Prawo oskarżonego do obrony oraz niektóre zasady prawa karnego i procesowego na jego korzyść

(1)

(2)

Studia Teologiczne Biał., D roh., Łom.

16(1998)

PRAWO

OSKARŻONEGO

DO

OBRONY

ORAZ

NIEKTÓRE ZASADY PRAWA KARNEGO

I PROCESOWEGO NA JEGO KORZYŚĆ

Treść: W stęp; I. Uwagi w stępne; II. Praw o oskarżonego do obrony przed w ydaniem w yroku; III.

Niektóre zasady prawa karnego i procesowego na korzyść oskarżonego; 1. Zrze czenie się instancji przez oskarżyciela; 2. W razie stwierdzenia bezpodstawności oskarżenia należy wydać wyrok uniewinniający; 3. Uprawnienia sędziego na ko rzyść oskarżonego; Zakończenie.

WSTĘP

W XIII w ieku nastąp iło ograniczenie podm iotow ości oskarżonego n a gruncie procesow ym . W ykształciło się to za czasów p ap ieża In n o centego III /1198-1216/. O graniczenie to w yn ik ało stąd , iż przeciw k o przestępcy m ożna było w y stąp ić z u rzę d u , nie czekając na oskarżycie la; funkcję tego ostatniego bow iem przejął donoszący o p rzestęp stw ie oraz opinia publiczna.

Pozycja oskarżon ego z czasem się zm ieniła i p o lep szy ła. M a on w iele m ożliw ości do obrony. D zięki te m u jest w ięk sza m o żliw o ść obiek ty w neg o w y św ietlen ia o m aw ian eg o z d arz en ia. O sk a rżo n y w śledczym p o stę p o w a n iu k arn y m stał się p rzed m io te m pro cesu , k o sz tem swej podm iotow ości.

O sk arżo n y p rz e d w y d an ie m w y ro k u m a p ra w o d o obrony. U p raw n ia d o takiej sytuacji i daje m ożliw ość lepszego zastan o w ien ia się p rzez fakt dyskusji n ad spraw ą. O brońca kieruje pism o, w któ ry m osobiście lub p rzez ad w okata, zgłasza swoje u w agi lub racje obrony.

P raw o k arn e i procesow e ustala zasad y na korzyść o skarżonego. W nich jest zrzeczenie się instancji p rzez oskarżyciela oraz należy w y dać w y ro k uniew inniający p rzy b rak u p o d staw oskarżenia. Do tego sę dzia m a w iele u p raw n ień na korzyść oskarżonego.

(3)

I. UW AGI W STĘPNE

Podm iotow ość oskarżonego w procesie, to d u ża m ożliw ość obrony i pełnego w yjaśnienia ak tu oskarżenia. D yskusja n ad sp raw ą to pisem na m ożliw ość szczegółow ego o d d an ia całej p ra w d y zd arzen ia. Sędzia nie m oże form alnie i m arginesow o przejść do dalszych form alności p ro cesowych. Jest to d u ża szansa i p raw o oskarżonego w obronie siebie.

W szero k im zn ac zen iu w szy stk ie p rz e p isy p ra w a pro ceso w eg o , jako że stoją na straży p ra w d y obiektyw nej i p raw id ło w eg o w y m ia ru sp raw ied liw o ści, b io rą w obronę oskarżonego.. Tutaj je d n ak ch o d zi o p rzep isy szczególne i niejako charakterystyczne, które w p ro st i b ezp o średnio zostały w y d an e n a korzyść oskarżonego.

W iele p rz e p isó w zostało u m ieszczonych w m a teria ln y m p ra w ie karnym , dlatego w podjętych rozw ażaniach zostaną one uw zględnione. II. PRAW O O SK A R Ż O N E G O D O OBRON Y PRZED W Y D AN IEM

W Y RO KU

P raw o oskarżonego do obrony jest realizow ane w ciągu całego p ro cesu . P rzep isy b o w iem p ro ced u raln e zo b o w iązu ją sęd zieg o do u z n a w a n ia p o d m io to w o śc i oskarżo n ego w e w szy stk ich isto tn y ch czynnościach pro ceso w ych . N ajw yraźniej je d n ak p ra w o o sk arżo n eg o do obrony jest w idoczne podczas tzw. dyskusji nad sp raw ą /c a u sa e d i sc u ssio /, która m a miejsce p o zam knięciu postępow ania d o w odow ego.1 D yskusja n a d sp raw ą w procesie k arn y m obejm uje p rzed sta w ie nie sądow i p rzez strony obrony i u w ag p rzed w y ro k o w y ch oraz rep li kę stron.

O brona / d e fe n sio / to p rzed w y ro k o w e pism o obrończe, w k tó ry m oskarżony, osobiście lub p rzez ad w okata, uw zględniając p ra w n y i fak tyczn y stan sp raw y , w sp o só b p o d su m o w u jący u k azu je i u z a sa d n ia sw oje stan o w isk o w danej sp raw ie celem u zy sk an ia k o rzy stn eg o dla siebie w y ro k u . U w agi p rz e d w y ro k o w e /a n im a d v e r s io n e s / to p ism o p ro m o to ra sp raw ied liw o ści, w y rażające jego u rz ę d o w y p o g lą d na sp raw ę, zg o d n y z aktem oskarżenia. Replika n ato m iast to pisem n a o d p o w ie d ź oskarżo n eg o , zaw ierająca m e ry to ry czn e u sto su n k o w a n ie się d o za rz u tó w p ro m o to ra spraw ied liw o ści, b ą d ź p o d o b n a o d p o w ie d ź p ro m o to ra spraw iedliw ości na pism o obrończe oskarżonego.2

1 Kan. 1601.

(4)

PRAWO OSKARŻONEGO DO OBRONY ORAZ NIEKTÓRE ZASADY PRAWA KARNEGO I PROCESOW EGO N A JEGO KORZYŚĆ

Z aró w n o o b ro na o skarżonego, jak i u w ag i p rz e d w y ro k o w e p r o m o to ra sp raw ied liw o ści z zasad y m ają ch ara k ter p isem n y . P isem ne w y w o d y stro n m ają sw oje u zasad n ie n ie w zn an y m ad ag iu m : "v erb a volant, scripta m an ent". D zięki pism om łatwiej jest w yrazie w sposób m ery to ry czn y stanow isko i ud o k u m e n to w ać je. Takie pism a jed n ak nie osiągną sk u tk u p o zy tyw nego, jeśli nie b ęd ą spo rząd zo n e ze zn ajom o ścią stan u p raw n eg o i faktycznego spraw y.

P isem na d yskusja n a d sp ra w ą m oże być u z u p e łn io n a u s tn ą w y m ian ą z d a ń dotyczącą niek tó ry ch kw estii szczegółow ych, w y m ag ają cych pełniejszego w yśw ietlenia. Tego rodzaju u stn ą dyskusję zarz ąd za sędzia, a p rzep ro w ad za się ją w sposób u m iark o w any w obec try b u n a łu.3 O skarżon y , jeśli p ro si o u stn ą dyskusję, p o w in ie n szczegółow o określić jej p rzed m io t. D yskusja taka nie m oże w y k raczać p o za ram y sp raw y i nie p o w in n o się w niej p o w tarzać tego, co już p o d a n o w p i sm ach obrończych i replikach. U stną w y m ian ę z d a ń p o m ięd zy o sk ar żo n ym i p ro m o to rem sp raw iedliw ości n o ta riu sz p o w in ie n - z p olece nia sędziego - zaprotokółow ać.4

N o w e p ra w o p ro cesow e stw arza m ożliw ość zastą p ien ia dy sk u sji pisem nej dyskusją ustną. M oże ona się odbyć, jeśli sędzia, m ając zg o d ę stron, u zn a, iż w zupełności zastąp i ona dyskusję pisem n ą.5

D yskusja ustna, zastępująca obronę i u w agi p rzed w y ro k o w e, n ie k iedy jest k o rzy stn a nie tylko dla sam ego oskarżonego, k tóry m a m o ż liw ość - czy to osobiście, czy p rzez sw ojego ad w o k ata - w sposób b ez p o śred n i przedło ży ć sędziem u swoje w y w o d y i o d p o w iad ać n a z a rz u ty, lecz tak że dla sp raw y , g d y ż sędzia, m ając d u ż e d o św iad cze n ie i p ra w n e , i psychologiczne, łatw iej oceni sp raw ę u k a z a n ą m u b e z p o średnio p rzez strony. Tego rodzaju u stn a dyskusja, aby m ogła zastąp ić p isem n ą dyskusję n ad sp raw ą, m u si być o d p o w ied n io p rzy g o to w an a i p o k iero w an a p rzez sędziego.

D yskusja n ad sp raw ą zakłada m ożliw ość u d zielenia o d p o w ied zi p rzez stro n ę n a w y w o d y p rzeciw n ik a, czyli w y stąp ien ia z rep lik ą. O tóż tutaj m am y do o d n o to w an ia szczególne p ra w o oskarżonego. W czasie dyskusji n a d sp raw ą - czy to pisem nej, czy ustnej - oskarżony, b ą d ź jego ad w o k a t lub pełn o m o cn ik , zaw sze m a p ra w o d o zab ra n ia

3 Kan. 1604 § 2: “Si causae discussio scripto facta sit, iudex potest statuere ut m oderata disputatio fiat ore pro tribunali sedente, ad quaestiones nonnullas illustrandas” .

4 Kan. 1605.

5 Kan. 1602 § 1: “D efensiones et anim adversiones scriptae sint, nisi disputationem pro tribunali sedene iudex, consentientibus partibus, satis esse censeat”.

(5)

głosu jako ostatni.6 C hodzi o to, by p raw o oskarżonego do ob ro n y nie było n iczym ograniczone. C hociaż p ra w o tego nie ro zstrzy g a w y ra ź nie, to jed n ak w ydaje się, iż oskarżony zabiera głos jako ostatni także w razie zabrania głosu p rzez ad w ok ata lub pełnom ocnika.

Jakie znaczenie p rzypisuje się głosom obrończym i replikom osk ar żonego w czasie dyskusji? N ie ulega w ątpliw ości, że sędzia nie m oże p o trak to w ać głosu oskarżonego w dyskusji n ad sp raw ą czysto form al nie i m a rg in eso w o , g d y ż w tak im razie d y skusja ta straciłab y swój sens. W yw ody, w yjaśn ien ia i repliki o sk arżo neg o m ają d la sęd ziego znaczenie d o w o d o w e . O cenia je sędzia jako m ateriał d o w o d o w y z u w zg lęd n ien iem tego, co w y k azał p ro m o to r sp raw iedliw o ści, i n a tle cało k ształtu spraw y.

W ynika stąd jasny w niosek, iż zaró w n o p atro n o w ie oskarżonego, jak i sam o skarżony, p o w in n i p rzy w iąz y w ać d u ż ą w ag ę d o sw ojego w ystąp ien ia w czasie dyskusji n ad spraw ą, sędzia zaś nie m oże p rz e oczyć w ym ow y m erytorycznej tej dyskusji.7

III. N IE K T Ó R E Z A S A D Y PRAW A K A R N EG O I P R O C E S O W E G O N A K O R Z Y ŚĆ O SK A R ŻO N EG O

1. Z rzeczen ie się instancji przez oskarżyciela

P rom otor spraw iedliw ości, z polecenia lub za zg o d ą o rd y n ariu sza, któ ry zarz ąd ził w szczęcie p ro cesu karnego, m oże się zrzec instancji w sądzie każdego sto p n ia.8

M o ty w em zrzeczenia się instancji, czyli rezygnacji z p o p ie ra n ia ak tu osk arżenia, m oże być albo p rzeko nanie, że o skarżo n y nie p o p e łnił p rzestęp stw a, albo taka p o staw a oskarżonego p rzed sąd em , k tó ra d o w o d zi, iż osk arżo n y żałuje za p o p ełn io n y czyn, w y starczająco n a p raw ił zgorszenie w y w ołan e tym czynem oraz zadośćuczynił sp raw ie d liw ości.9

6 Kan. 1725: “In causae discussione, sive scripto haec fit sive ore, accusatus sem per ius habeat ut ipse vel eius advocatus vel procurator postrem us scribat vel loquatur” .

7 M a praw o do obrony na forum sądow ym , w ychodząc z przepisu kan. 221 § 1, zw rócił uwagę Jan Paw eł II w sw oim przem ów ieniu do R oty R zym skiej z dnia 26 I 1989 r. /A A S 81: 1989, s. 922-927/. - Zob. F. D a n e e 1 s , De iure defensionis. Brevis com m entarius ad A llo 

cutionem Sum mi Pontificis diei 26 ianuarii 1989 ad Rotam Romanam , Periodica de re morali,

canonica, liturgica 79 /1990/ 243-266.

8 Kan. 1724 § 1 : “In quolibet iudicii gradu renuntiatio instantiae fieri potest a prom otore iustitiae, m andante vel consentiente O rdinario, ex cuius deliberatione processus prom otus est” .

9 T. P a w 1 u к , Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. IV, s. 386

(6)

M im o zrzeczenia się instancji p rz e z p ro m o to ra sp raw ied liw o ści o rd y n a riu sz m oże w razie p o trze b y u dzielić o b w in io n e m u k an o n icz nego u p o m n ien ia lub n ag an y b ąd ź nałożyć p o k u tę.10

Zrzeczenie się instancji p rzez pro m o to ra spraw iedliw ości m u si za ak cep to w ać o skarżony, chyba że był on sąd zo n y zaocznie. Z g o d a osk arżo n eg o n a zrzeczenie się instancji jest w y m ag an a p o d ry g o rem n iew ażn o śc i.11 O sk arżo n eg o b o w iem m oże nie usaty sfakcjo no w ać sam o zrzeczenie się instancji, jeśli u w aża on ak t oskarżenia za b e z p o d staw ny; w takim razie należałoby w y d ać w y ro k uniew inniający.12

N ależy tu jed n ak zauw ażyć, że p rzed tryb un ałem w y ższy m z a dan ia prom o to rsk ie przyjm uje p ro m o to r instancji w yższej.13

2. W razie stw ierd zen ia b ezp o d staw n ości osk arżen ia n ależy w ydać w yrok uniew inniający

Sędzia, zarów no pierw szej, jak i w yższej instancji, jeśli nie ulega w ątpliw ości, że o skarżony nie po p ełn ił p rzestęp stw a, k tóre było p o d staw ą w niesien ia a k tu o sk arżen ia, p o w in ie n w y d a ć w y ro k u n ie w in niający i uw olnić obw inionego od zarzutów , bez w zg lęd u na stad iu m p ro c esu k a rn e g o .14 A w ięc sędzia nie m oże p ro w a d z ić sp ra w y karnej p o p rz e z w szy stk ie stad ia d o końca, jeśli stw ierd zi b e z p o d sta w n o ść oskarżenia. W takim razie - pomijając dalsze stadia p ro cesu - p o w in ien sp raw ę zakończyć w y ro kiem uniew inniającym . Jest to u staw o w e p r a w o oskarżonego, d latego sędzia - nie czekając n a w niosek o sk arżo n e go czy jego ad w ok ata - p o w in ien z u rz ę d u p rzy stąp ić do w y d an ia w y ro k u uniew inniającego. Rzecz jasna, iż w n io sk u oskarżonego czy jego adw okata, jeśli sędzia zw leka z w y d an iem takiego w y ro k u , nie w y k lu cza się.

W razie stw ierd zen ia w to k u p o stęp o w ania sąd o w eg o b e z p o d staw ności oskarżenia nie w ystarczy um orzyć spraw ę. U m orzenie s p ra w y nie satysfakcjonuje osk arżo n eg o , któ ry u w aża się za n iew in n eg o .

10 Zob. kan. 1339-1340.

11 Kan. 1724 § 2: “Renuntiatio, ut valet, debet a reo acceptari, nisi ipse sit a iudicio absens decla raturus”.

12 Zob. kan. 1726.

13 Kan. 1721 § 2: “Coram tribunali superiore partes actoris gerit prom otor iustitiae apud illud tribunal constitutus”.

14 Kan. 1726: “In quolibet poenalis iudicii gradu et stadio, si evidenter constet delictum non esse a reo patratum , iudex debet id sententia declarare et reum absolvere, etiam si sim ul constet actionem criminalem esse extm ctam”.

(7)

Tylko w y ro k uniew inniający m oże zrehabilitow ać niesłusznie o sk arżo nego. W yrok taki p ow in ien być w y d any , choćby sp raw a n ad aw ała się do u m orzenia z ty tu łu w ygaśnięcia skargi karnej w sk u tek jej p rz e d a w n ie n ia .15

P o d staw ą w y ro k u uniew inniającego m ogą być ustalenia, że: -— czy n u zakazanego nie popełniono;

— popełn io n y czyn nie m a znam ion przestęp stw a; — czynu dopuściła się inna osoba, nie zaś oskarżony;

— b rak w ystarczających d o w o d ó w w iny, ew en tu w ln ie istnieją tylko niedostateczne poszlaki.16

P rzepisu o konieczności w y d an ia w y ro k u uniew inniającego w ra zie stw ierd zen ia b ezpo dstaw ności oskarżenia nie było w K odeksie P ra w a K anonicznego z 1917 r.17 Jednakże sam o pojęcie w y ro k u u n ie w in niającego /se n te n tia a b so lu to ria / było od d aw n a znane w procesie ka nonicznym . W n o w y m K odeksie konieczność w y d an ia w y ro k u u n ie w inniającego została zaak cen to w an a p rzez zw rócenie u w ag i, iż u m o rzenie sp raw y nie m oże zastąpić w y ro k u uniew inniającego oraz p rzez nakaz w y d an ia go w każdej instancji i w k ażd y m stad iu m procesu.

C hociaż obw iniony zostaje zw olniony od oskarżenia i nie w y m ie rza m u się żadnej kary, o rd y n a riu sz m oże zara d zić p o ży tk o w i tegoż obw inionego i d o b ru p u blicznem u o d p ow iedn im i p rzestro g am i i in n y m i śro d k am i troski pasterskiej, a n aw et w razie po trzeby k arnym i ś ro d kam i zara d czy m i.18

3. U p ra w n ie n ia sęd zieg o n a k o rzyść o sk arżo n eg o

Jest zasad ą, że sęd zia w procesie k arn y m jest tylko rzeczn ik iem p ra w a karnego. Z naczy to, iż nie m oże on d o w o ln ie w y m ierzać kar, lecz m u si ściśle trzy m ać się m aterialneg o p raw a karnego. N ie m a on bow iem w ład zy dyspen so w an ia od tego p raw a ani w ład zy d aro w an ia kar u stan o w io n y ch p raw n ie. U staw o d aw c a jed n ak , kierując się z a sa d am i h u m a n ita ry z m u b ą d ź słuszności n atu raln ej lub kanonicznej, w określonych p ra w em p rz y p a d k a c h zezw ala sęd ziem u na takie zach o

15 Zob. kan. 1362.

16 Z. K e g e l , Postępowanie przecl sądem pierw szej instancji, w: Polski proces karny, t. II, praca zbiorowa. W arszawa 1988, s. 65.

17 Tres'ć dzisiejszego kan. 1726 czçs'ciowo mialą swoje odzwierciedlenie w dawnym kan. 1869 § 4, który stanowi): “Iudex qui eam certitudinem efformare sibi non potuit, pronuntiet non constare de iure actoris et eum dim ittat...”

18 Kan. 1348.

(8)

PRAWO OSKARŻONEGO DO OBRONY ORAZ NIEKTÓRE ZASADY PRAWA KARNEGO I PROCESOW EGO N A JEGO KORZYŚĆ w an ie się p rz y w ym iarze kar, które będzie k o rzy stn e dla oskarżonego. O tego ro dzaju u p raw n ien iach sędziego b ędzie m o w a niżej.

1. Jeśli ustaw a lub nakaz dają sędziem u w ładzę w ym ierzania lub nie- wym ierzania kary - np. używając słów "puniri potest" - sędzia, zgodnie ze swoim sumieniem, kierując się roztropnością, może również karę złagodzić lub w jej miejsce nałożyć pokutę.19 Rzecz jasna, iż odstąpienie od w ym ie rzenia kary bądź jej złagodzenie pow inno być w w yroku uzasadnione. Chodzi o to, by sędzia nie kierował się własnym widzimisię, lecz brał pod uw agę zarów no zasadę słuszności, jak i okoliczności zewnętrzne.20

2. C hociaż u staw a u ż y w a słów nak azu jący ch, n p . "iu sta p o en a p u n ia tu r" , "interdicto vel aliis iustis poenis p u n ia tu r" , sędzia, zgo dn ie z w łasn y m sum ieniem , kierując się roztropnością, może:

1) o dłożyć w y m ierzen ie kary n a czas bardziej sto so w n y, jeśli przew id u je się, że p ospieszne uk aran ie obw inionego sp o w o d o w ałoby w iększe zło.21

2) p o w strz y m a ć się o d w y m ierzen ia k ary albo w y m ie rz y ć k arę łagodniejszą b ą d ź zastosow ać p o k u tę, jeśli o b w in io n y p o p r a w ił się i n a p ra w ił zg orszen ie, albo jeśli już p rz e z w ład zę św iecką został w ystarczająco u k aran y b ąd ź p rzew id u je się, że zo stan ie u k ara n y .22

3) zaw iesić obo w iązek p rze strz eg an ia k ary ekspiacyjnej, jeśli spraw ca d o p u ścił się p rzestę p stw a p o raz p ie rw szy p o życiu p ro w ad z o n y m przyk ład n ie, a p rzy tym nie nagli konieczność n ap raw ien ia zgorszenia; z ty m je d n ak zastrzeżeniem , że g d y b y obw iniony w czasie określonym p rzez sędziego p o n o w n ie dop u ścił się przestęp stw a, poniesie karę za o by d w a p rz e stę p stw a, chyba że n astąp iło b y p rz e d a w n ie n ie skarg i k arnej w od niesieniu do w cześniejszego p rzestęp stw a.23

19 Kan. 1343: “Si lex ve! praeceptum iudici dat potestatem applicandi vel non applicandi poenam, iudex potest etiam, pro sua conscientia et prudentia, poenam tem perare vel in eius locum paenitentiam im ponere” . - Zob. KPK 1917, kan. 2223§2.

20 T. Paw luk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Paw ia II, t. IV. s.103.

21 Kan. 1344: “Etiam si lex utatur verbis praeceptivis, iudex pro sua conscientia et prudentia potest: 1 poenae irrogationem in tempus magis opportunum differre, si ex praepropera rei puni tione m aiora mala eventura praevideantur” . - Zob. KPK 1917, kan. 2223 § 3 n. 1.

22 Tamże: “ ...2 a poena irroganda abstinere vel poenam mitiorem irrogare aut paenitentiam adhibere, si reus emendatus sit et scandalum reparaverit, aut si ipse satis a civili auctoritate punitus sit vel punitum iri praevideatur” . - Zob. KPK 1917, kan.-2223 § 3 n. 2-3.

23 Tamże: “ ... 3 si reus primum post vitam laudabiliter peractam deliquw rit neque necessitas urgeat reparandi scandalum, obligationem servandi poenam expiatoriam suspendere, ita tamen ut, si reus intra tem pus ab ipso iudice determ inatum rursus deliquerit, poenam utrique delicto debitam luat, nisi interim tempus decurrerit ad actionis poenalis pro priore delicto praescriptionem”.

(9)

Warto zwrócić uw agę na wyżej w spom nianą instytucję w arunkow ego zawieszenia obow iązku przestrzegania kary ekspiacyjnej.24 Z instytucji tej mógłby skorzystać oskarżony, który po raz pierwszy dopuścił się przestęp stwa, dotąd prowadząc życie przykładne, pod warunkiem jednak, że nie na gli konieczność napraw ienia zgorszenia. Instytucja ta jest oparta na założe niu, że kto dopuścił się przestępstwa po raz pierwszy, mógł działać bez zna jomości zła, jakie to przestępstwo zawiera w sobie. Celem zaś tej instytucji jest danie obwinionemu szansy szybkiego opamiętania się i zerwania z przestęp czością o własnych siłach, w warunkach korzystnych dla niego.25

3. Jeśli p rzestępca nie m iał pełnej zdolności u ży w an ia ro z u m u albo d o p u ścił się p rz estę p stw a p o d w p ły w em bojaźni, w yższej k o n ieczn o ści, w zb u rzen ia em ocjonalnego b ą d ź w stanie o p ilstw a lu b in nego z a b u rzen ia um y słow ego , sęd zia rów nież m oże p o w strzy m ać się o d w y m ierzenia jakiejkolw iek kary, jeśliby uw ażał, że w in n y sposób m ożna lepiej zarad zić jego p o p raw ie.26

P ow yższy p rz e p is kan. 1345 jest jakby u z u p ełn ien iem p rzep isó w zaw arty ch w k an o n ac h 1324 i 1325.27

4. G dyby o skarżony do p uścił się w ielu p rzestępstw , w zw iązk u z czym nag rom adziłoby się zbyt w iele k ar "ferendae sententiae", sędzia, kierując się roztropnością, m ógłby je zredukow ać do słusznych granic.28

Pow yższy przepis łagodzi zasadę: "tot poenae quot delicta", ale tyl ko w odniesieniu do kar "ferendae sententiae". W odniesieniu do kar "la tae sententiae" zaw sze zachodzi komulacja m aterialna; znaczy to, że tyle jest kar, ile zostało popełnionych przestępstw zagrożonych tymi karam i.29

5. Jeśli p rzep isa n a kara jest nieo kreślon a, a u staw a nie zastrzeg a czego innego, sęd zia nie p o w in ie n w y m ierzać cięższych kar, z w ła s z cza cenzur, chyba, że tego d o m ag a się ciężkość p rz y p a d k u ; jed n ak że nie m oże w y m ierzać k ar w ieczystych.30

24 O karach ekspijacyjnych jest m ow a w kan. 1336.

25 Zob. M. M y r c h a , Prawo karne, s. 442-453.

26 Kan. 1345: “Q uoties delinquens vel usum rationis im perfectum tantum habuerit, vel delictum ex metu vel necessitate vel passionis aestu vel in ebrietate aliave simili m entis perturbatione patraverit, iudex potest etiam a qualibet punitione irroganda abstinere, si censeat aliter posse m elius consuli eius em endationi”.

27 T. P a w 1 u к , Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Paw ła II, t. IV,s. 105.

28 Kan. 1346: “Quoties reus plura delicta patraverit, si nim us videatur poenarum ferendae senten tiae cum ulus, prudenti iudicis arbitrio relinquitur poenas intra aequos term inos m oderari” . - Zob. KPK 1917, kan. 2224 § 2.

29 Zob. M. M y r c h a , Praw o karne, s. 493-513.

30 Kan. 1349: “Si poena sit indeterminata neque aliud lex caveat, iudex poenas graviores, praesertim censuras, ne irroget, nisi casus gravitas id om nino postulet; perpetuas autem poenas irrogare non potest” . - Zob. KPK 1917, kan. 2223 § 1.

(10)

P rzep isana k ara jest nieokreślona, jeśli u staw o d aw ca u ż y w a słów: "iu sta poena p u n ia tu r" , "iu sta poen a p u n iri p o test", "p ro delicti g rav i tate p u n ia tu r" . O tóż jeśli p rz e p isa n a k ara nie zo stała w u sta w ie lu b nak azie określona, sw o b o d a sędziego w d o b o rze k ary jest o g ran iczo na: 1 / nie m oże on w y m ierzy ć k ary ciężkiej, zw łaszcza cenzury, chy ba że u sta w a n a to zez w ala31 albo d o m a g a się ciężkość p rz y p a d k u (casus gravitas); 2 / nie m oże w ym ierzyć k ary w ieczystej, czyli ob o w ią zującej na stałe. W ten sposób zabezpieczono oskarżonego p rz e d n a d użyciam i ze stro n y sędziego, zb y t d o w olnie i ry g o rysty czn ie p o d c h o dzącego do w y b o ru kary.32

6. Jeśli p o po p ełn ien iu p rzestęp stw a u staw a została zniesiona, sę dzia p o w ien ien zastosow ać u staw ę łagodniejszą dla oskarżonego.33

A w ięc kolizja ustaw , wcześniejszej i ak tu aln ie obow iązującej, nie m oże w ły n ąć na p o g o rszen ie sytuacji p raw n ej osk arżonego. W yb ó r u staw y łagodniejszej dla p rzestępcy jest przejaw em h u m a n ita ry z m u .34 7. Jeśli u staw a późniejsza znosi u staw ę w cześniejszą lub p rz y n a j m niej karę, k ara n aty ch m ia st u staje.35 W obu p rz y p a d k a c h zaró w n o w y m ierz en ie kary, jak i stw ierd ze n ie k ary "latae sen ten tiae " nie m a p o d sta w p raw n y ch . D latego sędzia nie m oże w y d ać w y ro k u ani sk a zującego, ani stw ierdzającego; w takim razie w y d aje o d p o w ie d n i d e kret, k tó ry m zarząd za - ze w zg lęd u na b rak p o d staw y praw nej - p rz e rw an ie dalszy ch czynności sąd o w y ch p rzew id z ian y ch w p ra w ie o raz złożenie akt w archiw um .

8. N ie m ożna w ażn ie w ym ierzyć cenzury, jeśli o skarżony nie zo stał w cześniej przynajm niej raz upo m n ian y . W zw iązk u z tym n ależy m u w y znaczyć o d p o w ie d n i czas na o p am iętan ie.36 C en zu ra jest k arą pop raw czą; w ym ierza się ją przestępcy o p o rn em u . Jeśli w ięc spraw ca, p o p ełniw szy przestęp stw o , odstępuje od o p oru , w y m ierzenie m u cen z u ry jako kary p o p raw czej jest bezcelow e, choćby u sta w a p rz e w id y w ała w ym ierzenie cenzury za d ane p rzestępstw o.

U pom nienie /m o n itio / jest w ezw aniem oskarżonego d o o d stąp ie nia od o p o ru , a jed n ocześn ie o strzeżeniem , p rz e z k tó re sęd zia

oznaj-31 Zob. kan. 1388 § 2.

32 T. P a w 1 u к , Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. IV, s. 107.

33 Kan. 1313 § 1 : “Si post delictum com m issum lex m utetur, applicanda est lex reo favorabilior” . - Zob. KPK 1917, kan. 2219 § 1, 2226 § 2.

34 T. P a w 1 u к , Prawo kanoniczne według Jana Pawła II, t. IV, s. 76.

35 Kan. 1313 § 2: “Quod si lex posterior tollat legem vel saltem poenam , haec statim cessat” . -Z o b . K PK 1917, kan. 226 § 3.

36 Kan. 1347 § 1 : “Censura irrogari valide nequit, nisi antea reus semel saltem m onitus sit ut a contum acia recedat, dato congruo ad resipiscentiam tempore .

(11)

m ia oskarżonem u, że zostanie u k aran y cenzurą, czyli ekskom uniką, in- te rd y k trm lub su spen są37, jeśli w określonym czasie nie o d stąp i od o p o ru. N ależy przyjąć, że p rzestępca od stąp ił od o p oru, jeśli szczerze ż a łow ał za swój czyn, a p o n a d to należycie n ap raw ił szk o d y i zgorszenie zeń w ynik łe lub p rzynajm niej p o w ażn ie obiecał, iż je n a p ra w i.38 Sę dzia, aby p rzekonać się o tym , czy żal jest szczery, a zadośćuczynienie lub obietnica zadośćuczynienia są w ystarczające, p o w in ie n w ziąć p o d u w ag ę całokształt okoliczności, czyli nie tylko o św iadczenie o sk arżo nego, lecz tak że jego zac h o w an ie się p o p o p e łn ie n iu p rz e stę p stw a i opinię innych o nim .

A by w ym ierzenie cen zu ry było w ażne, w ystarczy jedno u p o m n ie nie; ale m o ż n a je po w tó rzy ć, zw łaszcza jeśli sędzia sp o d ziew ałb y się p o zy ty w n eg o sk utku. N ie jest n ato m iast po trzeb n e osobne u pom nienie, jeśli n ak az k arn y zo stał w y raźn ie o b w aro w a n y cenzurą; w tak im ra zie m ożna w ym ierzyć cenzurę b ezpośrednio p o p rzek ro czeniu takiego n a k a z u .39

9. G dyby chodziło o u k aran ie d u ch o w n eg o , sęd zia nie p o w in ie n go p o zb aw ić tego, co m u jest k onieczne d o g o d ziw eg o u trz y m a n ia , chyba że d a n y d u c h o w n y zo stał u k a ra n y w y d alen iem ze sta n u d u chow nego.40 D uchow ny bow iem , jak d łu go w ykonuje p o sługę kościel ną, a także w razie choroby lub starości, m u si m ieć zag w aran to w a n e p raw o do g o d ziw ego u trz y m an ia .41 N aw e t d u ch o w n em u u k aran e m u , np. po zb aw io n em u u rz ę d u czy zakazem w y k o n y w ania za d a ń kościel nych, o rd y n ariu sz - g d y by zaszła potrzeba - po w in ien przyjść z p o m o cą "ex caritate", zapew niając jakieś źró d ło utrzy m an ia.

Inaczej rzecz się m a z du ch o w n y m , który został u k aran y w y d a le niem ze stan u duchow nego. W sto su n k u do takiego o rd y n ariu sz nie m a zo b o w iązań m aterialnych. P raw o kanoniczne je d n ak nie zab ran ia i w takim p rz y p a d k u u d zielenia pom ocy m aterialnej z m o tyw ó w h u m a n i tarnych. O tóż o rd y n ariu sz m oże i pow in ien w sposób m ożliw ie najlep szy zarad zić po trzebom w y d alo n eg o ze sta n u duch o w neg o , jeśliby ten rzeczyw iście o d czu w ał n ied o statek .42

39 T. P a w I u к , Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawia II, t. IV, s. 106. - Z daje się, że innego zdania je s t J. K rukow ski /S ankcje w kościele, s. 199/, który tw ierdzi: “N ie ma zatem ju ż w ątpliw ości, iż w każdym w ypadku w ym ierzenie cenzury “ferendae sententiae” sędzia lub przełożony je st obow iązany do uprzedniego udzielenia oskarżonem u upom nienia” . 40 Kan. 1350 § 1: ”In poenis clerico irrogandis sem per cavendum est, ne iis quae ad honestam

sustentationem sunt necessaria ipse careat, nisi agatur de dim issione e statu clericali” . 41 Zob. kan. 281.

42 Kan. 1350 § 2: “Dim isso autem e statu clericali, qui propter poenam vere indigeat, O rdinarius m eliore quo fieri potest modo providere cureat” . - Zob. K PK 1917, kan. 2303 § 2.

(12)

10. Stosując p raw o kościelne n ależy u w z g lę d n ić tzw . słu szn ość k an on iczną /a e q u ita s c a n o n ic a /. U staw od aw ca k o d ek so w y k ilk ak ro t nie zw rócił na n ią uw agę.43

Słuszność ta każe realizow ać p raw o kościelne z w yrozu m iało ścią w łaściw ą Kościołowi. W yrozum iałość Kościoła przejaw ia się w okazy w an iu m iłości i m iłosierdzia, w trosce o uśw ięcenie i zbaw ienie, w u m i ło w an iu p ra w d y itd.44 S łuszność kanoniczna nie w y p ełn i luk i w p r a w ie k arn y m ,45 p o w in n a jed n ak w razie p o trze b y łagodzić p ra w o k a r ne. P odobnie należałoby pow iedzieć o słuszności n aturalnej.46

ZA K O Ń CZEN IE

Z p ra w e m człow ieka do życia w sp raw ied liw o ści jest ścisłe złą czone n a tu ra ln e p ra w o do obrony. O sk arżo n em u w procesie k a rn y m przysłu g uje p raw o d o obrony p rz e d n ie p raw d ziw y m i i krzy w d zący m i z arz u tam i oskarżyciela publiczneg o o raz n iesp raw ied liw y m i w y ro k a m i sędziego b ąd ź dekretam i przełożonego. P raw o obw ininego do obro ny jest realizow ane w ciągu całego procesu. P rzepisy p ro ced u raln e b o w iem zo b o w iązu ją sędziego czy przeło żo n eg o do u w z g lę d n ie n ia z u rz ę d u in teresu stron w e w szystkich czynnościach i stadiach procesu. N ajw yraźniej je d n ak p ra w o osk arżon eg o d o o b ro n y jest w id o czn e p o d cza s p o stę p o w a n ia d o w o d o w e g o o raz tzw . dy sk u sji n a d sp arw ą, któ ra m a m iejsce po zam k n ięciu p o stę p o w an ia d o w o d o w e g o . P raw o do obrony zostało uw y p u k lo n e p rzez nak az p o siad an ia ad w o k ata oraz p rzez p rzy zn an ie o skarżonem u p raw a zabrania głosu jako ostatniem u, czyli p o replikach p ro m o to ra spraw iedliw ości. Takie p ra w o d o w n ie sienia apelacji i re k u rsu są zn am ien n ym i przejaw am i p ra w a o sk arżo nego i skazanego do obrony.

43 Zob. kanony: 19, 221 § 2, 1446 § 2, 1718 § 4, 1752.

44 Zob. P. F e d e 1 e , Aequitas canonica, A pollinaris 51 /1978/ 415-439; I. P a r i s e 1 1 a , De

aequitate doctrina et praxi in iurisprudentia rotali, Apollinaris 53 /1980/ 375-398; F. J. Urrutia, Aequitas canonica, Periodica de re morali, canonica, liturgica 73 /1984/ 33-88.

45 Zob. kan. 19: “Si certa de re desit expressum legis sive universalis sive particularis praescrip tum aut consuetudo, causa, nisi sit poenalis, dirim enda est attentis legibus latis in sim ilibus, generalibus iuris principiis cum aequitate canonica servatis...”

46 Zob. kanony: 221 § 2, 1148 § 3, - W wielu kanonach term in “aequitas” nie m a przydaw ki

przym iotow ej, co oznacza, że ustaw odaw cy chodzi o słuszność zarów no kanoniczną, ja k i naturalną.

(13)

O skarżonego ch ron ią p rz e d niesłuszn y m skazaniem b ą d ź nie w spó łm ierny m w ym iarem kary różnego rod zaju gw arancje procesow e. Takie gw arancje m ogą w y n ikać np. z zasad p ra w d y obiektyw nej czy dom niem an ia niew inności, czy też z obow iązku sędziego w y d an ia w y ro k u uniew inniającego w razie stw iedzenia b ezp o d staw n ości o sk arże nia. K orzystne dla oskarżonego są up raw n ien ia sędziego czy p rzeło żo nego, dzięki k tórym jest m ożliw a indyw idualizacja kary o p arta na h u m ani tariźm ie i słuszności naturalnej b ąd ź kanonicznej.

DE IURE AD SE DEFENDENDUM ATQUE

NONNULLA PRINCIPIA IURIS POENALIS ET

PROCESSUALIS CUM EIUSDEM UTILITATE

Reus ante sententiam dicend am ad se d efen d en d u m ius habet. De fensio ista in dialogo scripto vel verbali cum accusatore id est cum p ro m otore iustitiae consistit. U ltim um verbu m ante senten tiam dicen d am rei est.

Ius poenale et processuale principia in u tilitatem rei spectantia in se continet. Principia illa sequenti m odo disposita sunt:

1. decessio accusatoris ab instantia litis.

2. in casu van ae accusationis sententia liberationis d icenda est. 3. potestas iudicis in co m m od um rei.