literac kiej tradycji tam tych czasów. Ew angelie nie są w ięc tylko h istorią chrze ścijańskiego dośw iadczenia pierw szych w sp ó ln o t Kościoła. M ożem y to pow iedzieć o Listach św. Paw ła, o Dziejach A postolskich i o A p o k alip sie. Ew angelie n ato m iast koncentrują się na Jezusie, Jego słow ach, z a chow aniu, dziełach, a p rzed e w szystkim na zbaw czym w y d arzen iu Jego Śmierci i Z m artw ychw stania".34

IV. WPŁYW EW ANGELISTÓW

R. A. B urridge, w ykazując, że Ew angelie, chociaż m ogą tw orzyć o d rębny p odrodzaj literacki, są biografiam i, odw oływ ał się do p o ró w n ań z literatu rą grecko-rzym ską. D. D orm eyer słusznie jed nak zw raca u w agę na fakt, że św. M arek tw orzy nowy hellenistyczny podgatunek, ewangelię, także p rz e z od w o łan ie się do staro testam en taln eg o dziejo p isarstw a. "Ew angelia - pisze biblista z M ünster - przekształca rad y kalnie w d u chu Starego Testam entu hellenistyczną biografię ideału. Słuchacze m ają po te m spraw ić, by nadzieja na biograficzne przedstaw ien ie ich królew skiego Założyciela Jezusa połączyła się z p rzep o w iad an iem żydow skiej Biblii. O czekiw anie słuchaczy m u si się przek ształcić tak, b y p rzy jąć now ą, eschatologiczną Ew angelię".35 W Ew angelii proklam ow anej p rzez Jezusa nie było jeszcze elem entów Jego biografii. Już jednak A postoło wie, głosząc Ew angelię, włączają w nia szczególnie mękę, śm ierć i zm a r tw ychw stanie Jezusa. D ochodzi d o utożsam ienia Jezusa z E w angelią, co św. M arek w yraża zaraz na początku sw ego dzieła: "Początek Ew angelii o Jezusie C hrystusie, Synu Bożym " (1,1). Ew angelia jest Jezusem , Synem Bożym. W chw ili utożsam ienia Ew angelii z Jezusem zrodził się pom ysł, aby p rzy spisyw aniu Dobrej Nowiny posłużyć się istniejącym w helleni zm ie rodzajem literackim bioi. "Ew angelie - czytam y w Katechizmie Ko ścioła Katolickiego - zostały n ap isan e p rzez lu d zi należących do p ie rw  szych w ierzących, k tórzy chcieli podzielić się w iarą z innym i. P o zn aw szy przez w iarę, kim jest Jezus, m ogli oni zobaczyć i ukazać innym ślady Jego m isterium w całym Jego ziem skim życiu. W szystko w życiu Jezusa, od pieluszek p rzy Jego naro d zen iu aż p o ocet p o d a n y podczas m ęki i

34 Jezus Chrystus, jedyny Zbawiciel świata, wczoraj, dziś i na wieki, s. 80-81. 35 D . D o r m e y e r , Ewangelia Marka jako dawna biografia, s. 16.

(10)

płótn a pozostałe w grobie po Jego zm artw ychw staniu, jest zn akiem Jego m isterium ".36 K iedy w II w ieku zauw ażono, że hellenistyczne biografie zostały w pew ien sposób przekształcone p rzez ew angelistów , pojaw ia się term in ewangelia w liczbie m nogiej37 jako oznaczenie ksiąg specjalne go p o d ro d zaju literackiego. Z pew nością w łaśnie dlatego Ew angeliom , spełniającym p raw ie w szystkie w a ru n k i starożytnej biografii, b rakuje jed nak ściśle biograficznego tytułu. Kościół w olał bow iem u żyw ać n a zw y Ewangelie, która w skazując dokładnie, o jaki rodzaj biografii chodzi, nie pozw alając przeoczyć całej oryginalności dzieł zredagow anych p rzez ew angelistów . To p rzed e w szystkim lęk p rzed u tra tą tej oryginalności spraw ił, że p rzez długie w ieki o d m aw iano Ew angeliom biograficznego charakteru.

WNIOSKI KOŃCOWE

Ew angelie są starożytnym i biografiam i. C zy m ożna jednak z tych starożytnych biografii u tw orzy ć biografię w sensie now ożytnym ? Z g o d na w zasadzie od p o w ied ź teologów brzm i: nie. Do napisania współcze snej biografii, u zasad n ia G. O 4 Collins, niezbędne są cztery w aru n k i, k tó  re nie zachodzą w p rz y p ad k u Jezusa Ewangelii. Po pierw sze, nie m am y d o stę p u do całego Jego życia ziem skiego, lecz zaledw ie ostatnich lat. Po drugie, jest rzeczą niem ożliw ą ustalić chronologię n aw et tych w y d arzeń , które znam y. Po trzecie, nie jesteśm y w stanie wejść w obszar psycholo gii Jezusa, koniecznej do zrozum ienia m otyw ów Jego zachow ań. W resz cie po czw arte, Jezus nie m oże zostać zaliczony do konkretnego typu bio graficznego, gd y ż transcenduje je w szystkie.38 Z drugiej jed n ak strony, od

36 KKK n. 515.

37 Ś w. J u s t y n, Apologia pierwsza 66,3 (wydanie polskie: Pisma Ojców Kościoła, pod red. J. S a j d a k a , Poznań 1926, t. IV, s. 76).

38 “Per scrivere qualsiasi biografia autentica sembrano indispensabili quattro requisiti (...). Nel caso di Gesù і quattro requisiti non possono essere garantiti: a) La conoscenza che abbiamo di lui è praticamente limitata all'ultimo anno о agli ultimi due anni della sua vita, b) Anche per questi mesi non è possibile stabilire se non una limitata cronologia (...). с) I vangeli rara mente fanno menzione delle motivazioni di Gesù о trattano і suoi stati d'animo. Edifficile a partire da queste fonti penetrare nella sua vita interiore, d) Infine, Gesù trascende і normali tipi biografici. Qualsiasi ritratto si faccia di lui, l«uso di figure tipiche quali il riformatore religioso, l'operatore di miracoli errante о il grande sacerdote del nuovo culto lascia piuttosto insoddisfatti”; G. O ’C о 11 i n s, Gesù oggi, Milano 1993, s. 78-79.

(11)

MAREK SKIERKOWSKI

czasów przynajm niej E. R enana (La vie de Jésus, Paris 1863), p ró b y tw o  rzenia biografii Jezusa w e d łu g kano nó w n o w o ży tn ych są n ie u stan n ie ponaw iane. N ajbardziej rozw inięty n u rt b ad ań chrystologicznych dzisiaj nosi nazw ę trzeciego poszukiwania Jezusa historycznego (the third quest for the historical Jesus).39 C złow iek ze swej n atu ry zaw sze b ędzie szukał ro  zum ow ych, a zatem i historycznych, p o d staw swojej w iary. W spółczesna bib listy ka i teologia fu n d am en talna są już w stanie na p rzy k ła d w skazać w sposób w ysoce p raw d o p o d o b n y dzień, m iesiąc i rok śmierci Jezusa, m im o że data ta nie jest p o d an a w Ew angeliach. N aukow a biografia Je zusa, tw orzona w granicach narzuconych przez Ewangelie, w ydaje się za  tem m ożliw a. A w każd y m razie, bibliści i teologow ie z pew nością b ęd ą nieu stann ie jej poszukiw ać.

THE GOSPELS AS ANCIENT BIOGRAPHIES

SUMMARY

In recent years the view th at the G ospels are ancient bio g raphies has beg u n to be explicitly accepted by an ever-increasing n u m b er of scho lars. O ne of them , R. A. B urridge, com pared the G ospels w ith ten G ra- eco-Rom an biographies and prov ided a good fou nd atio n for the in tro d uction of the biographical genre of the Gospels. This article p resen ts his position an d suggests on the basis of it that w hile the G ospels belong to ancient biographies, they also rem ain u n iq u e w ritings.

39 Na temat tego nurtu zob. G. T h e i ß e n und A. Μ e r ζ, Der historische Jesus, Göttingen 1996, s. 21-33.