ZMIANY W STRUKTURZE WIEKU LUDNOŚCI W MIASTACH POLSKI NA TLE PROCESÓW SUBURBANIZACJI

(1)

STUDIA MIEJSKIE tom 3 (2011)

Sławomir KUREK

Uniwersytet Pedagogiczny

im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ZMIANY W STRUKTURZE WIEKU LUDNOŚCI W MIASTACH POLSKI

NA TLE PROCESÓW SUBURBANIZACJI

THECHANGES IN THE POPULATION AGESTRUCTURE INVIEW OF SUBURBANIZATION PROCESSES

ABSTRACT: The phenomena of population ageing isa crucialdemographic issue of modern Europę which influencesvariousaspects of socio-economic life. Its main determinants are fertility decline below replace- ment level andthe decrease of mortalityin olderage groups resulting from the lengtheningof life expectancy.

On aregionalscalę thelevel and dynamicsof populationageing is also influencedby migration which are selective byage. Thespatial patterns ofpopulationageingare the conseąuences of populationdistribution in core agglomerations, suburban zones and peripheralareas.Thearticle aims at answering the following questions: what is the distributionof the elderly (population aged 65+) in various sized towns, whatageing patterns we candistinguishresulting from thesocial-economictransition taking into account the spatial shifts in population concentrationand finally whatisthe impact of suburbanization processes on population age structureon theexample of selected metropolitan areas in Poland.

Theanalysis showedthat the largest percentagesof the elderly wereobserved in rural areasin 1988 and in large towns in 2007 and even moręsignificant differences betweenthe sizeof urban areas and population ageing were recorded with theuseof an ageing index. Spatially, the highestlevel of ageingoccurred in large and middle towns in Lower and Upper Silesia as well as in Warsaw andLodź agglomeration.In case ofsmali towns thehighest levelof ageing was obser ved in eastern part of Poland.The dynamics of ageing has been the highest in middle towns while inthe largest centres the ageing has decelerated. Itis expected to increase the dynamics of ageing in smali and very smali urbanareas. The population of metropolitan zones is demographi- callyyounger thanthepopulation ofcore cities, however recentlymetropolitan areasshow morę rapid ageing than their core cities and the continuationof this trend is expectedwhich may reduce the differences.

KEYWORDS: population ageing, suburbanization, metropolitan areas, Poland

Proces starzenia się ludności jestpodstawowymproblemem demograficznymwspół czesnej Europy, mającymwpływ na różnedziedziny życia społeczno-gospodarczego.

Głównymi jegoczynnikamisąspadekpłodnościponiżej poziomu gwarantującego za

stępowalność pokoleń orazspadek umieralności w starszych grupach wieku, wynikają-

(2)

cyz wydłużania się życialudzkiego. W skali regionalnejna poziom i dynamikę starzenia się społeczeństw mają wpływ także selektywne względemwiekumigracje. W krajach Europy Zachodniej i Północnej tempo starzenia się uległo spowolnieniu, natomiast największą jego dynamiką charakteryzują się kraje Europy Środkowo-Wschodniej ze względuna gwałtowny spadek poziomu urodzeń w okresie transformacji społeczno- -gospodarczej oraz wzrost emigracjiludzi młodych.Zmianazachowań prokreacyjnych, wynikająca zprzemian społeczno-obyczajowych we współczesnejEuropie, jestpostrze gana w świetle teorii drugiego przejścia demograficznego, w którejefektem końcowym jeststarzenie się społeczeństwa, a w układzie przestrzennym nawet wyludnianie się niektórych obszarów. Rozprzestrzenianiesięzmian wynikających zdrugiego przejścia demograficznego ma charakter dyfuzyjny, odregionów Europy PółnocnejiZachodniej poprzez kraje śródziemnomorskie po byłe kraje socjalistyczne. Wukładzie regionalnym ilokalnym można przyjąćhipotezę, że przemianywzorca płodności inatężenia mi

gracji prowadzące do starzeniasię populacji odbywają sięrównieżnazasadzie dyfuzji, od ośrodków wielkomiejskich, po miasta średnie, małe iobszarywiejskie. W układzie centrów iperyferii największą dynamiką starzenia się ludności charakteryzują się ośrodki największe, następnie wraz zpostępem procesów suburbanizacji wzrost tempa starzenia odbywa się w strefachpodmiejskich, bywreszciedotrzeć do peryferyjnych obszarów. Przestrzenne zróżnicowanie struktury wiekowej ludności jest konsekwencją zmian w rozmieszczeniu ludności w warunkach gospodarkiwolnorynkowej iwraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa, polegających na spadkuliczby ludności wiejskiej w obszarach peryferyjnych Polski, szczególnie we wschodniej części, postępującej koncentracji ludności w obszarach metropolitalnych oraz dekoncentracja ludności w ramach obszarów metropolitalnychod miast centralnych doobszarówotaczających (Przestrzenne zagospodarowanie Polski... 2006).

Z danych spisowych z2002 r.wynika, że spośród 4 min Polaków, którzyzmienili miejsce zamieszkania po 1988 r. 1,7 min osób (42%) przeprowadziło się do wielkich miast iobszarów je otaczających. Tereny przyległe domiasta centralnego trzynastu (potencjalnych) obszarów metropolitalnych w Polsce zamieszkuje już jedna piąta ludności kraju (Lisowski, Grochowski 2007). W latach 1988-2007 liczba ludności w wieku 65iwięcej latwzrosła w Polsce o 1,4min osób, w tym w miastacho1,1min osób. Wciągu najbliższych lat liczba osóbstarszych znacząco wzrośnie, jakoże w wiek emerytalny wejdą licznerocznikiurodzone w latach powojennego wyżu (obecnie liczba osób w wieku 50-54 lat wynosiponad3min,z czego 2 minosóbmieszka w miastach).

W okresie 1988-2007 liczba osób w wieku 0-14 lat zmniejszyła się o 3,7 min, do 5,9 min (w miastach o 2,5 min). Liczba urodzeń zmniejszyła się z 590 tys. do 388 tys.

(w miastach z 319tys. do 226 tys.). Współczynnik obciążenia ludności produkcyjnej grupą poprodukcyjną wzrósł z 22/100 do 25/100 (w miastach z 19 do 25).

Suburbanizacja ma charakter wieloznacznywliteraturze przedmiotu i określana jest zarówno jakoproces przenoszeniaformprzestrzennych miasta oraz form życia miejskiego poza miasto centralne, na tereny otaczające, jak ijako proces zespala

nia funkcjonalnego obszarów podlegających suburbanizacji z miastem centralnym

(3)

Zmiany w strukturze wieku ludności w miastach... 83

(Urban Europę... 1982, Zagożdżon 1988, Lorens 2005, Lisowski, Grochowski 2007).

Wwęższym znaczeniu mianem suburbanizacji określa się takżeproces polegający na przemieszczaniu się ludności ipodmiotów gospodarczych z miasta centralnegodo strefy podmiejskiej(Jelonek 1985, Liszewski 1987, Potrykowska, Śleszyński 2001).Aby zapobiec degradacjispołecznej iekonomicznej miasta centralnego,poprawysytuacji szuka się często w atrakcyjnym,ekskluzywnymbudownictwie mieszkaniowym lokali

zowanym w częściach centralnychna wydzielonych terenach, dostępnym niewielkiej grupie zamożnych mieszkańców, a proces ten nosi nazwę gentryfikacji. Współczesna suburbanizacja jest składowąszerszego procesu miejskich przekształceń, a mianowicie procesu metropolizacji. Metropolizacja to proces przekształcania zarównopowiązań funkcjonalnych obszaru metropolitalnego, jaki jego przestrzeni miejskiej (Markowski, Marszał 2006).Dla potrzeb niniejszego opracowania wzięto pod uwagę suburbanizację w aspekcie demograficznym,polegającąna wzroście liczby ludności w strefie podmiej skiej w wynikumigracji oraznaprzemianachstrukturywieku.

Celemniniejszego opracowania jest uzyskanieodpowiedzinanastępującepytania:

- jak ludnośćw wieku 65 iwięcejlat jestrozmieszczonawmiastach różnej kategorii wielkościowej?

— jak od 1988r. przebiegaproces starzeniasię ludnościw zależności od wielkości ośrodka, przy uwzględnieniu zmian w przestrzennej koncentracji ludności wynikają

cych z natężenia ruchu naturalnego i wędrówkowego?

— w jaki sposób procesy suburbanizacji wpływają na zmiany wstrukturze wieku ludności w wybranych obszarach metropolitalnych?

Doanalizy zmian w strukturze wieku ludności przyjęto miastaPolski według następu jącegokryterium wielkościowego:powyżej 200 tys.mieszkańców, 100-200 tys., 50-100 tys., 20-50 tys., 10-20 tys., 5-10tys.orazponiżej 5 tys.osób, a także obszary wiejskie.

Ponadto wykorzystano projektowane zasięgi obszarów metropolitalnych Warszawy (UrządStatystyczny w Warszawie, 2008), Krakowa (Urząd Marszałkowski Wojewódz

twa Małopolskiego, 2003) i Poznania(Wielkopolskie Biuro PlanowaniaPrzestrzennego w Poznaniu, 2006). Analizę przeprowadzono w odniesieniu do trzech przekrojów cza

sowych:1988,1998,2007 oraz wedługwłasnej prognozydotyczącej 2030 r.

W 1988 r.spośród wszystkich kategorii jednostek osadniczych największym udzia

łem osób w wieku 65 iwięcejlatcharakteryzowałysię obszary wiejskie (11,7% - por.

rysunek 1). Jednak wskutek większej dynamiki przyrostu udziałów starszej grupy ludności w dużych miastach, w 1998 r. ośrodki liczące powyżej 200tys. mieszkańców przewyższyły obszary wiejskie pod względem poziomu starości (13,3%) i umocniły sięna prowadzeniu w 2007 r.(15,4%), z ponad 2-punktową przewagą. Należy jednak stwierdzić, żeprzy porównaniu dwóchokresów, czyli lat 1988-1998oraz 1998-2007, zaznaczyłsię spadek tempa wzrostuudziału osób starszychw miastach największych (z 3,2 do 2,1 punktu procentowego), natomiast w miastach liczących 100-200 tys.

mieszkańców nastąpiło zwiększenie tempa przyrostu (z 2,5 do 3,2 punktu) i podobnie w miastach liczących50-100 tys.oraz 20-50 tys. mieszkańców. Jeszczewiększe różnice wystąpiły w przypadku indeksu starości demograficznej (por. rysunek 2), będącego

(4)

ilorazem osób w wieku 65 i więcejlat oraz dzieci w wieku 0-14 lat (w przeliczeniu na 100osób). W 2007 r. tylko miasta powyżej 200-tysięcznecharakteryzowały sięwięk szym udziałem osób starszych niż dzieci (wskaźnik powyżej 100), anajwiększy przyrost wartości indeksu zanotowały miasta 100-200-tysięczne (o 43,5 punktu). Wszystkie kategorie jednostek osadniczych zanotowały zwiększenie tempa wzrostu wartości indeksu starości, co było związane zeznaczącym spadkiem poziomuurodzeń w tym okresie, wpływającymtym samym na niskie udziałydzieci.

Wukładzieprzestrzennym, wśródmiast największychw1988 r. tylko trzy ośrodki charakteryzowałysię wielkością wskaźnika powyżej 50osób wwieku 65i więcej latna

Rys. 1.Udział ludności wwieku65 i więcej lat w miastach według ich wielkościna tle obszarów wiejskich w latach 1988,1998, 2007 (w %)

Rys. 2. Indeks starości demograficznej (Isd)w miastach według ich wielkości na tle obszarów wiejskich wlatach 1988,1998, 2007

Źródło: Jak w rys. 1.

(5)

100 dzieci w wieku 0-14 lat (Łódź, Warszawa i Poznań); w 1998 r. dwa największe ośrodki (Łódź i Warszawa) posiadały przewagę osób starszych nad dziećmi, a w 2007 r. z kolei tylko trzy miasta (Toruń, Białystok, Radom) notowały indeks starości demograficznej po

niżej 100. Wśród miast w przedziale 100-200 tys. mieszkańców w 1988 r. tylko Chorzów charakteryzował się wartością indeksu powyżej 50, natomiast w 2007 r. przewaga udziału osób starszych nad dziećmi zaznaczyła się w ośrodkach przemysłowo-górniczych Dolne

go i Górnego Śląska (największa wartość w Wałbrzychu - 128,6). Podobnie w przypadku miast 50-100-tysięcznych najwyższym poziomem starości charakteryzowały się ośrodki wymienionych wyżej regionów, ale istniała tu duża polaryzacja pomiędzy dawnymi miastami przemysłowymi a ośrodkami rozwijającymi się intensywnie w latach siedem

dziesiątych i osiemdziesiątych XX w. (np. Będzin - 117,4; Bełchatów - 43,9). W kategorii miast 20-50-tysięcznych najwyższymi wartościami indeksu starości demograficznej ce

chowały się niektóre uzdrowiska (np. Sopot w 2007 r. posiadał ponad dwukrotnie więcej osób w wieku powyżej 65 lat od dzieci w wieku 0-14 lat, a w Zakopanem wartość indeksu wyniosła 114). Poza tym nadal w miastach tego typu na obszarze Dolnego i Górnego Ślą

ska obserwowano wysoki poziom starości, a najniższy w relatywnie młodych ośrodkach przemysłowych (np. wartość indeksu w Łęcznej była ośmiokrotnie niższa niż w Sopocie).

Wysokie wartości odnoszące się do uzdrowisk były również charakterystyczne wśród miast liczących 10-20 tys. osób (np. w 2007 r. Ciechocinek miał wartość indeksu 156,6, Krynica Zdrój 117,5, Kudowa Zdrój 105,2) jak i miast 5-10-tysięcznych (Szczawno Zdrój - 177,6, Polanica Zdrój - 146,5), natomiast w przypadku miast bardzo małych (liczących poniżej 5 tys. mieszkańców) zaznaczyła się wyraźna koncentracja przestrzenna ośrodków o wysokich wartościach wskaźnika w obrębie tzw. ściany wschodniej, obszaru wojewódz

twa świętokrzyskiego i regionu Sudetów.

Poziom starości demograficznej w danym przekroju czasu jest tylko chwilowym ob

razem struktury wieku ludności i na tej podstawie trudno wnioskować o zachodzących trendach. Dlatego też ważne jest śledzenie dynamiki zmian w udziałach poszczegól

nych grup wieku populacji, a przy określaniu tempa starzenia się najbardziej istotne są zmiany w grupie wiekowej najmłodszej (np. 0-14 lat) i najstarszej (np. 65 i więcej lat). W niniejszym opracowaniu do pomiaru dynamiki starzenia się ludności wykorzy

stano wskaźnik starzenia się demograficznego Wsd (Długosz 1988), bazujący na róż

nicach punktowych w udziałach dzieci i osób starszych w badanym okresie. W latach 1988-1998 największą dynamiką tego procesu, polegającą na spadku udziału ludności w wieku 0-14 lat z jednej strony i zwiększeniu się udziału osób w wieku 65 i więcej lat z drugiej, charakteryzowały się największe ośrodki, i to zarówno 50-100-tysięczne, jak i 100-200-tysięczne oraz te liczące powyżej 200 tys. mieszkańców (wartość wskaźnika 8,7-8,8). Najsłabiej dynamika starzenia uwidoczniła się na obszarach wiejskich (4,7).

Pewne zmiany wystąpiły w kolejnym dziesięcioleciu 1998-2007. Otóż nastąpił spadek tempa starzenia w ośrodkach największych (liczących powyżej 200 tys. mieszkańców) do 5,6 (dokładnie taka sama wartość wskaźnika wystąpiła w miastach najmniejszych - poniżej 5 tys. mieszkańców oraz na wsi). Spadek tempa starzenia się ludności w największych ośrodkach w późniejszej fazie okresu transformacji wynikał z tego, że

(6)

miasta te ze względu na oferty rynkupracy i atrakcyjnew porównaniu z mniejszymi miastami zarobki zaczęły ponownie przyciągaćludność wmłodszych grupach wieku.

Największą wartościąwskaźnikaWsd charakteryzowałysię miasta w przedziale po między 50a 100 tys. mieszkańców(8,2),a wśród nich takie ośrodkiprzemysłowe,jak Żory (16,3), Głogów (13,8), Lubin (13,5) czy StalowaWola (13,1). Wedługprognozy do 2030 r. ośrodkitenadal będąsię charakteryzowaćwysoką dynamiką starzenia się (wartość Wsd 15,8), następnie miasta małe i bardzomałe (10-20 tys. mieszkańców - 15,7oraz 5-10 tys.iponiżej5tys. mieszkańców -15,5). Relatywnie niższa dynamika starzenia się ludności zaznaczy się w miastach liczących powyżej 200tys. osób (9,9) oraz naobszarach wiejskich (9,5). Generalnie w układzie przestrzennym we wszystkich kategoriach wielkościowych dominowały miasta położone na Górnym i DolnymŚlą

skuoraz w północno-zachodniej częścikraju. Ośrodki te, do niedawna określanejako najmłodszedemograficznie, obecniestarzejąsię najszybciej.

Jak na tym tleprzedstawiała siędynamika zaludnienia w miastachwedług różnych kategorii wielkościowych? Otóż w okresie 1988-1998 tylko w ośrodkach największych, liczących powyżej 200 tys. mieszkańców oraz w miastach bardzo małych (5-10 tys.

osób) zanotowano spadek liczby ludności. Największą dynamiką wzrostu ludności (o 5,3%) charakteryzowałysięmiasta w przedziale 20-50 tys.mieszkańców. Zaliczały siętuośrodkiprzemysłowe (np. Tarnobrzeg, Puławy, Łęczna, Polkowice),które w wy niku wcześniejszych migracji osób młodych cechował nadalrelatywnie wysokipoziom rozrodczości, a tym samymdodatniprzyrost rzeczywisty.Wokresie 1998-2007 we wszystkich kategoriach miast zaobserwowano spadek liczby ludności (największy w ośrodkach 50-100-tysięcznych -o 4,5%), adodatnią dynamiką zaludnienia charak

teryzowały siętylkoobszary wiejskie. Na podstawie zastanej struktury wieku ludności

Rys. 3. Dynamika starzenia sięludności wedługwskaźnika starzeniademograficznego (Wsd) w miastach według ich wielkości natle obszarów wiejskich wiatach 1988-1998, 1998-2007 orazprognoza 2007-2030

(7)

Zmiany wstrukturze wiekuludnościw miastach... 87

i przy założeniach, że utrzymają się obecne trendy w zakresie migracji, a poziom płod

ności nieco wzrośnie przy jednoczesnym niewielkim wzroście przeciętnej długości życia (Kurek 2008) można określić spodziewany trend w zakresie dynamiki zaludnienia.

Według tej prognozy, w okresie 2007-2030 wzrostem liczby ludności charakteryzować się będą obszary wiejskie i małe miasta w przedziale 5-10 tys. mieszkańców. Pozostałe ośrodki miejskie będzie charakteryzował spadek zaludnienia, największy w miastach średnich i dużych (kolejno w 50-100-tysięcznych o 11,3%, w 100-200-tysięcznych o 12,8%, a w powyżej 200-tysięcznych o 8,8%). Spodziewana jest zatem kontynuacja trendu dekoncentracji ludności w obrębie obszarów metropolitalnych, polegającej na przemieszczaniu się ludności z miast centralnych do terenów otaczających, związanej z procesami suburbanizacyjnymi. Porównując trzy badane okresy (wraz z perspektywa

mi do 2030 r.) należy stwierdzić postępujący spadek dynamiki zaludnienia w miastach dużych i średnich (w kategoriach powyżej 20 tys. mieszkańców) oraz w ośrodkach najmniejszych (poniżej 5-tysięcznych), natomiast w miastach w kategorii 5-10 tys.

mieszkańców obserwowany jest trwały wzrost dynamiki zaludnienia.

Rys. 4. Dynamika zaludnienia w miastach według wielkościnatle obszarów wiejskich w latach 1988-1998, 1998-2007 oraz prognoza 2007-2030(rok wyjściowy = 100)

Spadek liczby ludności miejskiej przy jednoczesnym wzroście zaludnienia wsi nie ozna

cza bynajmniej ograniczenia roli miast w społeczno-gospodarczym życiu kraju. Zmiany w rozmieszczeniu ludności w układzie miasto - wieś mają często charakter terytorialny, a nie funkcjonalny (Śleszyński 2006). Obecny podział administracyjny kraju w żaden sposób nie uwzględnia stref podmiejskich, różniących się znacznie od pozostałych ob

szarów wiejskich. Obszary otaczające główniejsze miasta charakteryzują się wzmożoną koncentracją ludności, co jest wyrazem zachodzących procesów suburbanizacyjnych.

Ludność zamieszkująca strefę podmiejską jest powiązana z ośrodkiem centralnym np.

poprzez dojazdy do pracy, a napływ inwestycji, zwłaszcza w sektorze handlowo-usługo-

(8)

wym oraz w infrastrukturę społeczną i technicznąpowoduje, że cały obszar otaczający wraz z miastemcentralnym tworzy zespół funkcjonalnie powiązany, któryw aspekcie demograficznym, a także społecznym i ekonomicznym powinien być traktowany jako jedna całość w ramach tzw. obszaru metropolitalnego. Według ustawy oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennymz2003 r.,przez obszar metropolitalnynależyrozu mieć obszar wielkiego miasta oraz powiązanego znim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia. Ustawa ta zakłada wyodrębnienie obszarów metropolitalnych w koncepcji przestrzennego zagospodarowaniakraju orazw planach zagospodarowania przestrzen nego województw jako niezbędny warunek dlaosiągnięcia zrównoważonegorozwoju kra

ju.Dlapotrzeb niniejszego opracowaniado analizyprzyjętotrzyobszary metropolitalne (Krakowa, Poznania iWarszawy), którefunkcjonują w ramach planów zagospodarowania województw oraz są dostępne na stronach wojewódzkichurzędówstatystycznych.

W badanym okresie wewszystkich wymienionychwyżej obszarach metropolitalnych dynamika zaludnienia w strefie zewnętrznej była wyższa niż w mieście centralnym,

(9)

Rys. 6. Przestrzenne rozmieszczenie miast poniżej 5-tysięcznych według indeksu starości demograficznej (Isd) w 1988,1998 i 2007 r.

ztym że wiatach 1988-1998 wszystkie badane miasta centralne notowały spadek liczby mieszkańców, aw okresie 1998-2007tylko Poznań charakteryzował się zmniej

szeniem zaludnienia. Świadczy to,że w koncepcji demograficznego cyklużyciamiasta {UrbanEuropę... 1982) badane aglomeracjeznajdowały sięw fazie trzeciej (względnej decentralizacji,gdzietempo wzrostu liczby ludności w strefiezewnętrznej jest wyższe niż w ośrodku centralnym) bądź w fazie czwartej (bezwzględnejdecentralizacji, gdzie bezwzględna liczba mieszkańców w mieście centralnym spada, aw strefie zewnętrznej rośnie - za: Gawryszewski iin. 1998). Należy tu wszakże wspomnieć o istniejącym niedoszacowaniuliczby ludności w dużychmiastach, zewzględu na niewykazywanie w statystykachosób niezameldowanych (Śleszyński 2004). Jednakwedług prognozydo 2030 r. nastąpi dalszapolaryzacjapomiędzy strefą zewnętrzną aośrodkiem centralnym, np. w Poznaniuprzewidywany jest spadek liczby ludnościo 14%, aw strefie zewnętrz

nejjegoobszaru metropolitalnego wzrosto23%. Zmiany w koncentracji ludności we

wnątrz obszarów metropolitalnych powodują także istotne przesunięcia w strukturze

(10)

Kwantyle

<Q III

• V

Rys. 7.Przestrzenne rozmieszczeniemiast powyżej 200-tysięcznychwedług wskaźnika starzenia siędemo

graficznego (Wsd)w latach 1988-1998,1998-2007 oraz prognoza nalata2007-2030 Źródło: Jak w rys. 1.

wieku ludności. Nakładają się na to różne czynniki, a mianowicie zastana struktura wieku ludności miejscowej, wiek ludności napływowej, preferowane wzorce płodności wśród ludności napływowej, odpływowej czy pozostającej w dotychczasowym miejscu zamieszkania (w układzie miasto centralne - strefa zewnętrzna), poziom umieral

ności poszczególnych kategorii ludności (w ostatnim okresie mamy do czynienia ze spadkiem umieralności w starszych grupach wiekowych ze względu na wydłużanie się przeciętnego trwania życia) oraz szereg procesów społeczno-ekonomicznych, które w pośredni sposób stymulują przemiany demograficzne, tj. sytuacja na rynku pracy, rozwój budownictwa mieszkaniowego, zmiana stylu życia, poziom zamożności czy inwestycje infrastrukturalne.

W1988 r. w strefie zewnętrznej Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego udział lud

ności w wieku 65 i więcej lat był wyższy niż w Krakowie (rysunek 9). Było to związane ze specyfiką terenów przylegających do Krakowa, zwłaszcza od północy i wschodu, które były tradycyjnie rolniczymi obszarami, na jakich już wcześniej zaobserwowano

(11)

Zmianyw strukturze wieku ludności w miastach... 91

Rys. 8. Przestrzenne rozmieszczenie miast poniżej 5-tysięcznychwedługwskaźnika starzeniasiędemogra

ficznego (Wsd) w latach 1988-1998,1998-2007 oraz prognoza na lata 2007-2030 Źródło: Jak w rys. 1.

wysokipoziom starości (Prochownikowa1983). W1998 r. jużwszystkiemiasta central

ne charakteryzowały się wyższympoziomemstarościod swoichstref zewnętrznych, ado2007 r. różnicete uległy nawet zwiększeniu. Niemniej jednak prognoza do2030 r.

przewiduje zmniejszenie rozbieżności pomiędzy miastem centralnym a obszarem otaczającym, zewzględu na szybsze starzeniesię ludności zamieszkałej w strefach pod miejskich.Biorąc pod uwagę dynamikę starzeniasię ludności wedługwskaźnika Wsd, należystwierdzić, że oile w okresie 1988-1998 we wszystkich badanych obszarach me tropolitalnych obserwowano szybsze tempostarzenia się w miastach centralnych, o tyle w okresie 1998-2007 sytuacja uległa zmianie itostrefyzewnętrzne ulegały szybszemu postarzaniu w porównaniu zludnościąmetropolii. Odwrócenie tego trendubyłospo wodowane zmianami w koncentracji przestrzennejludności i intensywnym napływem mieszkańców dostref podmiejskich w wynikusilnierozwijającegosięrynkunierucho mości. Wprognozowanym okresie 2007-2030 przewiduje się zwiększenie wartości Wsd we wszystkich badanych jednostkach oraz istotny wzrost różnic w dynamice

(12)

Rys. 9. Zmianywudziale ludności wwieku 65i więcejlatw wybranychobszarach metropolitalnych (Kra

kowski ObszarMetropolitalny KOM, WarszawskiObszarMetropolitalny WOM, Poznański Obszar Metropolitalny POM) wlatach1988,1998, 2007 i prognozana 2030 r.

starzenia się w strefachzewnętrznychw porównaniu zmiastem centralnym. Analizując przestrzenne zróżnicowaniepoziomu starości wbadanych obszarachmetropolitalnych w układziemiast i gmindostrzegamy równomierny rozkład udziałówludnościw wieku 65 iwięcej lat w otoczeniuPoznaniaoraz zróżnicowaniew strefie zewnętrznej aglome racjiwarszawskiej (wysokieudziały osóbstarszych we wcześniej rozwijającej się strefie podmiejskiej w kierunku Pruszkowa iGrodziska Mazowieckiego) oraz w aglomeracji krakowskiej (wspomniane wcześniej rolnicze tereny północne o wyższym stanie

Lata

Rys. 10. Dynamikastarzeniasię ludności według wskaźnikaWsdwwybranychobszarach metropolitalnych w latach 1988-1998,1998-2007 i prognoza na lata 2007-2030

(13)

93 Zmiany w strukturze wiekuludności wmiastach...

WOM POM

KOM

100,0 i więcej 80,0-99,9

poniżej 40,0

WOM POM

KOM

100,0 i więcej 80,0-99,9 60,0-79,9

Rys. 11. Przestrzennerozmieszczenie miasti gminw obrębie Poznańskiego (POM),Warszawskiego(WOM) i Krakowskiego ObszaruMetropolitalnego (KOM) wedługindeksu starości demograficznej (Isd) w1998 r.

Rys. 12. Przestrzennerozmieszczeniemiasti gmin wobrębie Poznańskiego (POM), Warszawskiego (WOM) i Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego (KOM) wedługindeksu starościdemograficznej (Isd) w2007 r.

(14)

Rys.13. Przestrzennerozmieszczeniemiasti gmin wobrębiePoznańskiego (POM), Warszawskiego (WOM) i Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego(KOM) według wskaźnika starzenia się demograficznego (Wsd) w latach 1998-2007

Rys. 14. Przestrzenne rozmieszczeniemiast i gmin w obrębie Poznańskiego (POM), Warszawskiego (WOM) iKrakowskiego Obszaru Metropolitalnego(KOM) według prognozy wskaźnika starzenia się demo

graficznego(Wsd)na lata 2007-2030 Źródło: Jak w rys. 1.

(15)

starości i relatywnie młodsze gminy położone na południe od Krakowa). Większe zróżnicowanie przestrzenne wystąpiło w przypadku rozkładu wartości wskaźnika starzenia się demograficznego Wsd.O ile w okresie 1988-1998 najwyższądynamiką starzeniacharakteryzowałysię ośrodki centralne i pozostałe miasta w obrębieobszarów metropolitalnych, o tylewokresie 1998-2007sytuacja była bardziej skomplikowana.

W przypadkuPoznańskiego Obszaru Metropolitalnego możemy zauważyć dwie strefy otaczającemiasto centralne: bliższą, orelatywniesłabszej dynamice starzeniasięlud ności i dalszą, wykształconą głównie na wschód od Poznania, owysokich wartościach wskaźnika Wsd. W przypadku aglomeracji warszawskiej pas owysokiej dynamice procesu starzenia się ludności daje się zauważyć zwłaszcza w północno-wschodniej iwschodniej części obszarumetropolitalnego, natomiastmiasta igminypołożone na południe i południowy zachód od stolicy starzejąsię w mniejszym stopniu. W obrębie aglomeracji krakowskiej, wysoka dynamika wzrostu udziału osób starszychi spadku udziału dzieci jest widoczna w gminach uważanych dotąd za relatywnie młodsze, położonych w strefieKarpat.Odwrotna sytuacja zkolei występujew gminach poło żonych na północ od Krakowa, gdzie w ostatnich latachnastąpił intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego iobszary te zanotowały spadek tempa starzenia się ludności. Z koleiprognoza wartości wskaźnika Wsd naokres 2007-2030przewiduje wzrost dynamiki starzeniasięobszarów bezpośrednio otaczających miasta centralne (w przypadku Warszawyi Krakowa)oraz zwiększenie tempa tegoprocesu na dalszej strefie zewnętrznej, jak w przypadku Poznania. Na przykładzie tej prognozy można pokusić się o stwierdzenie, że zbiegiem czasu,po zakończeniu procesów zasiedlania inapływu ludności do danej gminy w strefie podmiejskiej, gdy wyczerpią się tereny pod zabudowę, ludność będzie się dynamicznie starzeć in situ, a proces zasiedlania może się przesunąć do gmin położonych w dalszej odległościod miastacentralnego.

W przyszłości może to doprowadzić do wyrównania różnic w zakresiestruktur wieku ludności w obrębieobszarów metropolitalnychpomiędzy miastami centralnymi astre fami zewnętrznymi.

Podsumowanie

Podsumowując niniejsze opracowanie, możnasformułować następujące konstatacje:

— w 1988 r. największe udziałyludności w wieku65 iwięcejlatobserwowanona wsi, a w 2007 r. w dużychmiastach;

— jeszcze większe różnice pomiędzy wielkościąmiast a poziomem starości zaobser wowano w przypadku indeksu starości;

— w układzie przestrzennym największym poziomem starości charakteryzowały się miasta duże iśrednie położone na Dolnym i GórnymŚląsku oraz waglomeracji warszawskiej i łódzkiej;

— w przypadku miast małych największy stan starości występuje w obrębie tzw.

ściany wschodniej;

(16)

- dynamika starzenia się jest największa w miastach średnich, natomiast w najwięk

szych ośrodkach zaobserwowano spowolnienie tempa przyrostu tego zjawiska;

— spodziewane jest zwiększenie dynamiki tego procesu w miastach małych i bardzo małych;

- ludność obszarów metropolitalnych jest młodsza demograficznie od ludności miast centralnych;

— w ostatnim badanym okresie dynamika starzenia się obszarów metropolitalnych jest większa niż ich stolic i spodziewana jest kontynuacja tego trendu, przez co różnice te ulegną zmniejszeniu.

Bibliografia

Długosz Z., 1998,Próba określenia zmian starości demograficznej Polski w ujęciu przestrzennym,„Wiado

mościStatystyczne” nr 3, GUS-PTS, Warszawa, s. 15-25.

Gawryszewski A., Korcelli P., Nowosielska E., 1998, Funkcje metropolitarne Warszawy, „Zeszyty IGiPZ PAN” nr53.

Jelonek A., 1985, O problemachdemograficznych strefypodmiejskiej, „Acta Universitatis Lodzensis, Folia Geographica” nr5,s. 327-336.

Kurek S., 2008, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym,Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków. Prace Monograficzne AP, 497.

Lisowski A., Grochowski M., 2007, Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania, formy ikonsekwencje,Mini

sterstwo Rozwoju Regionalnego,Warszawa.

LiszewskiS.,1987,Strefa podmiejska jakoprzedmiot badań geograficznych, „PrzeglądGeograficzny” t. 59, z. 1-2, s.65-80.

Lorens P„ 2005, Suburbanizacja w procesie rozwoju miasta postsocjalistycznego, [w:]Problem suburbanizacji, red. P. Lorens, Urbanista, Warszawa, s. 33-44. BibliotekaUrbanisty,7.

Markowski T., Marszał T., 2006, Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe,KPZKPAN, Warszawa.

PotrykowskaA., Śleszyński P„ 2001,Mobilność przestrzenna ludności w aglomeracji warszawskiej (1990- 1998), [w:j XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście.Miasto postsocjalistyczne — organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany(cz. 2), red. I. Jażdżewska, Łódź, 63-76.

ProchownikowaA.,1983, Problemstarzenia się ludnościwsi (na przykładzie województwa krakowskiego), Komitet NaukGeograficznych PAN, Kraków, s.115-134. Folia Geografika,ser.Oeconomica,15.

Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początkuXXI wieku,2006, oprać.G. Węcławowicz, J. Bański, M.Degórski, T. Komornicki, P. Korcelli, P.Śleszyński, Instytut Geografii i PrzestrzennegoZagospodaro

wania PAN, Warszawa, wyd. uaktualn.Monografie 6.

Śleszyński P., 2004, Regionalne różnice pomiędzy liczbą ludności wedługNarodowegoSpisu Powszechnego w 2002 r. i szacowanąna podstawie ewidencji bieżącej, „Studia Demograficzne” nr1 (145), s. 105-115.

Śleszyński P„ 2006,Demograficznywymiar procesów suburbanizacjiw Polscepo 1989 roku, [w:] Ży wiołowe rozprzestrzenianie się miast. Narastający problemaglomeracji miejskich w Polsce, Studia nad zrów

noważonym rozwojem, t.2, red. S. Kozłowski, Katedra Ochrony ŚrodowiskaKUL, Komitet„Człowiek i Środowisko” przy PrezydiumPAN, Białystok-Lublin-Warszawa, s.105-123.

UrbanEuropę. Astudyofgrowth and decline,1982, L. Berg van den,R. Drewett, L.H. Klaassen,A. Rossi, C.H.T. Vijverberg, PergamonPress, Oxford.

Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, 2003, Krakowski Obszar Metropolitalny, www.malopolskie.pl/Planowanie/Kom/.

Urząd Statystyczny w Warszawie, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego wWarszawie, 2008, Obszar Metropolitalny Warszawy.

(17)

www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/warsz/ASSETS_publ_el_omw.pdf.

Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego, DelimitacjaPoznańskiego Obszaru Metropolitalnego, http://www.wbpp.poznan.pl/opracowania/POM/POM.html.

Zagożdżon A., 1988, Siećosadnicza,zmiennośći trwałość, [w:] Proces urbanizacji i przekształcenia miast wPolsce, red. B. Jałowiecki, E. Kaltenberg-Kwiatkowska, Ossolineum, Wrocław—Warszawa, s. 57—74.

ZMIANY W STRUKTURZE WIEKU LUDNOŚCI W MIASTACH POLSKI NA TLE PROCESÓW SUBURBANIZACJI

ABSTRAKT: Zjawiskostarzeniasięludności jest ważnym problemem demograficznym współczesnej Euro

py, który wywierawpływna rozmaite aspekty życia społeczno-ekonomicznego.Determinantami starzenia się ludności są spadek poziomu urodzeńizmniejszenieśmiertelności w starszych rocznikach, wynikające z przedłużeniaczasu trwania życia. W skali regionalnejpoziom idynamikastarzeniasięludności są zależne także od tempaikierunkumigracji, które zachodzą selektywnie w różnych grupach wiekowych.Możnazatem przyjąć, że przemiany wzorca płodności inatężenia migracji prowadzące do starzenia siępopulacji odbywają się na zasadzie dyfuzji -od ośrodków wielkomiejskich,pomiasta średnie, małe i obszary wiejskie.

Aitoropracowania starał się uzyskać odpowiedzi na kilkapytań: jakw Polsce ludność wwieku 65 i więcej lat jestrozmieszczona wmiastach różnej kategorii wielkościowej; jakprzebiega od1988r.processtarzenia się ludności w zależnościod wielkościośrodka, przy uwzględnieniu zmianw przestrzennej koncentracji ludności wynikających z natężenia ruchu naturalnego i wędrówkowego; w jaki sposóbprocesysuburbanizacji wpływają na zmianyw strukturze wieku ludności w wybranychobszarachmetropolitalnych. Przeprowadzone badania pozwoliłydowieść, że w 1988 r.największe udziałyludności w wieku65 iwięcejlat obserwowano na wsi, a w 2007r.w dużych miastach.Jeszcze większe różnice pomiędzywielkością miast apoziomem starości zaobserwowano w przypadku indeksu starości. Ponadto ustalono,że w układzieprzestrzennym największym poziomem starościcharakteryzowały się miasta duże i średnie położone naDolnymiGórnymŚląskuoraz w aglomeracji warszawskiej i łódzkiej,a w przypadku miast małych największy stanstarości występował w obrębie tzw. ściany wschodniej. Dynamikastarzenia się jestnajwyższa w miastach średnich, natomiast w największych ośrodkach zaobserwowanospowolnienie tempa starzenia się, a spodziewane jest zwiększenie dynamiki tegoprocesu w miastach małych i bardzo małych. Ustalono, że ludność obszarów metropolitalnych jest młodsza demograficznie od ludności miast centralnych.W ostatnich latach badanegookresu dynamika starzenia się mieszkańców obszarów metropolitalnych jest jednak większa niż mieszkańców stolic tych ob szarów i spodziewana jest kontynuacjaowego trendu, przez coróżnicete ulegną zmniejszeniu.

SŁOWAKLUCZOWE: starzenie się ludności, suburbanizacja, obszarymetropolitalne, Polska