Jerzy Józef Kopeć
"Misterium paschalne w mszale
rzymskim Pawła VI : studium
liturgiczno-teologiczne euchologii
okresu wielkanocnego", Jan Janicki,
Warszawa 1992 : [recenzja]
Studia Theologica Varsaviensia 31/1, 199-202
[3] R E C E N Z J E 199
Ks. Jan J a n i c k i , M isterium paschalee w mszale rzy m
skim Pawła V I. S tu d iu m liturgiczno-teologiczne euchologii
okresu wielkanocnego, W arszawa 1992, s. 448 4 4 erraty.
Termin „M isterium paschalne" jest kluczow ym słow em w teologii K onstytucji o Liturgii II Soboru W atykańskiego i w szystkich reform liturgicznych, zainicjowanych przez ten dokument. Chrystus jest ośrod kiem liturgii, a Jego m isteria są historiozbawczym dziełem , zapow ie dzianym przez Stary Testament, w ypełnionym w N ow ym Testam encie i ciągle kontynuow anym w Kościele, zwłaszcza w Jego działaniach kultycznych. Szczytowym punktem tych m isteriów Chrystusa jest M i sterium paschalne Śm ierci i Zm artwychwstania Pana, aktualizujące się w rzeczyw istej pam iątce (celebracji) w sakram entach (chrzest, bierzm owanie, pokuta, nam aszczenie chorych), a przede w szystkim w sprawowaniu Eucharystii.' Pełnym rozw inięciem tego M isterium paschalnego jest także rok liturgiczny, a szczególnym jego u jaw nie niem dzień Pański czyli niedziela jako cotygodniowa W ielkanoc. Treść tego M isterium oprom ienia w ięc obchód W ielkanocy i św iąt Pańskich, przenika Epifanię i nastrój Zesłania D ucha Świętego, a leży także u podłoża św iętow ania dni ku czci N ajśw. Maryi Panny i świętych. Spraw ow anie liturgii jest w ięc p a r excellen ce czynnością m isteryjną, zbawczym działaniem, w którym pod św iętym i znakami obecne 'jest Misterium paschalne. Sens tego term inu przeanalizow ał Autor na przykładzie tekstów euchologijnych okresu w ielkanocnego w w ersji m szału rzym skiego P a w ł a VI. W yniki tej teologicznej analizy za w iera pierwsza część dysertacji (s. 31—233), podczas gdy druga o cha rakterze ilustrującym podaje krytyczny zestaw tekstów euchologijnych w spom nianego tu okresu oraz sam słow nik euchologii wielkanocnego czasu (s. 235—432), pozw alający dostrzec całe bogactwo tem atyki dok trynalnej i w ym ow ę kerygm atyczną tych formuł, stanowiących znacze n iow y kontekst dla term inu M isterium paschalne. Trzeba przyznać, że w yniki tej analizy teologicznej pojęcia M isterium paschalne, z od w ołaniem się do szerszej bazy źródeł liturgicznych jak najstarsze sakram entarze i św iadectw a Ojców Kościoła oraz kerygm at II Soboru W atykańskiego i w spółczesnego Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, za sługują na uwagę i podkreślenie jako pozytyw ny w alor studium. Moż na jednak m ówić o małym niedosycie w eksploracji terminu M isterium
paschalne w źródłach wybranych przez Autora. Za bardziej celow e
i dokum entacyjne należałoby przyjąć uw zględnienie w pracy także okresu Przygotow ania do Paschy, który w polskiej nom enklaturze kościelnej jest dość poV szechnie nazyw any W ielkim Postem . Formuły euchologijne tego czasu św iętego, zwłaszcza zw iązane z tem atyką
200 J E R Z Y J O Z E F K O P E C [ 4 ]
chrztu i Męki Pańskiej, odnoszą się rów nież do M isterium paschal nego.
Z uwag krytycznych, które nasuw ają się na k anw ie lektury tego cennego studium należy w skazać na pew ne uzupełnienia i poprawki, które m ogłyby podnieść jeszcze bardziej w alory naukow e i m etodo logiczne dysertacji. Centralnym problemem dla pracy m iało być po danie przez Autora książki sam ego zakresu pojęciow ego i zawartości teologicznej term inu M isterium paschalne w oparciu o analizow ane teksty euchologii w ielkanocnej. Autor jednak n ie podjął próby po dania nam definicji M isterium paschalnego czy też poszerzenia zna czeniowego sensu tego określenia funkcjonującego w teologicznym języku obiegowym . Owszem trzeba przyznać, że ks. Janicki zastosow ał tu bardzo bezpieczną strategię przez odw ołanie się do dokumentów II Soboru W atykańskiego i kerygm y w spółczesnego Kościoła w tym zw łaszcza kalendarza liturgicznego i W prowadzenia do m szału rzym skiego (str 3.3—37), które podają opisow e d efinicje M isterium paschal nego, biorąc za punkt w yjścia całą gamę znaczeniow ą tego określenia w ystępującego w księgach liturgicznych. Można by jednak od Autora studium oczekiwać, że podejm ie On próbę sam odzielnego wzbogacenia tych określeń, zwłaszcza iż m iał do dyspozycji szeroką bazę form uł euchologijnych okresu paschalnego. N a próżno także szukalibyśm y w książce informacji, kiedy nauka o M isterium paschalnym została wprowadzona do języka teologicznego i kerygm y w spółczesnego K oś cioła. Rozumiem y tu w jakiejś m ierze in tencje A utora dysertacji, iż czytelnik zna kom petentne opracowania, a zwłaszcza próby określania M isterium paschalnego jakie zawierają prace ks. prof. W. H r y n i e w i c z a (cytowane w książce). W ydaje się jednak, że ks. J a n i c k i na b azie w łasnych źródeł pracy m iał doskonałą okazję do skonfronto w ania tych poglądów i ułatw ienia sam emu czytelnikowi asym ilacji bogatego sensu znaczeniowego pojęcia M isterium paschalne.
Za m etodologiczne uogólnienia n ależy zaś uznać deklarację Autora książki (str. 39), że w sw oim opracowaniu zastosow ał On m etodę analizy i krytyki tekstów euchologicznych stosowaną w Papieskim Instytucie Liturgicznym w Rzymie. To zastrzeżenie jest w równym stopniu ogólnikowe co i m ylące, zwłaszcza gdy w eźm ie się pod uwagę, iż w sam ym Papieskim Instytucie S. A nselm o badania nad teologicz nym odczytaniem zawartości i w ym ow y doktrynalnej i kerygm atycz- nej euchologii m szalnej uległy poszerzeniu i pogłębieniu (F. N а к a- g a k i , C. M a g g i o n i , a na polskim gruncie A. D u r a k ) . Do tych zasad m etodologicznych odwołuje się także od kilku lat ze znacznymi efektam i Lubelska Szkoła Badań nad Liturgią Rzymską w Polsce, zw iązana z Katolickim U niw ersytetem Lubelskim. Proces analizy tek stów euchologii mszalnej zw ykło się tu określać m ianem teologicznej
[5 3 ' R E C E N Z J E
201
m etody strukturalno-sem antycznej. Podjęcie bow iem operacji dekom pozycji wybranych syntagm euchologicznych pozwala na now e odczy tanie waloru doktrynalnego i sensu kerygm atyćznego m odlitw y litur gicznej w jej najbardziej precyzyjnej postaci euchologii mszalnej.
Za drobne uchybienia stylow e studium m ożna by uznać zbytnie uogólnienia w prow adzone przez Autora dysertacji takie jak np. prze sadne stwierdzenia, że „...liturgia stała się p ie rw szy m p rzed m io tem
obrad" (str. 37) II Soboru W atykańskiego, zaś odnowiony m szał Pa
w ła VI uw zględnia „...postępy w ie d z y litu rgiczn ej w ostatnich czterech
w iekach ” (str. 36) czy rów nie w ątp liw y pogląd, iż rew izja tekstów
tegoż m szału dokonana została przez „C onsilium ” „...obejm ujące ek s
p e rtó w i d u szp a sterzy całego św ia ta ” (str. 35) oraz mało precyzyjne
w yjaśnienie terminu „m undus”, który „...jako cały św ia t m aterialny,
„solidarn y” z czło w ie k ie m (por. R z 8,19—22) i „odczu w ający” po lu d z ku (por. np. Ps 96 (95) 11—13; 98 (97) 8” przeżywa z człow iekiem
Misterium paschalne (str. 218). Te jednak potknięcia słow ne n ie na ruszają w istotnym znaczeniu waloru pracy. Sam zaś Autor, co n ależy podkreślić z uznaniem, jest otwarty na słowa zasadnej krytyki i po czynionych Mu propozycji doskonalenia tekstu opracowania, czego dowodem jest w prow adzenie przyjętego w Polsce podziału źródeł i w y kazu bibliografii oraz dołączenie do studium szczegółowej erraty.
Trzeba z uznaniem stwierdzić, że dokonane w książce ustalenia po siadają znaczne w alory naukowej oryginalności w penetrowaniu skarb ca m odlitw y liturgicznej i stanow ią cenną ilustrację pojęcia M isteriu m
paschalne, którego przeżycie stanow iło zaw sze żyw sze źródło m ądrości
Bożego planu zbaw ienia i niezaprzeczalny fundam ent zdrowej ducho w ości Kościoła.
P ojęcie M isterium paschalne zostało w prow adzone do tekstów eucho- logijnych m szału P a w ł a VI, zaczerpniętych ze skarbca liturgicznej tradycji Kościoła, a kierujących się regułam i oficjalnej m odlitw y starochrześcijańskiej. Próba przetransponowania sensu teologicznego i m istogogicznego tych form uł w zakresie codziennej duchowości, ka techezy i form acji chrześcijańskiej to podstaw ow e zadanie liturgisty otwartego na ew angelizacyjne potrzeby w spólnoty Kościoła. W spół czesne chrześcijaństwo zdaje sobie bowiem sprawę z tego, że fenom en liturgii należy do bogatej rzeczyw istości życia Kościoła, którego bo- sko-ludzki w ym iar uobecnia się w realizacji Chrystusowego zb aw ie nia. Celem zaś reformy liturgicznej jest przeniesienie posoborowego modelu sprawowania kultu Bożego w w ym iar ew angelizacyjnej i for m acyjnej praktyki w spólnot chrześcijańskich i uczynienie z niego pod staw owego fundam entu chrześcijańskiej duchowości oraz przewodniej zasady duszpasterstwa. Te w ażkie zadania stają dziś zarówno przed m istagogam i liturgii, którzy profesjonalnie starają się zgłębić jej ta
202 J E R Z Y J Ó Z E F K O P E C
[6] jem nice, a także stanow ią w yzw an ie dla duszpasterzy, którzy przez spraw ow anie tego m isterium pragną stworzyć duchowe środowisko dla form acji eklezjalnych w spólnot i pastoralnej aktyw izacji sam ych K ościołów lokalnych.
J e r z y J ó ze f K o p e ć C P
Adam D u r a k SDB, Treści uczestnictwa we M szy Św iętej
w świetle form uł euchologicznych M szału Rzym skiego dla
diecezji polskich (Niedziele W ielkiego PoĄtu i Paschy), P iła
1992, s. 174.
Rozpoznanie w aloru teologicznego form uł i tekstów Służby Bożej «reform owanej dzięki in icjatyw ie II Soboru W atykańskiego stanow i jedno z istotnych zadań naukowej aktyw ności każdego liturgisty. Za równo now y kształt zreform owanej liturgii rzym skiej, jak jej treści w sw ojej odnow ionej postaci, stały się w ielk im im pulsem dla oży w ien ia duchowego Kościoła katolickiego oddziaływując także stym u lujące w duchu ekum enicznym na zainteresow ania kultow e innych w spólnot chrześcijańskich. O siągnięciem reformy liturgicznej było od krycie w aloru teologicznego samych tekstów liturgicznych i odw oły w anie się do nich podobnie jak do sam ych sposobów celebracji jako fundam entu ew angelizacji, form acji i kształtow ania w spółczesnej du chowości. M imo bowiem w prow adzenia do życia k ultow ego Kościoła języków narodowych i przeredagowania licznych jej form uł pozostaje nadal liturgia tajem niczym m isterium , w ym agającym specjalnej m i- stagogii i katechezy jej uczestników . Tego rozpoznania domagają się zw łaszcza m odlitw y liturgiczne, zaczerpnięte ze skarbca biblijnego i patrystycznego oraz euchologii późnoantycznej i średniowiecznej. W ym agają one przetransponowania ich form y literackiej i sensu teo logicznego na języki narodowe oraz odczytania duchowego i karygm a- tycznego w aloru tych tekstów w duchu m entalności w spółczesnych chrześcijan. To zadanie zgłębiania tekstów liturgicznych, lektur i zna ków przez rozpoznanie ich w aloru teologicznego i duchowego stanow i głów ny trend badawczy recenzowanej tu rozprawy habilitacyjnej ks. D w г а к a.
Zrealizowany w studium tok m yślenia teologicznego w skazuje jak zreform ow ane teksty i obrzędy m szalne wyrażają w iarę w spółczesnego Kościoła, która objaw ia się m. in. również w jednolitym' spraw owaniu ofiary eucharystycznej i sakram entów. Sam e zaś teksty w spółczesnej liturgii i pow iązane z nim i znaki, gesty, postaw y i czynności stają się św iadkiem O bjawienia Bożego zawartego w kerygm ie spraw ow
