Integrujący charakter psalmu responsoryjnego w Liturgii Słowa

Biał., Droh., Łom. 20(2002)

KS. JAROSŁAW KUŹMICKI

INTEGRUJĄCY CHARAKTER PSALMU

RESPONSORYJNEGO W LITURGII SŁOWA

Treść: Wstęp, I. Integrująca funkcja psalmu responsoryjnego osiągana przez dobór jego tre­ ści. II. Integrująca funkcja psalmu responsoryjnego osiągana przez jego wartości muzyczne. Zakończenie

W s tę p

Psalm jest najstarszym i jednym z najważniejszych śpiew ów litur­ gii chrześcijańskiej1. Pełni w liturgii szereg w ażnych funkcji, które do końca nie zostały jeszcze zbadane.

Podejmując zagadnienie integrującej roli psalm u responsoryjnego w Liturgii Słowa, nie m am zam iaru form ułow ania odkryw czych stw ierdzeń. C hodzi tu o całościowe spojrzenie na integrującą rolę psal­ m u responsoryjnego, ujawniającą się w kilku szczegółow ych aspek­ tach. Taka refleksja w ydaje się być potrzebna, poniew aż szczupłość w ym iarów psalm u responsoryjnego w stosunku do całej Liturgii Sło­ w a raczej przysłania jego integrujące znaczenie.

Obecnie, w odnow ionej liturgii, funkcja integrująca p salm u re­ sponsoryjnego została uw ydatniona dzięki licznym zabiegom liturgi- stów i m uzyków.

Niniejszy artykuł jest próbą ukazania oddziaływ ania integracyjne­ go psalm u responsoryjnego na w spólnotę w iernych poprzez treść (I) oraz strukturalne elem enty m uzyczne (II).

Ks. Jarosław Kuźmicki

I. Integrująca funkcja psalm u responsoryjnego osiągana przez dobór jego treści

Jednoczącego charakteru psalm u responsoryjnego należy najpierw upatryw ać w jego w arstw ie treściowej.

Zbiór psalm ów responsoryjnych, używ anych obecnie w liturgii jest zaczerpnięty zasadniczo z Księgi Psalmów, a także z innych ksiąg Bi­ blii (1 Kor 29; Tb 13; Jon2; Iz 12; Jr 31; Dn 3; Łk l) 2. Ze w zględu jednak na większościowe proporcje, koncentrujem y się w niniejszych rozw a­ żaniach na Księdze Psalmów.

Psalm odia starotestam entalna przez sw ą treść pełniła funkcję inte­ gracyjną w życiu kultow ym synagogi. W spom inanie i pow racanie bo­ w iem do w ydarzeń historycznych narodu takich jak, jego zw ycięstwa3, poniesione klęski4, było jedną z form konsolidacji grupowej.

Powracanie pamięcią do owych w ydarzeń miało znaczenie jeszcze bardziej zasadnicze, służyło bowiem umocnieniu i pogłębieniu Przymie­ rza Izraela z Bogiem. W yrazem kultycznym tej pogłębiającej się św iado­ mości stawała się m odlitw a hymnicznego uwielbienia Boga5, dziękczy­ nienia6, ufności7. Powyższe formy modlitwy, zawartej w Psalmach obok składanych ofiar, były dla w spólnoty zgromadzonej w świątyni jednym z podstaw ow ych elementów integrujących.

W historii liturgii chrześcijańskiej funkcja integrująca psalm u re­ sponsoryjnego znajdow ała coraz pełniejszy w yraz. Już daw ny psalm responsoryjny jako tzw. G raduał, pełniąc funkcję łącznika m iedzy czy­ taniem a orędziem ew angelicznym uw ydatniał głów ną myśl Liturgii Słowa, a zw łaszcza pierw szego czytania, po którym następow ał. W kierunku intensyfikacji tej funkcji poszły niew ątpliw ie prace w ra­ m ach odnow y liturgii po II Soborze W atykańskim. Służyła tem u celo­ w i m iędzy innym i zasada harm onizacji perykop8, którą posłużono się

2 Por. Lekcjonarz mszalny, t. V., Poznań-Warszawa 1975, ss. 330. 63. 121. 194. 73. 348. 133; Lekcjonarz mszalny, t. II, Poznań - Warszawa 1973, ss. 240. 243; Lekcjonarz mszalny, t. IV Poznań - Warszawa 1975, ss. 267. 299. 303. 246. 144.

3 Por. Ps 44; 46; 48; 116; 118; 135; 136.

4 Por. Ps 30; 31; 35; 60; 69; 70; 74; 78; 79; 89. 5 Por. Ps 19; 29; 65; 105; 111; 113; 115; 117; 135; 136; 145; 146; 148; 149; 150. 6 Por. Ps 18; 28; 30; 34; 92; 100; 107; 118; 138.

7 Por. Ps 4; 16; 27; 115; 121; 125.

8 Por. B. N a d o 1 s k i, dz. cyt., s. 140. Cały cykl czytań mszalnych zamknięto w przy­ padku dni powszednich w układ dwuletni z tą samą Ewangelią na każdy dzień. W nie­ dziele i uroczystości dobór czytań i Ewangelii rozłożono w układzie trzyletnim. Zasa­

w doborze czytań i samego psalm u responsoryjnego. I tak psalm y za­ m ieszczone w lekcjonarzach m szalnych połączono ściśle z czytaniami. To też dzisiaj konkretna treść psalm u responsoryjnego zależy od czy­ ta ń.9 Intensyfikacji funkcji psalm u responsoryjnego jako łącznika w Li­ turgii Słowa służyła też zm iana struktury psalm u z wersyfikacyjnej na zw rotkow ą, dokonana po Vaticanum II. Tak więc w e współczesnej tra­ dycji muzycznej, elem entam i psalm u responsoryjnego są:

1) Refren zw any responsem ,

2) Zw rotka psalm u, złożona z dw óch wersetów, z których każdy p o ­ siada następującą budow ę: tenor (niekiedy z fleksą) + m ediatio (kadencja środkowa) + tenor + term inatio (kadencja końcow a) .10

Aby unaocznić owe zm iany posłużym y się przykładem . Ilustracją dla naszych dalszych rozw ażań niech będzie I czytanie, psalm respon- soryjny oraz Ew angelia z w to rk u V tygodnia zw ykłego, roku C11. Pierw sze czytanie m szalne jest wyjęte z Księgi Rodzaju 1, 20-2, 4a, i zaw iera opis piątego i szóstego dnia stw orzenia oraz opis odpoczyn­ ku w dniu siódm ym . M ówi o stw orzeniu istot żyw ych w odnych i n a­ ziemnych. N astępnie przedstaw ia akt stwórczy Boga w odniesieniu do człowieka. A ktow i stw orzenia ludzi tow arzyszyło błogosław ieństw o Boże, by gatunek ludzki się rozm nażał, zaludniał ziemię, czynił ziemię sobie po ddaną. Chociaż błogosław ieństw o Boże tow arzyszyło także istotom żyjącym w w odzie i istotom naziem nym , to tylko do człowie­ ka w ypow iedział Bóg słowa - „abyście panow ali n ad rybam i m orski­ mi, n ad ptactw em po w ietrzny m i n ad każd ym g adem i płazem ". W tych bow iem słowach zaw iera się istota pow ołania człowieka, który przew yższa wszelkie byty ziemskie.

Psalm, który następuje po tym czytaniu jest uw ielbieniem imienia Pańskiego, za dzieło stw orzenia. Oto jego treść:

dzie harmonizacji perykop służyło kilka metod. Metoda kierowania się cytatami zakła­ dała, że gdy w Ewangelii występował cytat ze Starego Testamentu, wówczas pierwsze czytanie zawierało odpowiedni tekst z tym cytatem. Metoda kontrapunktyczna polegała na tym, że wobec zjawiska zamieszczanego w czytaniu ze Starego Testamentu, Pan Je­ zus zajmował określone stanowisko w Ewangelii. Metoda kontynuacji tematycznej za­ kładała rozwinięcie i pogłębienie, wyjaśnienie problematyki z pierwszego czytania przez Jezusa, np. Jonasz i nawoływanie Jezusa do pokuty.

9 Por. Ogólne wprowadzenie do mszału rzymskiego, nr 36, w: Mszał rzymski dla diece­ zji polskich, Poznań 1986, s.[25],

10 Por. W. L e w k o w i c z , Muzyka sakralna, Warszawa 1961, s. 118nn.; G. Sunol, Zasa­ dy śpiewu gregoriańskiego, Poznań-Warszawa-Lublin, b. r., s. 40nn.

Ks. Jarosław Kuźmicki Ref. Jak jest przedziwne imię Twoje Panie.

Gdy patrzę na Twoje niebo, dzieło palców Twoich, Na księżyc i gwiazdy, któreś Ty utwierdził, Czym jest człowiek, że o nim pamiętasz,

Czym syn człowieczy, że troszczysz się o niego? Ref. Jak jest przedziwne imię Twoje Panie.

Uczyniłeś go niewiele mniejszym od aniołów, Uwieńczyłeś go czcią i chwałę,

Obdarzyłeś go władzę nad dziełami ręk Twoich, Wszystko złożyłeś pod jego stopy.

Ref. Jak jest przedziwne imię Twoje Panie.

Owce i bydło wszelakie, I dzikie zwierzęta,

Ptaki niebieskie i ryby morskie, Wszystko, co szlaki mórz przemierza.

Ref. Jak jest przedziwne imię Twoje Panie.12

Owo pięciokrotne (lx - psalm ista + 4x - lud) zaw ołanie refrenu psalm ow ego jeszcze bardziej potęguje w ym ow ę psalm u i jednocześnie uw ydatnia głów ne przesłanie I czytania, tzn. wszechmoc, dobroć i p o ­ tęgę Boga w dziele stw orzenia. Swąje przym ioty ukazał Bóg przez to, że w szystko co stw orzył było „dobre". Dobroć szczególna wobec czło­ w ieka ujawniła się natom iast w tym, że tylko on otrzym ał od Stwórcy specjalne błogosławieństw o, by móc panow ać n ad w szelkim stw orze­ niem i nim zarządzać. Pow tarzanie refrenu - „Jak jest przedziw ne Imię Twoje Panie" pozw ala n a w yśpiew anie przez uczestników liturgii m o­ dlitw y uw ielbienia Boga za dzieło stw orzenia.

W refrenie należy podkreślić słowa „Imię Pana", poniew aż to

w nich, zgodnie z rozum ieniem imienia u Izraelitów, zaw arta jest cała treść istoty Pana Boga. Imię ją opisuje13. W refrenie rozw ażanego psal­

12 Por. Lekcjonarz mszalny, t. III, dz. cyt., s. 157.

13 Por. R. F u 11 e r, Imiona i nadawanie imion, w: Słownik Wiedzy Biblijnej, Warszawa 1996, s. 243.

m u imię Jahwe wskazuje na Boga, który jest obecny w swoim ludzie po­ przez akt stwórczy, poprzez konkretne działanie. Ten przedziw ny zwią­ zek imienia Jahwe z Jego Bożym działaniem jest tak silny, że zazwy­ czaj obok imienia Pańskiego pojawia się pozytyw ne stwierdzenie, w jaki sposób Bóg jest obecny w śród Izraela, w jaki sposób N im kieruje14. W Księdze Wyjścia Jahwe przedstaw ia się Izraelowi: „Ja jestem Jahwe, twój Bóg, który w yprow adziłem Cię z Egiptu"(20, 2) Po tych wyjaśnie­ niach m ożna dostrzec wyraźniej, dlaczego liturgiści dla rozważanego przez nas psalm u responsoryjnego, po czytaniu biblijnym o stworzeniu, mogli zastosować refren - Jak jest przedziwne im ię Tw oje Panie.

Jeżeli zaś czytania m szalne dobrano w edług określonej zasady, to niew ątpliw ie psalm responsoryjny, który naw iązuje bezpośrednio do pierw szego czytania i jest odpow iedzią lu d u na w ezw anie Boże w nim zaw arte, staje się nicią, która łączy je z Ewangelią.

Oto tekst ew angeliczny z tego dnia: „Zebrali się u N iego faryze­ usze i kilku uczonych w Piśmie, którzy przybyli z Jerozolimy. I zauw a­ żyli, że niektórzy z Jego uczniów brali posiłek nieczystymi, to znaczy nie obm ytym i rękam i [...] Zapytali Go więc faryzeusze i uczeni w Pi­ śmie: dlaczego Twoi uczniow ie nie postępują w ed łu g tradycji star­ szych, lecz jedzą nieczystym i rękami? O dpow iedział im:[...] Uchylili­ ście przykazanie Boże, a trzym acie się ludzkiej tradycji, [...] Mojżesz tak pow iedział: Czcij ojca swego i m atkę swoją, oraz: kto złorzeczy ojcu lub matce, niech śmiercią zginie. A w y mówicie: jeśli kto pow ie ojcu lub matce: Korban, to znaczy darem złożonym w ofierze jest to, co m ia­ ło być w sparciem dla ciebie, to już nie pozw alacie m u nic uczynić dla ojca ni dla m atki"(M k 7,1-13).

Bóg jest nieskończenie dobry i w ierny sw em u przym ierzu. W roz- m ow ie-sporze z faryzeuszam i i uczonym i w Piśmie na tem at tradycji C hrystus Pan wyjaśnia na czym polega ich obłuda. Oto uchylają Pra­ w o Boże, zastępując je w łasną tradycją, w prow adzając tzw. ślub Kor- ban u15 .Chrystus nie zgadza się z tym wyraźnie, bow iem postępow anie faryzeuszów jest sprzeczne z tym co Bóg zam ierzył wobec człowieka i co m u ofiarował. Tym co przynosi człowiekowi radość, szczęście jest Praw o Boże przyjęte przez człowieka. W kontekście całej treści Liturgii Słowa, po analizie Ewangelii św. M arka 7,1-13, w ydaje się, że bardzo stosow nym jest jeszcze raz na zakończenie liturgii słowa pow tórzyć za­ w ołanie refrenu psalm ow ego - Ja k je s t przedziw n e im ię Tw oje Panie.

14 Por. J. St. S y n o w i e c, Na początku, Warszawa 1987, s. 102.

15 Por. S. O. A b o g u n r i n, Ewangelia według świętego Łukasza, w: Międzynarodowy

Ks. Jarosław Kuźmicki

Psalm responsoryjny w iąże I czytanie, m ów iące o stw orzeniu i roli człowieka z treścią ewangelicznej perykopy przypom inając, że pow o­ łanie człowieka, którem u Bóg po d dał całe stw orzenie, w ym aga w ier­ nego odczytania m yśli Stwórcy i stosow ania się do ustanow ionych przez N iego praw . „Praw o Pana doskonałe - krzepi ducha [...] nakazy Pana słuszne - radują serce" (Ps 19). „Szczęśliwi, których droga nie­ skalana, którzy postępują w edług Praw a Pańskiego[...] którzy nie czy­ nią nieprawości, lecz kroczą Jego drogam i [...] Pozwól mi zrozum ieć drogę Twych postanow ień...D rogę kłam stw a odwracaj ode mnie, daj m i zaś łaskę Twojego Praw a [...]" (Ps 119). Przeciw ieństw em takiej p o ­ staw y jest zachow anie faryzeuszów, stawiających na pierw szym miej­ scu ludzkie zwyczaje.

Tak zharm onizow any z czytaniami psalm pom aga w spólnocie m o­ dlitewnej jednocząc ją, odkryć głów ne przesłanie Liturgii Słowa, oraz pełniąc najpierw w sposób bezp ośred n i funkcję kery g m atyczn ą.16

Z kolei tak pogłębione odczytanie Słowa Bożego rodzi w e w spólnocie pełniejsze dośw iadczenie w iary i żarliwości religijnej, co z kolei moż- naby nazw ać funkcją m istagogiczną.17 Zarów no funkcja kerygmatycz- na, jak i m istagogiczna psalm u responsoryjnego spraw iają poczucie głębszej więzi i jedności w śród uczestników liturgii.

W tym jednak zakresie istotną rolę integrującą pełnią rów nież m u ­ zyczne w artości psalm u responsoryjnego.

II. Integrująca funkcja psalm u responsoryjnego osiągana przez jego w artości m uzyczne

Trudno jest dzisiaj dotrzeć do m elodii, którym i posługiw ano się przy w ykonyw aniu psalm ów w synagogach. Pozostaw ione noty na te­ m at m elodii psalm u w ich tytułach są praw d o p od o b nie dodatkiem i nie pochodzą od Psalmisty. Są one owocem adaptacyjnym lub redak­ cyjnym, bazującym na daw nych przekazach.18 Dla nas są o tyle w ażną informacją, iż stw ierdzają, że psalm y od początku śpiew ano. Melodie, o których czytam y w tytułach psalm ów są niestety nieznane. W śród licznych zapisków odnoszących się do melodii, na jaką w inien być w y­ konany dany psalm m ożem y wymienić: „na m elodię pieśni - M ut

lab-16 Por. B. N a d o 1 s k i, dz. cyt., s.143.

17 Por. R. P i e r s k a ł a, Psalm responsoryjny i jego funkcje, w: Anamnesis, 5(1998/99), s. 34n.

ben" (Ps 9); „na m odłę pieśni - Łania o świcie" (Ps 22); „na m elodię - Lilie" (Ps 45); „na m elodię - A lam ot" (Ps 46).19

Obok nieznanej m elodii psalm ów śpiew anych w synagodze, m o­ żem y jednak dotrzeć do innych czynników m uzycznych, które są dla nas m ożliw e do określenia.

M uzyka psalm u responsoryjnego sięga swym i korzeniam i zasad i reguł rządzących poezją hebrajską, przede w szystkim strofiki i ryt­ miczności. O d daw na były to elem enty w spółtw órcze dzieła m uzycz­ nego. Rytmika20, która w chorale gregoriańskim decyduje w dużej m ie­ rze o charakterze utw oru, wyznaczając jego pulsację - m etrum - w pły­ w ała niew ątpliw ie w spólnototw órczo na grupę m odlitew ną. Pow tarza­ nie podobnych schem atów zgłoskow ych tw orzyło klim at medytacji w śpiewanej poezji psalm ów. O wa m etryczność liryki starotestam en­ talnej była z kolei stym ulow ana szeregiem w yrażeń i zw rotów , w zy ­ wających do w yśpiew ania psalmicznej m odlitw y. Przykładem m ogą być słowa: „Śpiewajcie radośnie Bogu..., w znieście pienia, uderzcie w bęben, niech zabrzm i dźw ięczna cytra i harfa! Zadm ijcie w róg w dzień nowiu..."(Ps. 81); „będę Cię w ysław iał p rzy w tórze harfy, Boże mój, będę opiewał w ierność Twoją, będę Cię wielbił p rzy dźw iękach cytry"(Ps 71); „Dobrze jest sławić Jahwe i śpiew ać na cześć Imienia Twego, o Najwyższy, ... przy w tórze dziesięciostrunnej lutni i harfy, p rzy dźw iękach cytry..." (Ps. 92).

D odatkow e znaczenie dla m etryczności poezji hebrajskiej miała niew ątpliw ie także strofika21. Wydaje się, że w iększy w pływ w yw iera­ ła ona wówczas, gdy psalm w ykonyw ano w całości, bez skrótów. Po­ zw alała w ten sposób jeszcze bardziej m odlącym się wejść w klim at śpiewanej m odlitw y psalm ów.

Przechodząc do przedstaw ienia roli czynników m uzycznych psal­ m u respondencyjnego e liturgi, należy stw ierdzić tu także, że nie po­ trafim y także dotrzeć do m elodii psalm ów responsoryjnych dawnej li­ turgii chrześcijańskiej. Jest to spow odow ane brakiem starych

gradu-19 Por. M. P e t e r, Wykład Pisma Świętego Starego Testamentu, Poznań - Warszawa gradu-1978, s. 311n. Autor opowiada się za hipotezą, że psalmy „...w s'wiątyni recytowano na jed­ nym tonie przy akompaniamencie harfy czy lutni” .

20 Por. S. Ł a c h, Księga Psalmów, Poznań 1990, s. 57n. Autor opowiada się za opinią tych licznych uczonych, którzy powiadają, że rytm w poezji hebrajskiej polega jedynie na sa­ mej liczbie zgłosek akcentowanych i jest niezależny od zgłosek nieakcentowanych. 21 Por. tamże, s. 58. Autor przyjmuje stanowisko O. Eissfeldta, który strofę ujmuje jako

kryterium metryczne, polegające na tym, iż dwa lub większa liczba wierszy psalmu po­ wtarza się pod względem treści czy metrum(odpowiednia liczba akcentowanych i nie­ akcentowanych zgłosek), dwa lub więcej razy.

Ks. Jarosław Kuźmicki

ałów, które zaginęły22, i jednocześnie tym , iż notacja m uzyczna grego­ riańska to czasy o wiele późniejsze. Pom im o licznych trudności w do­ tarciu do pierw otnych m elodii psalm ów responsoryjnych lub starych graduałów , m ożem y jednak na podstaw ie w spółczesnych psalm ów za­ uw ażyć now e w stosunku do m uzyki hebrajskiej elem enty m uzyczne, w oddziaływ aniu których dostrzegam y rolę integracyjną.

Chociaż w myśl G raduale simplex (zbioru śpiew ów części zm ien­ nych)23, opuszczam y form ułę inicjalną w psalm ie responsoryjnym , to jednak jej funkcję z pow odzeniem m oże przejąć refren psalm u. Dzieje się tak wówczas, gdy respons swoją m elodią w prow adza do m elodii zwrotki. Przedstaw iając ten aspekt psalm u należałoby pow iedzieć, że im w iększa panuje jedność m iędzy tonacją refrenu i strofy, tym dosko­ nalszą osiągam y jedność m uzyczną całego psalm u. O wa jedność refre­ nu i zw rotki przyczyni się z kolei do głębszego zespolenia ludzi, pozo­ stających w dialogu z psalm istą. Nie trzeba w tym miejscu przekony­ wać, że naw et u tw ó r jednogłosow y w ykonyw any przez grupę osób w tej samej tonacji m a w iększą w ym ow ę jednoczącą, aniżeli ten sam u tw ór jednogłosow y w ykonany np. w krótszych partiach, w różnych tonacjach. W idać p rzy tym w yraźnie, że tożsam ość tonalna refrenu i zw rotki psalm u responsoryjnego posiada ogrom ne znaczenie dla w y­ pow iedzi muzycznej psalm u w odniesieniu do jego roli integracyjnej.

Dalsza integracja w spólnoty dokonuje się przez określenie liczby strof poszczególnych psalm ów oraz przez dobór odpow iedniego refre­ nu, potęgującego w ypow iedź psalm u a także przez określenie m etrum refrenu psalm ow ego24. Te czynniki m uzyczne nie są żyw cem przenie­ sione z liryki starotestam entalnej na g ru n t psalm u responsoryjnego, lecz podlegały stopniow em u rozwojpwi. W m iarę u p ły w u czasu p rze­ niknęły one całą strukturę psalm u.

Poprzez w ielokrotne w spólnotow e pow tarzanie responsu, czyli re­ frenu w psalm ie, potęguje się i podkreśla dialog człowieka z Bogiem, dokonujący się w Liturgii Słowa25. A sam respons w spólnoty zyskuje m iano w yśpiew anego -A m en - dla usłyszanego Słowa Bożego.

N ależy p rzy tym zauw ażyć, że psalm y responsoryjne w ujęciu p o ­ soborow ym zaw ierają przynajmniej kilka zw rotek-strof i tym sam ym

22 Por. B. N a d o 1 s k i, dz. cyt., s. 141nn.

23 Por. I. P a w 1 a k. Formy chorału gregoriańskiego w polskojęzycznych obrzędach, w: Liturgia sacra, 1/11 (1998), s. 80n.

24 Por. J. Z a w i t k o w s k i , Polska pieśń liturgiczna, w: Ateneum Kapłańskie 72(1980), s. 240. Autor bardzo pozytywnie wypowiada się na temat zreformowanego refrenu psalmu, który tworzy 11 zgłosek.

kilka responsów, co jeszcze bardziej pogłębia treść dialogu prow adzo­ nego z Bogiem (I czytanie - psalm responsoryjny). A dialog człowieka z człowiekiem (psalm ista w ykonujący pierw szy, w zorcow y respons i strofy - w spólnota odpow iadająca w spólnym responsem ) jest w spa­ niałym w yrazem tego pierw otnego i podstaw ow ego dialogu26. Aby daną m yśl zaw artą w czytaniach pogłębić w postaci odpow iednio do­ branych psalm ów, praw odaw stw o m uzyczne Kościoła przypom ina, by zam iast psalm u responsoryjnego nie w prow adzać żadnej pieśni ani też nie skracać strof.27 Z tej też racji w liturgii współczesnej psalm y sto­ sunkow o krótkie, np. jednozw rotkow e, w ystępują bardzo rzadko.

D alszym elem entem stru ktu ry muzycznej psalm u responsoryjne­ go, integrującym w spólnotę, jest m ożliw ość stosow ania dużej liczby różnorodnych m elodii psalm u. M imo licznych trudności, które w ręcz uniem ożliw iają prace badaw cze n ad p ierw otn ym responsorialnym śpiew em psalm ów w chrześcijaństwie, m ożliw e jest w skazanie źródeł, z których czerpią dzisiejsze m elodie psalm ów responsoryjnych.

N a podstaw ie analizy m elodii poszczególnych psalm ów responso­ ryjnych, funkcjonujących w e w spółczesnych śpiew nikach liturgicz­ nych, m ożnaby w skazać trzy źródła współczesnej m elodyki psalm ów: a) gregoriańskie tony psalm ow e28,

b) pieśni ludow e29, c) w łasne kompozycje30.

M ożliw ość tw orzenia now ych m elodii pow stała w zw iązku ze zm ianą stru k tu ry wersyfikacyjnej na zw rotkow ą po II Soborze Waty­ kańskim . Wydaje się, że duże znaczenie integracyjne dla w spólnoty

26 Por. St. C z e r w i k, Celebracja Eucharystii zgodna z zasadami „Ogólnego wprowa­ dzenia do Mszału Rzymskiego”, w: Anamnesis 3(1998/99), s. 47.

27 Por. Instrukcja Episkopatu Polski o muzyce liturgicznej po II Soborze Watykańskim z 8 XII 1979, nr 13, w: Dokumenty duszpastersko - liturgiczne Episkopatu Polski (1966 - 1993), Lublin 1994, s. 290.

28 Por. Psalm responsoryjny oprać, przez J. Kosko w: J. S i e d 1 e c k i, Śpiewnik kościelny pod red. K. Mrowca, Kraków 199439, s. 622. Psalm responsoryjny oprać, przez J. Zawit- kowskiego, w: Śpiewy międzylekcyjne niedzielne i świąteczne, Kraków 1999, s. 30. 29 Por. Psalm responsoryjny oprać, przez J. Kosko, w: J. Siedlecki, Śpiewnik kościelny,

dz. cyt., s. 624. Ks. Pawlak ostro krytykuje wykorzystywanie melodii znanych pieśni do psalmu w swojej rozprawie - „Muzyka liturgiczna po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła”, s. 317. Ja podkreślam jedynie oddziaływanie wspól- nototwórcze znanego fragmentu pieśni w psalmie i stwierdzam, że taka praktyka kom­ pozytorska w polskich śpiewnikach istnieje i że istnieje ona także w liturgii.

30 Por. Psalm responsoryjny oprać, przez I. Pawlaka, w: Śpiewy międzylekcyjne niedzielne i świąteczne, dz. cyt., s. 78; Psalm responsoryjny oprać, przez W. Kądzielę, tamże, s. 117.

Ks. Jarosław Kuźmicki

posiada w kontekście stosow ania różnych m elodii, np. respons, za­ czerpnięty ze znanej pieśni ludowej i przeniesiony do m elodii psal­ m u31 . Poprzez w ykonanie takiego responsu duch jedności we w spól­ nocie niew ątpliw ie um acnia się i w zrasta.

Z nana m elodia pieśni, w łączona w psalm , z zasady scala w spólno­ tę m odlitew ną natychm iast, chociażby poprzez grem ialne w łączenie się do śpiew u, który pam iętam y. N ależy tu dodać, że zapożyczenia te zaczerpnięte są ze śpiew ów bardzo znanych i przez w spólnotę chętnie w ykonyw anych.

Także stosowanie określonych m elodii dla psalm ów w poszczegól­ nych okresach roku liturgicznego, daje bogactwo możliwości dla w y­ śpiew ania m odlitw y o w łaściw ym charakterze liturgicznym . W śród tych, którzy ubogacili naszą liturgię licznymi przykładam i m elodii dla psalm ów responsoryjnych są: Ks. Paw lak, Ks. Mrowieć, Ks. Bojasiński, Ks. Kądziela, Ks. Rogala, Ks. Bernat, Ks. Pasionek, Jerzy Kosko i inni. Dzięki tej m nogości stru k tu r m elodycznych psalm u, o różnym stopniu trudności, zam ieszczonych we śpiewnikach, stały się one dostępne w y­ konaw czo dla w szystkich w spólnot Kościoła. G odne podkreślenia jest to, że tw orzenie now ych psalm ów, jak się w ydaje, uw zględnia dzisiaj w znacznej m ierze percepcję słuchacza. N ie jest to w yłącznie podejście tradycyjne, z zachow aniem np. jednego tenoru w zwrotce psalm u, jak to m a miejsce w psalm ach skom ponow anych na bazie gregoriańskich tonów 32, ale uw zględnia ono w iększą dow olność kompozycyjną, sto­ sując np. kilka tenorów w każdej ze zw rotek33.

Należałoby też zauw ażyć, że na bazie tonów gregoriańskich, które są p rzykładem praktycznego w ykorzystania podstaw ow ych tonacji kościelnych, m ożna nie tylko wejść w e w łaściw y klim at chorału grego­ riańskiego psalm u responsoryjnego, ale rów nież integrow ać w spólno­ tę. N ależy przypuszczać, że stosow anie dla zw rotek psalm u responso­ ryjnego jednego tenoru jest zasadne z p u n k tu w idzenia jego integrują­ cej roli. Jeżeli m ów im y o jednej dom inancie w chorale, to m am y na myśli przynajmniej fragm ent utw oru, który stanow i p ew ną jedność. Stosowanie większej ilości tonacji w e fragm entach chorału w ystępuje

31 Por. Psalm responsoryjny oprać, przez J. Kosko, w: Śpiewnik kościelny, dz. cyt., s. 624. 32 Por. Psalm responsoryjny oprać, przez J. Kosko, w: Śpiewnik kościelny, dz. cyt., s. 622;

Psalm responsoryjny oprać, przez J. Zawitkowskiego, w: Śpiewy międzylekcyjne..., dz. cyt., s. 30.

33 Por. Psalm responsoryjny oprać, przez I. Pawlaka, w: Śpiewy międzylekcyjne... dz. cyt., s. 78; Psalm responsoryjny oprać, przez W. Kądzielę, w: Śpiewy międzylekcyj­ ne..., dz. cyt., s. 117.

w tedy, gdy w jego odbiorze chodzi o w yeksponow anie zm iany p o d ­ m iotu w ykonaw czego lub piękna m elodii. Jeżeli m elodia i poprzed n i­ ka i następnika w wersecie psalm u responsoryjnego m a spełniać - jak się w ydaje - p rzed e w szystkim rolę nośnika wobec Słowa Bożego, a więc rolę służebną, w inna pom óc w jego odbiorze, to w ydaje się sto­ sowne użycie jednego tenoru dla całej zw rotki psalm u34. N ie jest to jed­ nak jedyny czynnik integracyjny.

Współczesne psalm y responsoryjne traktują sw obodnie kwestię te­ noru w zwrotce psalm ów. Pójście w kierunku m nożenia tenorów do dw óch czy czterech35 w każdej zw rotce jest w yraźnym dążeniem ku „nowej m elodii", i odejściem od ścisłych zasad chorału.

Takie z kolei rozw iązanie- jak się w ydaje - zakłada u odbiorców m uzyki psalmicznej m ożliwość przyjęcia psalm icznego orędzia uboga­ conego szatą m uzyczną.

N ależałoby też wiele krytycznych słów w ypow iedzieć na tem at praktycznego w ykonyw ania m elodii psalm ów, zw łaszcza tych, które zniekształcają treść Bożego psalm icznego orędzia. M uzyka m a bow iem być nośnikiem Słowa Bożego. Wszelkie zawiłości spraw iają, że Słowo Boże schodzi na p lan dru g i, a pozostaje w sercu niew iele. C hodzi w tym miejscu o spraw ę bardzo tru d n ą do realizowania, bow iem przy­ czyna takiego stanu rzeczy tkw i w praktyce muzycznej konkretnych kościołów, gdzie „najważniejszą" osobą jest organista lub przygotow a­ ny przez niego psałterzysta, którzy próbują przem ycić do recytatyw u np. rytm synkopowany. Stąd też należy ciągle w racać do gregoriań­ skich zasad recytacji psalm ów.

Dzięki m etryczności, strofice oraz innym w alorom m uzycznym psalm u responsoryjnego, udział w spólnoty w spraw ow aniu liturgii zy­ skuje now ą dozę dy n am izm u 36. Jego przejaw em jest pełniejsze d o ­ świadczenie religijne uczestników liturgii. Idzie to po linii dyrektyw p raw odaw stw a liturgicznego Kościoła, które apeluje p rzede w szyst­ kim o podejm ow anie starań, by udział w iernych w aktach kultu był czynny i gorliw y37.

34 Por. Psalm respons. oprać, przez J. Kosko, w. Śpiewnik kościelny, dz. cyt., s. 622; Psalm respons. oprać, przez J. Zawitkowskiego, w: Śpiewy miedzylekcyjne..., dz. cyt., s. 30.

35 Por. Psalm respons. oprać, przez I. Pawlaka, w: Śpiewy miedzylekcyjne..., dz. cyt., s. 78; Psalm respons. oprać, przez W. Kądzielę, w; Śpiewy międzylekcyjne..., dz. cyt., s. 117.

36 Por. J. W a 1 o s z e k, Biblijne podstawy muzyki sakralnej, w; Liturgia sacra, 3-4(1995), s. 156.

Ks. Jarosław Kuźmicki

M imo trudności w ukazaniu jednego, najważniejszego czynnika integracyjnego w strukturze psalm u responsoryjnego ze w zględu na różnorodność źródeł m elodycznych, różnorodną praktykę kom pozy­ torską oraz subiektyw izm w odbiorze należy stwierdzić, że m uzyka psalm ów responsoryjnych w inna być podp o rząd k o w an a w szystkim kanonom m uzyki liturgicznej38. Wydaje się, że pow inna ona spełniać te norm y w w iększym jeszcze stopniu, poniew aż m elodie psalm ów re­ sponsoryjnych spełniają rolę służebną39 wobec Słowa Bożego.

Zakończenie

Niniejszy artykuł był próbą ukazania integracyjnej roli psalm u re­ sponsoryjnego w Liturgii Słowa wobec w spólnoty.

Psalm responsoryjny jest nie tylko integralną40 częścią Liturgii Sło­ wa, ale spełnia ponadto funkcję integrującą w odniesieniu do w spól­ noty m odlitewnej. Tę funkcję psalm u responsoryjnego dostrzegam y m iędzy innym i w jego w arstw ie treściowej, w której d u żą rolę odegra­ ło zharm onizow anie treści psalm u z refrenem oraz z czytaniam i biblij­ nym i danego dnia. H arm onizacja psalm u z czytaniam i w płynęła na in­ tensyfikację jego funkcji kerygmatycznej i mistagogicznej.

W w arstw ie muzycznej w ielką rolę w tw orzeniu integracyjnego charakteru psalm u odgryw a dziś przede w szystkim m etrum , strofika a także stosow anie właściwych inwencji p rzy kom ponow aniu melodii, takich jak: a) zasada jedności tonalnej refrenu i zwrotki; b) kom pono­ w anie różnorodnych m elodii psalm ów z zastosow aniem do danego okresu roku liturgicznego; c) kom ponow anie psalm ów na bazie grego­ riańskich tonów psalm ow ych.

38 Por. J. W a 1 o s z e k, Teologia muzyki, Opole 1997. s. 121nn. Jest tu mowa o trzech podstawowych kryteriach muzyki sakralnej, do których zaliczamy sanctitas, perfectio i

Universitas. Na podstawie analizy prawodawstwa kościelnego i sugestii muzyków, au­

tor wskazuje, iż przez sanctitas należałoby rozumieć te gatunki muzyki, które wyklu­ czają obszar świeckiej działalności człowieka np. film, teatr. Perfectio w muzyce sa­ kralnej decyduje o tym, że nie ma ona nic wspólnego z kiczowatością formy i wykona­ nia. Owa natomiast uniwersalność muzyki sakralnej po II Soborze Watykańskim, gdy Kościół otworzył swoje bramy dla różnych kultur, oznaczałaby unikanie ekstrawagan­ cji, przesadnego subiektywizmu, skrajnego nowatorstwa.

39 Por KL nr 112.

Wydaje się, że taka praktyka psalm u responsoryjnego, jako części obowiązkowej41, najstarszej i bardzo często dzisiaj śpiewanej w liturgii chrześcijańskiej, o dpow iada aspiracjom osoby ludzkiej. Element tre­ ściowy i m uzyczny psalm u responsoryjnego ubogaca bow iem zarów ­ no sferę intelektualną i uczuciow ą w człowieku.

THE INTEGRATED CHARACTER OF THE

RESPONSORIAL PSALM

IN THE LITURGY OF THE WORD

SUM M ARY

The article tried to show the integrate role of responsorial psalm in the Liturgy of the Word.

The responsorial psalm is one of the m ain p art of the Liturgy of the W ord and has also the function of reference to the p rayer com m u­ nity. The function is observed in psalm 's contents too, the harm oniza­ tion of w hich w ith refrains and the biblical readings of the day has the great role and influence on the psalm 's functions' intensification.

The metre, strophe and the usage of inventions for the m elody's com position such as : a) tonal unity of refrain and verse; b) the com po­ sition of different psalm 's m elodies according to the period of the year; c) psalm 's com position on the base of psalm 's G regorian tones, play the great role in the creation of integrate character of the psalm .

The responsorial psalm as the oldest obligatory part, w hich is used very often in C hristian Liturgy, satisfies the people's aspirations and develops m an 's intellectual and em otional spheres.

41 Por. Instrukcja Episkopatu polski o muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II z 1979 r., dz. cyt., s. 290.