Modele zdolności do zatrudnienia

(1)

Maria Agnieszka Paszkowicz

Modele zdolności do zatrudnienia

Problemy Profesjologii nr 1, 93-107

(2)

U N IW ER SY TE T Z IE L O N O G Ó R S K I • PO LSK IE T O W A R Z Y S T W O PR O FE SJO L O G IC Z N E

P ro b le m y P ro fesjo lo g ii 1/2009

M aria A g n ieszk a P a s z k o w ic z 1

MODELE ZDOLNOŚCI DO ZATRUDNIENIA

Streszczenie

Badania rynku pracy, w szczególności funkcjonowania na nim poszczególnych jednostek oraz grup społecznych i zawodowych, w noszą nowe elementy do wiedzy na temat czynników deter minujących kształtowanie się zatrudnialności. Pozw alają one lepiej zrozum ieć przyczyny suk cesów i niepowodzeń, a także zaprojektować adekwatne instrumenty polityki społecznej, aby wyposażyć zasoby ludzkie w kompetencje um ożliwiające im efektywne poruszanie się na dy namicznie zmieniającym się rynku pracy. Podobnie ja k to ma miejsce w przypadku rynku pra cy, również postrzeganie zdolności do zatrudnienia ulega zmianie. Zachodzące zmiany w podej ściu znajdują odzwierciedlenie w definicjach i modelach zatrudnialności, omówionych w tek ście.

THE EM PLOYABILITY MODELS A b stra c t

Research on jo b market, and especially on functioning o f particular individuals as well as social and vocational groups, brings new elements to the knowledge about the factors which determ ine the shape o f em ploym ent opportunities. It allows to better understand the causes o f successes and failures, and to design adequate instruments o f social policy in order to equip human re sources with com petences w hich allow them to go about the dynamically changing jo b market. Similarly to jo b market, the perception o f one's ability o f em ploym ent is changing as well. The undergoing changes in the approach are reflected in definitions and models o f em ployability discussed in the paper.

W stęp

W ja k i sp o só b (p rz y sz li) p ra c o w n ic y n a b y w a ją cech czy n ią c y c h ich zd o ln y m i do u z y sk a n ia i u trz y m a n ia z a tru d n ie n ia ? J a k ie czy n n ik i d e te rm in u ją k sz ta łto w a n ie się z a tru d n ia ln o śc i? N a te p y tan ia brak je s t je d n o z n a c z n e j o d p o w ied zi. B ad an ia rynku pracy, w sz c z e g ó ln o śc i fu n k c jo n o w a n ia na nim p o sz c z e g ó ln y c h je d n o s te k o raz g ru p sp o łe c z n y c h i z a w o d o w y c h , w n o s z ą n ow e ele m e n ty d o tej w ied zy . P o z w a la ją o n e lepiej z ro z u m ie ć p rz y c z y n y s u k c e s ó w i n ie p o w o d zeń , a ta k ż e z a p ro je k to w a ć a d e k w a tn e in stru m e n ty p o lity k i sp o łeczn ej, ab y w y p o sa ż y ć zaso b y lu d zk ie w k o m p e te n c je u m o ż liw ia ją c e im e fe k ty w n e p o ru sz a n ie się na d y n a m ic z n ie zm ien iający m się ry n k u p racy . P o d o b n ie ja k to m a m iejsce w p rzy p ad k u ry n k u p racy , ró w nież p o strz e g a n ie zd o ln o śc i do z a tru d n ie n ia u leg a zm ian ie. Z a c h o d z ą c e z m ia n y w p o d e jśc iu

(3)

94 M aria A gnieszka Paszkow icz

z n a jd u ją o d z w ie rc ie d le n ie w d e fin ic ja c h i m o d e la c h z a tru d n ia ln o śc i. P o n iżej o m ó w io n o w y b ran e m o d ele zd o ln o śc i do z a tru d n ie n ia .

1. M odel „m agicznego pocisku”

B ard zo p ro ste p o d e jś c ie d o z d o ln o ś c i d o z a tru d n ie n ia p rz e d s ta w ia m o d e l „ m a g ic z n e g o p o c i s k u ” („ m a g ie b u lle t" m o d el). Z a k ła d a on b e z p o śre d n ie p o w ią z a n ie m ię d z y in s ty tu c jo n a ln ą a k ty w n o ś c ią i p ro c e se m re k ru ta c ji a b s o lw e n tó w 2. Z g o d n ie z nim istn ieje p ro ste, lin io w e p rzejście a b so lw e n tó w ze sz k ó ł (sz e rz e j: in sty tu cji k sz ta łc e n ia ) do z a tru d n ie n ia (rys. 1). K sz ta łc e n ie z a w o d o w e z a p e w n ia w ie d z ę i u m ie ję tn o śc i, które s ta n o w ią sz a n s ę ro zw o ju z a tru d n ia ln o śc i o so b y n im o b ję te j. O so b a k o ń c z ą c a k sz ta łc e n ie (a b so lw e n t) n a b y w a w p ro cesie k sz ta łc e n ia in sty tu c jo n a ln e g o z d o ln o ś ć d o z a tru d n ie n ia , k tó ra p rz e k ła d a się w p ro st n a z a tru d n ienie.

Rys. 1. Model „magicznego pocisku”

Źródło: L. Harvey. W. Locke. A. Morey. Enhancing employability, recognising diversity. Making

links between higher education a n d the w orld o f work. Universities UK and CSU, London 2002, s. 17.

W rz e c z y w is to śc i s y tu a c ja n ie je s t ta k a p ro sta. In sty tu cje k sz ta łc ą c e s ą ty lk o je d n y m i z w ielu c z y n n ik ó w w p ły w a ją c y c h n a z d o ln o ś ć do z a tru d n ie n ia a b so lw e n tó w . M o g ą o n e d o starczać w ied zy , u m ie ję tn o śc i i d o św ia d c z e n ia , ale a b so lw en ci k o rz y s ta ją ró w n ie ż z ż y c io w y ch d o św ia d c z e ń , zd o b y ty c h np. p o p rz e z a k ty w n o ść w roli w o lo n ta riu sz a . N iem n iej m odel taki je s t w rz e c z y w isto śc i m o ż liw y , w y m a g a je d n a k ż e z a is tn ie n ia tzw . ry n k u p raco b io rcy : z je d n e j stro n y z n a c z n e g o n ie d o b o ru p ra c o w n ik ó w z o k re ślo n y m i k o m p e te n c ja m i, z d ru g iej - d u ż e g o p o p y tu n a n ich z g ła s z a n e g o p rz e z p ra c o d a w c ó w . S y tu a c ja te g o ty p u m ia ła m iejsce w P o lsce w 2 0 0 8 ro k u w b u d o w n ic tw ie i b y ła w y w o ła n a p rz e z zn a c z n y o d p ły w w y k w a lifi k o w an y ch p ra c o w n ik ó w tej b ra n ż y na rynki b ry ty jsk i i irlan d zk i.

2 L H arvey. W. L ocke, A M orey, E nhancing em ployability, recognising diversity. M aking links betw een

(4)

Modele zdolności do zatrudnienia 95

2. M odel rozwoju zatrudnialności absolw entów

W k o n te k śc ie p rz y g o to w a n ia m ło d y c h ludzi do w e jśc ia n a ry n e k p ra c y m o ż n a m ó w ić o m o d elu ro zw o ju z a tru d n ia ln o śc i a b so lw e n tó w (g r a d u a te e m p lo y m e n t d e v e lo p m e n t m o d el). P re  z e n tu je on b ard ziej re a listy c z n e p o d e jś c ie do k w e stii z d o ln o śc i d o z atru d n ien ia. N a ry s. 2 p o kazan o czy n n ik i łą c z ą c e ro zw ó j cech a b so lw e n tó w i u z y sk a n ie p rz e z nich o d p o w ie d n ie g o z atru d n ien ia. P o d k re ś la się tu , że u czący się m u s z ą św ia d o m ie z a a n g ażo w ać się w ro zw ó j w łasnej z a tru d n ia ln o śc i i k o rz y sta ć z sz a n s d o sta rc z a n y c h p rz e z instytucje. P o w in n i oni ró w nież an g ażo w ać się w inne, d o d a tk o w e d z ia ła n ia w y n ik a ją c e z d o św ia d c z e ń n a b y ty c h w p ro c esie k ształcen ia, b ą d ź p o z o sta ją c e p o z a nim .

R ozw ój z a tru d n ia ln o śc i s k u p ia się n a trz e c h a sp ek tach : • ro zw o ju cech (a try b u tó w ) z d o ln o śc i do zatru d n ie n ia ,

• ro zw o ju u m ie ję tn o śc i w za k re sie a u to p ro m o c ji i z a rz ą d z a n ia karierą, • chęci do nauki i reflek sji nad pro cesem u cz e n ia się.

N a zd o ln o ść do z a tru d n ie n ia w p ły w a ją zate m trzy p o d sta w o w e p rocesy: p ro ces p e d a g o giczn y , p ro ces a u to re fle k sji o ra z p ro ces a rty k u la c ji (d e m o n stro w a n ia ) d o św ia d c z e ń i z d o ln o ści. P o n ad to sz a n se ro z w o ju z a tru d n ia ln o śc i p o d le g a ją w p ew n y m za k re sie o d d z ia ły w a n iu danej sp ecjaln o śc i a b so lw e n ta . N ie k tó re o b sz a ry p ro g ra m o w e w w ię k sz y m sto p n iu o d d z ia łu ją na p ro m o cję z a tru d n ia ln o śc i, p o n ie w a ż łatw iej n a d a ją się do ro z w ija n ia sz c zeg ó ln y ch je j a try b u tó w (np. p raktyki z a w o d o w e ). W łąc zen ie w rozw ój z a tru d n ia ln o śc i, re fle k sja i a rty k u la c ja s ą często ła tw ie jsz e d la u c z ący ch się, g d y s ą oni z a n u rz e n i w sfe rz e zaw o d o w ej.

Rys. 2. M odel ro zw o ju z a tru d n ia ln o śc i a b so lw e n tó w

Ź ró d ło : L. H arv ey , W . L o ck e, A . M o rey , E n h a n c in g em p lo y a b ility , r e c o g n is in g d iversity.

M a k in g lin ks b e tw e e n h ig h e r e d u c a tio n a n d th e w o r ld o f w o rk , U n iv ersities U K an d C S U ,

(5)

P raktyki w z a k re s ie re k ru ta c ji s ą k lu c z o w y m e le m en tem p ro c e su , w tra k c ie k tó re g o a b so lw en ci u z y sk u ją p racę. C h o c ia ż firm y (z w ła s z c z a d u ż e ) re k ru tu ją a b so lw e n tó w u ży w ając p o d o b n y ch k ry te rió w se le k c ji, p ro c e s nie z a w sz e je s t ta k o c z y w isty i p rz e jrz y sty , ja k b y się w y d aw ało . W p ro c e s ie re k ru ta c ji m o ż e z n a le ź ć o d z w ie rc ie d le n ie w ie le u p rz e d z e ń , z k tó ry ch w ię k sz o ś ć z d e c y d o w a n ie d y sk ry m in u je o so b y sta rsz e i/lub n ie p e łn o sp ra w n e . N a sz a n se z a tru d n ie n ia m o g ą w p ły n ą ć m .in. sta tu s p o d m io tu k sz tałcąceg o , k ie ru n e k k sz ta łc e n ia , m iejsce z a m ie sz k a n ia , w iek , statu s s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n y /e tn ic z n y k an d y d a tó w . Istn ieje ró w n ie ż w z ra sta ją c a te n d e n c ja z a tru d n ia n ia o só b , k tó re m iały ju ż ja k ie ś d o św ia d c z e n ie p racy w o rg a n iz a c ji; p o n ad to w y k o rz y sta n ie In tern etu p o sz e rz a p o te n c ja ln e p o le w y b o ru 3.

3. M odel „klucza do zatrud nialności”

N a ry su n k u 3 p rz e d s ta w io n o p o d sta w o w e k o m p o n e n ty m o d elu „ k lu c z a do z a tru d n ia ln o śc i”

{the key to e m p lo y a b ility )4 o ra z k ie ru n k i in terak cji m ię d z y ty m i e le m e n ta m i. N a d o ln y m p o 

z io m ie p o sz c z e g ó ln e o b sz a ry z a c h o d z ą n a sieb ie, co o d z w ie rc ie d la p ro c e s n a k ła d a n ia się na sie b ie ty ch e le m e n tó w lub ich w z a je m n e g o p rz e n ik a n ia . W o ry g in a le d o ln y p o z io m nosi n azw ę C a re e rE D G E (k ra w ę d ź /b rz e g k a rie ry ) - od p o c z ą tk o w y c h liter an g ie lsk ic h n azw k o m p o n en tó w (c a re e r d e v e lo p m e n t lea rn in g ; e x p e rie n c e ; d e g re e s u b je c t kn o w led g e, u n d e rs ta n d 

in g a n d skills; g e n e r ic sk ills; e m o tio n a l in te llig e n c e ). S u g eru je się, że d o stę p i rozw ój d o p o 

szc z e g ó ln y c h k o m p o n e n tó w te g o p o z io m u o ra z re fle k sja i e w a lu a c ja d o św ia d c z e ń b ę d ą sk u t ko w ać ro z w o je m W yższych p o z io m ó w sa m o sk u te c z n o śc i, z a u fa n ia do sam e g o sie b ie o ra z p o c z u c ia w łasn ej w a rto ś c i, k tó re s ą z a sa d n ic z y m i o g n iw a m i z a tru d n ia ln o śc i. R y su n e k 4 p rz e d s ta w ia p ra k ty c z n ą w e rsję m o d e lu , w sk a z u ją c ą , co je s t k lu cze m d o o sią g n ię c ia takiej zd o ln o śc i d o z a tru d n ie n ia , k tó ra d a je sz a n s ę na o sią g n ię c ie sa ty sfa k c ji i su k c e su w k arierze zaw o d o w ej.

S tan sp e c y fic z n y c h d la d an ej d z ie d z in y w ied zy , z ro z u m ie n ia i u m ie ję tn o śc i (d e g re e s u b 

j e c t kn o w led g e, u n d e r s ta n d in g a n d s k ills ), je s t c en traln y m e le m e n te m k o n cep cji i m a d u że

z n a c z e n ie d la p rz y s z ło śc i je d n o s tk i n a ry n k u p racy , d e c y d u ją c o m o ż liw o śc ia c h z d o b y c ia z a tru d n ie n ia i o d n ie s ie n ia su k c e su z a w o d o w e g o . Sam stan nie je s t je d n a k w a ru n k ie m d o sta te c z n y m , by z d o b y ć z a tru d n ie n ie i się w nim u trzy m ać. U m iejętn o ści (k o m p e te n c je ) o g ó ln e (g e 

n e ric s k ills) o b e jm u ją tak ie, k tó re u m o ż liw ia ją o p a n o w a n ie d o w o ln ej d z ie d z in y i k tó re m o g ą

być p o te n c ja ln ie tra n sfe ro w a ln e w z a le ż n o śc i od k o n tek stu - w c z a sie k sz ta łc e n ia i p ra c y z a w o d o w ej. W śród ty ch u m ie ję tn o śc i (k o m p e te n c ji) w y m ie n ia się m .in .: w y o b ra ź n ię /k re a ty w n o ść ; z d o ln o ś ć d o s to s o w y w a n ia się /e la sty c z n o ść ; c h ę ć do n au k i; a u to n o m ię /n ie z a le ż n o ś ć w p racy ; u m ie ję tn o ść p racy w z esp o le; z d o ln o ś ć do k ie ro w a n ia innym i; z d o ln o ść do p racy pod p resją; u m ie ję tn o ść sk u te c z n e g o p o ro z u m ie w a n ia się; b ie g ło ść w p o słu g iw a n iu się liczb am i i w y k re sa m i (n u m e r a c y ); sk u p ie n ie uw agi n a sz c z e g ó ła c h ; z a rz ą d z a 

3 L. H arvey, W. Locke, A. M orey, E nhancing em ployability, recognising diversity. M aking links betw een

h ig h er education a n d the w o rld o f w ork. U niversities U k a n d C S U , London 2002, s. 17-18.

4 L. D. Pool. P. Sew ell. The key to em ployability: developing a p ra c tic a l m odel o f graduate em ployability. Education + T raining 2007, Vol 49. No. 2, s. 280.

(6)

M odele zdo ln o ści do zatrudnienia 97

n ie c zasem ; o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a p o d e jm o w a n e d e c y z je ; z d o ln o śc i p lan o w an ia , k o o rd y n o w a n ia i o rg a n iz o w a n ia ; u m ie ję tn o ść k o rz y s ta n ia z n o w y c h te c h n o lo g ii5.

Rys. 3. M odel CareerED GE zdolności do zatrudnienia

Źródło: L.D. Pool, P. Sewell, The key to employability: developing a practical model o f graduate em 

ployability>, Education + T raining 2007. Vol. 49, No. 2, s. 280.

Rys. 4. Model „klucza do zatrudnienia”

Źródło: L.D. Pool, P. Sewell, The key to employability: developing a practical m odel o f graduate em 

ployability, Education + T raining 2007. Vol. 49. No. 2, s. 281.

'T h e Pedagogy for E m ployability G roup. P edagogy f o r E m ployability, Learning & Em ployability S eries O ne, 2006. s. 4.

(7)

98 M aria A gnieszka Paszko w icz

In te lig e n c ja e m o c jo n a ln a (e m o tio n a l in te llig e n c e ) o b e jm u je ta k ie cech y , ja k z d o ln o ść p ra w id ło w e g o ro z p o z n a w a n ia e m o c ji u sie b ie i innych, ro z u m ie n ie ich i reg u lo w a n ie . L u d zie z w y so k im p o z io m e m in telig en cji e m o c jo n a ln e j m o ty w u ją sieb ie i in n y ch , by o sią g n ą ć w ię c ej; częściej o s ią g a ją su k ces, tw o rz ą siln ie jsz e relacje in te rp e rso n a ln e , c ie s z ą się lepszym z d ro w iem n iż ludzie z n iż sz y m p o z io m e m in telig en cji em o c jo n a ln e j. T en z e s p ó ł cech m o ż n a p o p ra w ić w tra k c ie k sz ta łc e n ia /sz k o le n ia .

W ie d z a n a te m a t ro z w o ju k a rie ry (c a r e e r d e v e lo p m e n t) o b e jm u je d z ia ła n ia , k tó re p o m a  g a ją stać się b ard ziej sa m o św ia d o m y m , p rz y s w o je n ie n ajle p sz y c h te c h n ik b a d a n ia ry n k u p ra cy w celu z d ia g n o z o w a n ia d o stę p n y c h szan s, e fe k ty w n e p re z e n to w a n ie sie b ie p rzy szły m p ra c o d a w c o m , p o d e jm o w a n ie ro z w a ż n y c h d ecy zji o d n o śn ie do w łasn ej k ariery.

D o św iad czen ie (e x p e r ie n c e ) - z a ró w n o z a w o d o w e , ja k i ż y c io w e - z w ię k s z a sz a n sę na u zy sk an ie i/lub u trz y m a n ie z a tru d n ie n ia . D a je o no m o ż liw o ść ro z w in ię c ia k lu c z o w y c h k o m p eten c ji i z w ię k sz e n ia w łasn ej z d o ln o ś c i d o zatru d n ie n ia . W p rz y p a d k u a b so lw e n tó w cen n e m o ż e być z a tru d n ie n ie w n ie p e łn y m w y m ia rz e c zasu p racy lub w o lo n ta ria t.

O p ró c z w ied zy , u m ie ję tn o śc i i z ro z u m ie n ia , b a rd z o w a ż n a je s t re fle k sja i o c e n a (r e fle c -

tio n a n d e v a lu a tio n ), b ez k tó ry ch n ie je s t m o ż liw e ro z w a ż e n ie , ja k d a le k o się z a sz ło w ro z w o 

j u w łasnej z a tru d n ia ln o śc i o ra z co n a le ż y z ro b ić w p rzy szło ści. O d p o w ie d n im in stru m en tem je s t tu p la n o w a n ie o so b iste g o ro z w o ju . P o z w a la o n o na:

• p lan o w an ie , ro z p o z n a n ie i z a sta n o w ie n ie się n a d w ła sn y m d o św ia d c z e n ie m w sp o só b , k tó ry ro z w ija u m ie ję tn o śc i z w ią z a n e z p ra c ą o ra z sam o św ia d o m o ść ,

• z ro z u m ie n ie , ja k p o sia d a n e u m ie ję tn o śc i m o ż n a zasto so w a ć w n o w y ch sy tu a c ja c h ; re a listy c z n e i o d p o w ie d n ie p la n o w a n ie k a rie ry w o p arciu o p o g łę b io n ą i p o sz e rz o n ą w ie d z ę o so b ie sam y m ,

• d e m o n s tro w a n ie sw o je g o p o te n c ja łu i z d o ln o śc i do k ie ro w a n ia w ła sn y m p rzy szły m ro zw o jem z a w o d o w y m w o b e c p ra c o d a w c ó w .

S a m o s k u te c z n o ść (se lf-e ffic a c y ) to w ia ra w e w ła sn e zd o ln o ści o rg a n iz o w a n ia i w p ro w a  d z a n ia w ży cie tak ich d z ia ła ń , k tó re b ę d ą p o trz e b n e do p rz e z w y c ię ż e n ia p rz y sz ły c h , p o te n cjaln y ch sy tu acji; je s t to sp e c y fic z n a o c e n a w łasn y ch k o m p e te n c ji, m o ż liw o śc i w y k o n a n ia różn y ch zad ań w danej d z ie d z in ie , a w ięc je s t to in d y w id u aln y o sąd je d n o s tk i d o ty c z ą c y w ła sn y ch z d o ln o śc i p o ra d z e n ia so b ie z o k re ś lo n y m i z a d a n ia m i6. Z a u fa n ie do sa m e g o sieb ie (self-

c o n fid e n c e ) to co ś, co w y n ik a z z a c h o w a n ia danej o so b y . W zro st sa m o sk u te c z n o śc i m o że

z n a le ź ć o d z w ie rc ie d le n ie w e w z ro śc ie d e m o n s tro w a n e g o z a u fa n ia d o s a m e g o sieb ie. L u d zie |z p o czu ciem w łasn ej w a rto śc i (se lf-e s te e m ) m a ją sz acu n ek do sam e g o sie b ie i z n a ją sw o je zale ty , ale s ą realisty czn i w o c e n ie sa m e g o sieb ie. Jest w ażn e p o sia d a n ie p rz e k o n a n ia o w ła snej zd o ln o ści do o sią g n ię ć i b y c ia z d o ln y m do o k re ś le n ia w łasn y ch p rzek o n ań na tem at św ia ta z e w n ę trz n e g o , a le p rz e z o s ią g n ię c ie w y so k ie g o p o zio m u p o c z u c ia w łasn ej w a rto śc i p o w in n o się być z d o ln y m d o re a listy c z n e j o ce n y w łasn y ch o sią g n ię ć i u sta w ic z n e g o u c z e n ia s ię 7.

6 Por.: A. Bańka, P oczucie sam oskuteczności. K onstrukcja i struktura czynnikow a S ka li P oczucia S am osku

teczności u 1 K arierze M iędzynarodow ej, P oznań-W arszaw a 2005; J. Z akrzew ski, P oczucie skuteczności a sam o- regulacja zachow ania. Przegląd Psychologiczny, 1987, n r3 .

7 L.D. Pool, P. Sew ell, The key to em ployability: developing a p ra c tic a l m o d el o f graduate em ployability, Education + T raining 2007, Vol. 49, No. 2, s. 282-287.

(8)

M odele zdo ln o ści do zatrudnienia 99

4. M odel USEM

W m o d elu U S E M (rys. 5) p o s trz e g a się z a tru d n ia ln o ść ja k o p o z o sta ją c ą pod w p ły w e m c z te rech szero k ich i w z a je m n ie p o w ią z a n y c h k o m p o n e n tó w :

• z ro z u m ie n ia (understanding, U),

• u m ie ję tn o śc i (skills, S),

• p rz ek o n ań o w łasn ej sk u te c z n o śc i, teo rii sam e g o sie b ie i cech o so b o w y c h (efficacy be liefs,

E),

• m e ta p o z n a n ia (m etacognition

, M),

o b e jm u ją c e g o sa m o św ia d o m o ść d o ty c z ą c ą w ła sn e go u cz e n ia się i z d o ln o ś c i do re fle k sji n ad nim w tra k c ie d z ia ła n ia i po nim .

Z ro zu m ien ie, b ę d ą c e g łę b s z y m p o jęciem n iż w ie d z a , je s t k lu czo w y m re z u lta te m k sz ta ł cenia, w sz c z e g ó ln o śc i n a p o z io m ie w y ższy m . U m ie ję tn o śc i o z n a c z a ją sp ra w n e d z ia ła n ie

{skilful practice), p o d k re ś la ją c ta k ie a sp e k ty , ja k św ia d o m o ść i ch ło n n o ść, w o d ró ż n ie n iu do w ąsk ieg o p o jm o w a n ia u m ie ję tn o śc i ja k o k o ń c o w e g o w y n ik u k sz ta łc e n ia z a w o d o w e g o , lub o d n o s z ą się do tzw . u m ie ję tn o śc i k lu czo w y ch .

Rys. 5. Model USEM

Źródło: M. Yorke, P. Knight, E m bedding em plo ya b ility into curriculum , Learning & Employability Series One, 2006, s. 5.

P rzek o n an ie o sk u te c z n o śc i w sk a z u je na p rz e w a g ę ludzi p o siad ający ch raczej p la s ty c z n e niż stałe p rz e k o n a n ia o so b ie sam y m (self-theories), id ące w p arz e z d y sp o z y c ją d o p o strz e 

g a n ia zad ań raczej ja k o sz a n s (opportunities) do n au k i n iż szans zo rien to w an y ch n a d z ia ła n ia

m ające d e m o n s tro w a ć k o m p e te n c je (lu b u n ik ać p o k a z y w a n ia n iek o m p eten cji). W y stę p u ją k o relacje m ięd zy p o g łę b io n y m uczen iem się i o so b isty m z a a n g ażo w an iem w o sią g a n ie celó w o raz m ięd zy p o w ie rz c h o w n y m u czen ie nim się i o rie n ta c ją na d ziałan ie. W p rz y p a d k u o só b , które m a ją p la s ty c z n e te o rie d o ty c z ą c e sam y ch sieb ie, istn ieje w ięk sze p ra w d o p o d o b ie ń stw o

(9)

p o sia d a n ia w ię k sz y c h p rz e k o n a ń o w ła sn e j z d o ln o śc i do b y c ia e fe k ty w n y m , g d y s ta ją w o b ec no w y ch w y z w a ń 8.

M e ta p o z n a n ie (m e ta c o g n itio n ) o d n o si się do w y ższej ś w ia d o m o śc i, k tó ra to w a rz y s z y a k  ty w n ej k o n tro li nad p ro c e sa m i p o z n a w c z y m i, w c h o d z ą c y m i w z a k re s u c z e n ia się. M e ta k o g n i- ty w n a w ie d z a o d n o si się do o g ó ln e j w ie d z y , j a k ą p o sia d a d a n a o s o b a n a te m a t teg o , ja k u lu d zi p rz e b ie g a p ro c e s u c z e n ia się o ra z in d y w id u aln ej w ie d z y n a te m a t p rzeb ieg u w łasn y ch p ro cesó w u cz e n ia się; w ie d z y o w y m o g a c h p ro c e só w k o g n ity w n y c h (np. z d o ln o śc i k re a ty w n e lub a n a lity c z n e ) o raz w ie d z y , k ie d y i g d z ie z a sto so w a ć o k re ś lo n e stra te g ie (np. ro z w ią z y w a n ie p ro b le m ó w )9.

5. H olistyczny m odei zdolności do zatrudnienia (holistic m odel)

N a p rz e ło m ie X X i X X I s tu le c ia w s p o s ó b b ard ziej w id o c z n y u ja w n iła się z m ia n a w p o d e j ściu do p ro cesu k s z ta łc e n ia ja k o isto tn eg o , lecz - ja k w sp o m n ia n o - n ie je d y n e g o c z y n n ik a k sz ta łto w a n ia z d o ln o śc i d o z a tru d n ie n ia . T re śc i d o ty c z ą c e ro zw o ju w y m a g a n y c h c e c h , au to - p ro m o cji i z a rz ą d z a n ia k a rie rą o ra z o d d z ia ły w a n ia n a ch ęć do n a u k i o ra z re fle k sji n ad n ią sta n o w iły o b sz a r b ęd ą c y d z ie d z in ą o d d z ia ły w a n ia sp e c ja listy c z n y c h k u rs ó w lub b y ły „ u k ry te ” w p ro g ram ach k ształcen ia. O b e c n ie c o ra z c z ęściej sto su je się p o d e jśc ie h o listy c z n e , w łą c z a ją ce d o zak resu o d d z ia ły w a n ia w ie le ró ż n y c h o b sz a ró w . P o m o c w ro z w ija n iu cech n ie z b ę d n y c h na rynku p racy o ra z m a k s y m a liz a c ja reflek sji nad sz e ro k im w a c h la rz e m d o św ia d c z e ń z a w o d o w y ch sta ły się c z ę ś c ią p ro g ra m ó w n a u c z a n ia , sz c z e g ó ln ie w sz k o ła c h w y ż sz y c h . A u to p ro - m o c ja i z a rz ą d z a n ie k a rie rą n ie s ą o d d z ie ln ą a k ty w n o śc ią , lecz c o ra z czę śc ie j s ą w łą c z a n e w p ro g ram y k sz ta łc e n ia /sz k o le n ia i łą c z o n e z p la n o w a n ie m k ariery. P o d k re ś la się, że a b s o l w en ci m u s z ą b y ć z d o ln i do d z ia ła n ia w sfe rz e z a w o d o w e j z a ra z po p rz e jśc iu p rz e z re k ru ta c y jn e „ sito ” ; p ra c o d a w c y n ie c h c ą (b ą d ź nie m o g ą ) sz k o lić ich w za k re sie , k tó ry p o w in n a z a p e w n ić szk o ła. T a k ż e p o te n c ja ln y d o b ry p ra c o w n ik p o w in ien p o sia d a ć u m ie ję tn o śc i (p o z a w y u czo n y m z a w o d e m ), k tó re u m o ż liw ią m u z n a le z ie n ie pracy. K ła d z ie się n a c isk n a u c z e n ie się, ja k się u czy ć; n a stą p iła ró w n ie ż z m ia n a z p o d e jś c ia „ w ie d z ie ć , c o ” n a „ w ie d z ie ć , ja k się d o w ie d z ie ć ” . N a stę p u je w łą c z a n ie ró żn y ch p a rtn e ró w w p ro ces ro zw o ju z a tru d n ia ln o śc i; tw o rz ą się p a rtn e rstw a z p ra c o d a w c a m i, o rg a n iz a c ja m i p o zarząd o w y m i i w ie lo m a ró żn o ro d n y m i p o d m io ta m i k ształcący m i.

* M. Y orke, P. K night. E m b ed d in g em p lo ya b ility into curriculum , Learning & E m ployability Series O ne, 2006, s. 6.

(10)

Rys. 6. Holistyczny model zdolności do zatrudnienia

Źródło: L. Harvey, W. Locke, A. Morey, Enhancing employability, recognising diversity. M aking

links between higher education a nd the w orld o f work, U niversities UK and CSU, London 2002, s. 23.

W p ro w a d z a n e s ą p ro g ra m y p o m a g a ją c e stu d e n to m ro zp o c z ę c ie p la n o w a n ia i z a rz ą d z a n ia sw o ją p rz y s z łą k a rie rą w c z asie, g d y je s z c z e się k ształcą. M o d u ły ro zw o ju u m ie ję tn o śc i z a rz ą d z a n ia w ła sn ą k a rie rą o b e jm u ją z b ie ra n ie d o w o d ó w z d o b y ty c h u m iejętn o ści (np. c e rty fik a ty), id en ty fik ację p re fe re n c ji o d n o śn ie do k a rie ry o ra z p la n o w a n ie efek ty w n ej a p lik acji z a w o dow ej. O p ra c o w y w a n e s ą listy k o n tro ln e u m o ż liw ia ją c e sa m o o c e n ę z d o ln o śc i do z a tru d n ie n ia (np. u n iw e rsy te t w B irm in g h a m ). W iele z a g ra n ic z n y c h u czeln i p ro w ad zi a u d y t za w a rto śc i p ro g ram ó w i m o d u łó w k s z ta łc e n ia pod kątem za tru d n ia ln o śc i (m .in . S w an sea In stitu te o f H i g h er E d u catio n , C a r d if f U n iv e rs ity )10.

Praktyki z a w o d o w e s ą p o strz e g a n e ja k o g łó w n e n a rz ę d z ie u m o ż liw ia ją c e stu d e n to m p o łącz en ie stu d ió w a k a d e m ic k ic h i św ia ta p racy i z a z n a jo m ie n ia się z u m ie ję tn o śc ia m i n ie z b ę d nym i d la b y c ia e fe k ty w n y m w w a ru n k ach pracy. D o ś w ia d c z e n ie zaw o d o w e m o ż e p rzy jąć form y: z o rg a n iz o w a n y c h p ra k ty k b ęd ący ch c z ę ś c ią p ro g ra m u stu d ió w , z o rg a n iz o w a n y c h p rak ty k p o za p ro g ra m e m stu d ió w o raz ad hoc p ra k ty k p o z a p ro g ra m e m stu d ió w . N ie k tó re ro d zaje d o św ia d c z e ń z a w o d o w y c h m o g ą b y ć k la s y fik o w a n e w ró żn y ch g ru p ach ; np. w o lo n ta riat m o że być o rg a n iz o w a n y p rz e z in sty tu cję p o z a p ro g ra m e m stu d ió w lub być p ra c ą ad h o c p o d e jm o w a n ą p rz e z stu d en tó w .

A k ta ro zw o ju o p ie r a ją się n a z a ło ż e n iu , że u cz e n ie się je s t a k ty w n o ś c ią c a ło ż y c io w ą . D o k u m e n tu ją o n e o sią g n ię c ia je d n o s te k , ich re fle k sję nad w łasn y m ro zw o jem z a w o d o w y m o raz o d z w ie rc ie d la ją p la n o w a n ie i z a rz ą d z a n ie ro zw o jem k ariery.

111 L. H arvey, W. Locke, A. M orey, E nhancing em ployability, recognising diversity. M aking links betw een

(11)

102 M aria A gnieszka Paszko wicz

6. M odel procesu prow adzącego do zatrudnialności

M o d el p ro cesu p ro w a d z ą c e g o d o z a tru d n ia ln o śc i (e m p lo y a b ility p r o c e s s m o d e l) 11 z o sta ł p rz e d s ta w io n y n a rys. 7. M odel p o k a z u je , k tó re c z y n n ik i o d d z ia łu ją na sz a n s e je d n o s tk i na p racę n a w e w n ę trz n y m i z e w n ę trz n y m ry n k u p racy i ja k te c z y n n ik i m o g ą z e s o b ą w s p ó łd z ia łać. C e c h ą w y ró ż n ia ją c ą ten m o d el je s t fakt, iż z d o ln o ść d o z a tru d n ie n ia n ie w y stę p u je w nim b e z p o śre d n io , lecz n ie ja k o p o z o sta je w tle, p rz e n ik a ją c w sz y stk ie je g o sk ła d n ik i, a relacje m ięd zy nim i o d d z ia łu ją n a k sz ta łto w a n ie się z a tru d n ialn o ści.

Rys. 7. Model procesu prow adzącego do zatrudnialności

Źródło: A. Forrier, L. Sels, The concept employability: a com plex mosaic, Int. J. Human Resources Development and M anagement, 2003, Vol. 3, No. 2, s. 108.

P o zy cja na ry n k u p racy je s t p u n k tem starto w y m m o d elu . M o że o n a o b e jm o w a ć w ie le ró żn y ch stan ó w , ja k np. b y cie z a tru d n io n y m /b e z ro b o tn y m , u czący m się, n ieak ty w n y m . Jest w a ż n e zn ać w ła s n ą o b e c n ą p o z y c ję n a ry n k u p racy , gdyż:

• d a je o n a p o g lą d /w y o b ra ż e n ie o sz a n sa c h je d n o s tk i n a ry n k u p racy ,

• m o że być o n a p u n k tem o d n ie s ie n ia d la o c e n y p rz y s z ły c h p rz e jść n a ry n k u p racy (czy p o p ra w ią /p o g o rsz ą tę sy tu a c ję , b ą d ź p o z w o lą u trzy m ać sta tu s q u o ),

• m o że o n a w p ły w ać na p rz y s z łe sz a n se na ry n k u p racy .

P rzy k ład o w o o so b a, k tó ra b y ła d łu g o trw a le b e z ro b o tn a , m o g ła u tracić p e w n ą w ied zę i u m ie ję tn o śc i, c o m o ż e z m n ie js z a ć je j sz a n s e n a z a tru d n ie n ie ; p o d o b n ie m o ż e się zd a rz y ć w p rzy p ad k u o so b y , k tó ra p rz e z d łu g ie lata w y k o n y w a ła tę s a m ą p ra c ę (tzw . e fe k t k o n c e n tra cji d o św ia d c z e n ia ). P o d jęcie k s z ta łc e n ia z w ię k sz a sz a n s e n a z a tru d n ie n ie . Z atem o b e c n a p o z y c ja je d n o s tk i na ry n k u p racy m o ż e w p ły w ać na je j k a p ita ł z m ia n y ( m o v e m e n t ca p ita l).

" A. Korrier. L. Sols. The concept em ployability: a com plex m osaic. Int. J. H um an R esources D evelopm ent and M anagem ent, 2003, Vol. 3, No. 2. s. 108.

(12)

Modele zdolności do zatrudnienia 103 K ap itał z m ia n y je s t d e fin io w a n y ja k o z b ió r in d y w id u a ln y c h cech i k o m p e te n c ji, k tó re w p ły w a ją na szan se m o b iln o ś c i n a ry n k u p racy . W y stę p u je w d w ó ch p o staciach :

• zd o ln o ści lub „ w ie d z y , j a k ” - tzn . in d y w id u aln y ch u m iejętn o ści, w ie d z y i d o ś w ia d czen ia; o b ejm u je m .in . w ie d z ę d o ty c z ą c ą m o żliw o ści p rzejścia, d o stę p n y c h m iejsc p racy i ścieżek p ro w a d z ą c y c h d o p ra c y , m e c h a n iz m ó w , k tó re s p rz y ja ją p rz e jśc io m ; je d n o s tk o w y k ap itał sp o łe c z n y o d g ry w a tu k lu c z o w ą rolę,

• in d y w id u a ln y c h p re fe re n c ji lub o cz e k iw a ń o d n o śn ie d o k a rie ry - cech m o ty w a c y j nych, w p ły w a ją c y c h n a in d y w id u a ln e sz a n se n a w e w n ę trz n y m i zew n ętrzn y m ry n k u p racy ; m o ty w a c ja d e te rm in u je k ie ru n e k ro zw o ju k ariery.

K o m p eten c je d e te rm in u ją c e k a p ita ł z m ia n y o so b y s ą tru d n e do id en ty fik acji i p re c y z y j nego m ierzen ia. W sk a ź n ik a m i ty ch zd o ln o ści s ą sy g n a ły (sig n a ls), zd o ln o ści z w ią z a n e z z a  ch o w an iem ( b e h a v io u r a l c a p a b ilitie s ), s a m o sk u te c z n o ść (s e lf-e ffic a c y ) i z a c h o w a n ie n a ry n k u p racy (la b o u r m a rk e t b e h a v io u r )

S y g n ały m o g ą w y stę p o w a ć w postaci:

• losów z a w o d o w y c h (c a r e e r h isto ry ) - d e te rm in u ją sto p ień specjalizacji i ró ż n o ro d n o  ści (np. p rzeciętn y c zas sp ę d z o n y w różn y ch m iejscach pracy, liczb a lat sp ęd z o n y c h w danej firm ie, liczba lat sp ę d z o n y c h w o b ecn y m zaw o d zie),

• losów sz k o le n io w y c h (tr a in in g h isto ry ) - d o sta rc z a ją in fo rm ac ji, ja k ie d z ia ła n ia p o  d e jm o w a ła d a n a o s o b a w p rz e s z ło śc i, by u trz y m a ć lub z w ię k sz y ć sw ój k a p ita ł z m ia n y (np. p o zio m w y k sz ta łc e n ia , u c z e stn ic tw o w szk o le n ia c h z a k ła d o w y c h , d łu g o ść sz k o le n ia i je g o treść, szk o le n ie o g ó ln e i z a w o d o w e ),

• innych cech z w ią z a n y c h z b io g ra fią (b io g ra p h ic a l c h a r a k t e r is tics) - ste re o ty p y z w ią  zane z o so b am i lub g ru p a m i o só b (w iek , p łeć, sy tu a c ja ro d zin n a; g ru p y u p o śled zo n e: sam o tn e m atki, ab so lw e n c i, n ie p e łn o sp ra w n i, starsi, k o b iety , m n ie jsz o śc i etn iczn e, byli w ię ź n io w ie ).

Z d o ln o ści z w ią z a n e z z a c h o w a n ie m s ą g łó w n ie w sk a ź n ik a m i zd o ln o ści te c h n ic z n y c h i z w iązan y ch z pracą. N a le ż ą d o n ich m .in . n ie z a le ż n o ść , p o trz e b a w zro stu , o tw a rto ść n a n o w e d o św ia d c z e n ia , e la s ty c z n o ś ć o raz u m iejętn o ści tran sfero w aln e.

S a m o sk u te c z n o ść o z n a c z a p rz e k o n a n ie je d n o s tk i o j e j m o żliw o ściach sk u te c z n e g o ra d z e nia so b ie z z a d a n ia m i lub d e m o n s tro w a n ia o d p o w ie d n ic h zach o w ań . N iek ied y w łą c z a się ró w n ież p ercep cję tej sk u te c z n o śc i ze stro n y b e z p o śre d n ie g o p rzeło żo n eg o .

Z a c h o w a n ie na ry n k u p racy o d n o si się do sieci sp o łe c z n y c h lub k ap itału sp o łe c z n e g o o raz teg o , czy d a n a o so b a w ie, ja k ie w a k a ty s ą d o stę p n e n a w e w n ę trz n y m i ze w n ę trz n y m ry n k u pracy, a k tó re m o g ą b y ć b ran e p od u w ag ę u o b e c n e g o lub p o ten cjaln y ch p rz y sz ły c h p ra c o d aw có w .

K ap itał z m ian y m o ż e w p ły w a ć na a lte rn a ty w y d o stę p n e na w e w n ętrzn y m i/lub z e w n ę trz nym rynku pracy o ra z na ła tw o ś ć p rz e jśc ia (ease to m o v e m e n t), tzn . in d y w id u a ln ą p e rc e p c ję d o stęp n y ch alte rn a ty w z a w o d o w y c h . Ł a tw o ść ta m ie rz o n a je s t ja k o in d y w id u a ln a p e rc e p c ja szan sy p rz e jśc ia n a w y ż sz e lub ró w n e sta n o w isk o w ciąg u p ięciu lat. Ł a tw o ść p rz e jśc ia je s t o g ra n ic z o n a k o n te k ste m (c o n te x t), czyli c z y n n ik a m i zew n ę trz n y m i i w e w n ę trz n y m i. W śró d nich w y m ien ić m o ż n a d o stę p n o ść pracy, w y m a g a n ia p ra c o d a w c ó w , m e c h a n iz m y selek cji kan d y d ató w , p re fe re n c je p ra c o d a w c ó w o d n o śn ie do o k re ślo n y c h cech o só b lub g ru p s p o łe c z nych, k o n tek st c z a so w y i p rz e s trz e n n y o ra z ró żn e fo rm y d y sk ry m in a c ji.

(13)

O b e c n a p o z y c ja o so b y n a ry n k u p racy w p ły w a n a p rzy szłe sz a n se z a w o d o w e . Ś cieżk i, po k tó ry ch m o g ą się d o k o n y w a ć p rz e jśc ia , p rz e d s ta w io n o na rys. 8. P rzed e w szy stk im ro z p a tru je się statu s danej o so b y na rynku p ra c y (np. p ra cu jący , b ezro b o tn y , b iern y z a w o d o w o , uczący się). W o d n iesien iu do o só b p ra c u ją c y c h isto tn y m i cech am i m o g ą być: w y n a g ro d z e n ie , p o z io m z a jm o w a n e g o sta n o w isk a w h ierarch ii o rg a n iz a c y jn e j, rodzaj k o n tra k tu /u m o w y o pracę, m o ż liw o śc i aw an su .

Rys. 8. Przepływy na rynku pracy

Źródło: R.J. Barro, M akroekonomia, Polskie W ydawnictwo Ekonomiczne, W arszawa 1997.

C h ę ć /sk ło n n o ść do z m ian y ( w illin g n e ss to m o ve) p o zo staje pod w p ły w em d o stę p n y c h a l tern aty w o d n o śn ie do m iejsc p ra c y , a ta k ż e zak resu , w ja k im o b e c n ie z a jm o w a n e sta n o w isk o o d p o w ia d a o c z e k iw a n io m co do k ariery . C h ęć z m ian y ro z p a try w a n a je s t w e w szy stk ich k o n tek stach , np. ch ęć p o d ję c ia innej p ra c y u n o w e g o p raco d aw cy , z m ia n y sta n o w is k a w ram ach tej sam ej o rg an izacji, ro z p o c z ę c ia stu d ió w , p rz e jśc ia do p ra c y ty m c z a so w e j czy z a p rz e sta n ia pracy.

K o lejn y m c z y n n ik iem są w strz ą sa ją c e lub n ie o c z e k iw a n e w y d a rz e n ia (sh o c k ev e n ts), k tó  re p ro w a d z ą do p rzem y śla n ej o c e n y sy tu acji o d n o śn ie do p o z o sta n ia lub o d e jś c ia z pracy. W y d a rz e n ia te m o g ą być p o strz e g a n e ja k o p o zy ty w n e, n eu traln e lub n eg aty w n e. W śród nich m o ż n a p rzy k ła d o w o w y m ien ić:

• w y d a rz e n ia m ające m ie js c e p o z a p ra c ą - np. o trz y m a n ie p rz e z m a łż o n k a p racy w in nym m ieście,

• w y d a rz e n ia z w ią z a n e z p ra c ą - np. z w o ln ien ie, p o m in ię c ie przy a w an sie, k o n flik t w pracy,

• w y d a rz e n ia o d d z ia łu ją c e na firm ę - np. fuzja, b an k ru ctw o p rz ed sięb io rstw a.

W y d arzen ia te p o z w a la ją w y ja śn ić , d la c z e g o ludzie d o k o n u ją n iek tó ry ch przejść; p rzy k ła d o w o k to ś m o ż e w y b ra ć o p c ję z a p rz e s ta n ia pracy, p o n ie w a ż c z ło n e k ro d zin y p o trz e b u je o p ie k i, in n a - g d y ż z g ro m a d z iła d o sta te c z n ie d u ż y k ap itał, ab y u trz y m y w a ć się z o dsetek.

P o p rzez p o d e jm o w a n ie p ew n y ch d ziałań (a c tiv itie s ) kapitał z m ian y m oże z o stać u trz y  m an y (m a in ta in ed ). P raco w n ik m o że u trzy m ać sw o je u m iejętn o ści d zięk i u czestn ictw u w sz k o len iach , p o p rz e z ro z s z e rz e n ie lub w zb o g a c e n ie zad ań (np. p ilo t ć w ic z y m a n e w ry na s y m u la to rz e lotu). M o ż liw e je s t ró w n ie ż p o sz e rz e n ie (e n h a n c in g ) k ap itału z m ia n y p o p rzez

(14)

d o sta rc z e n ie p ra c o w n ik o w i now ej w ie d z y i u m ie ję tn o śc i. W śród d z iałań m o g ący c h u trzy m ać lub p o szerzy ć k ap itał z m ia n y m o ż n a w y m ien ić:

• sz k o le n ia ( tr a in in g ) - d o ty c z ą c e u m ie ję tn o śc i/k o m p e te n c ji o g ó ln y ch (g e n e r a ł skills), m o żliw y ch do w y k o rz y s ta n ia w d o w o ln ej firm ie i p o z a n ią (m .in . ję z y k i obce, k o m u n ik o w a nie się, u m ie ję tn o śc i sp o łe c z n e ), u m ie ję tn o śc i z w ią z a n y c h z d a n ą pra c ą /z a w o d e m (jo b -r e la te d

skills), u ży tec zn e w d an ej p racy lub p racach p o d o b n y ch w innych firm ach (m .in . o b słu g a m a 

szy n , p ro je k to w a n ie w p ro g ra m ie A u to -C A D ) o raz u m ie ję tn o śc i z w iązan y ch z d a n ą firm ą

(c o m p a n y -re la te d skills), k tó re m o g ą być w y k o rz y sta n e ty lk o w tej firm ie (np. sz k o le n ie

z w iązan e z k o n k re tn y m p ro d u k te m ),

• ro z sz e rz e n ie p ra c y (Job e n la r g e m e n t) - p rz y d z ie le n ie p raco w n ik o w i n o w y ch , b ard ziej zło żo n y c h zad ań , p o sz e rz e n ie za k re su czy n n o śc i w y k o n y w a n y c h n a stan o w isk u p racy ; p ra c a p o w in n a być z a p ro je k to w a n a tak , ab y s ta n o w iła z a m k n ię tą cało ść, m a ją c ą p o c z ą te k , czas trw a n ia i zak o ń c z e n ie , w któ rej p rzy n ajm n iej je d n o lub z e sp ó ł zad ań był sa m o d z ie ln ie w y k o ny w an y p rz e z je d n e g o p ra c o w n ik a , o raz ab y istn iała m o ż liw o ść sp ra w d z e n ia ja k o ś c i w y k o n an eg o z a d a n ia 12,

• w z b o g a c e n ie za d a ń (jo b e n ric h m e n t) - sc a le n ie cz y n n o śc i o ró żn y m sto p n iu tru d n o śc i w ram ach je d n e g o z a d a n ia , z w ię k sz e n ie s to p n ia sw o b o d y p o d e jm o w a n ia d ecy zji p rz e z p ra co w n ik a w z a k re s ie w y k o n y w a n y c h czy n n o śc i, u m o ż liw ie n ie m u sa m o d z ie ln e g o p la n o w a n ia i o rg a n iz o w a n ia p racy ; p o le g a n a zw ię k sz e n iu liczby zad ań w sen sie ilo ścio w y m i ja k o ś c io w y m 1’,

• ro ta c ję /w y m ie n n o ść p ra c y (jo b rotatiori) - p o le g a na z m ia n ie ro d zaju p racy lub ro d z a  j u c z y n n o ś c i14; p o p rz e z o k re s o w e z m ian y w y k o n y w a n e j p rz e z d a n ą o so b ę p ra c y p rz e c iw d z ia ła efek to m g ro m a d z e n ia d o św ia d c z e n ia i m o n o to n ii pracy, u m o ż liw ia ją c u trz y m a n ie sz erszy ch k o m p e te n c ji,

• w y m ie n n o ś ć sta n o w isk p racy (jo b sw ilc h in g ) - z m ia n a m ie jsc a p racy w ciągu dnia, ty g o d n ia i d łu ższy ch o k r e s ó w 15,

• d o ra d z tw o z a w o d o w e - p o m a g a w y ja śn ić o c z e k iw a n ia o d n o śn ie do k a rie ry z a w o d o w ej, p o szerzy ć w ie d z ę o ry n k u p ra c y i d o sta rc z a w ła śc iw y c h sieci kon tak tó w .

U c zestn ictw o w d z ia ła n ia c h m ający ch n a celu u trz y m a n ie i p o sz e rz e n ie w ła sn e g o k a p ita łu z m ian y z a le ż ą siln ie o d sz a n s , k tó re s ta ją p rzed lu d źm i. S am e chęci w y ra ż a n e p rz e z p ra c o w n ik ó w n ie s ą w y sta rc z a ją c e ; p o trz e b n a je s t ró w n ież ak ty w n o ść po stro n ie p ra c o d a w c y , np. w postaci o rg a n iz o w a n ia szk o le ń p raco w n iczy ch . P o d o b n ie a k ty w n o ść p ra c o d a w c y (o f e ro w ane p rzez n ieg o sz k o le n ia ) n ie w y starczają, je ś li p ra c o w n ic y nie m a ją sk ło n n o ści do in w e sto w a n ia w e w ła sn y ro zw ó j. Jeśli p ra c o d a w c y o fe r u ją sz k o le n ia , istotne je s t ró w n ie ż , n a j a kich z asad ach s ą o n e d o s tę p n e (d la w sz y stk ic h c z y ty lk o d la w y b ran y ch ). Z n a c z ą c ą ro lę do o d e g ra n ia m a tu ta k ż e p a ń stw o i sa m o rz ą d , k tó re p o p rz e z w ła sn e ag en d y o rg a n iz u ją s z k o le nia, p rz e k w a lifik o w a n ie i d o sk o n a le n ie z a w o d o w e , ale ró w n ie ż p o p rz e z o d p o w ie d n ie k sz ta ł to w an ie polityki ry n k u p racy ; d z ia ła n ia te m o g ą o b e jm o w a ć w szy stk ich (p o te n c ja ln y c h ) p ra

12 E. T ytyk, P rojektow anie ergonom iczne, W N PW N , W arszaw a - Poznań 2001, s. 250. 13 Tam że.

14 Tam że, s. 251. 15 Tam że.

(15)

106 M aria A gnieszka P aszkow icz

c o w n ik ó w lub p ew n e g ru p y d o c e lo w e (n p . d łu g o trw a le b e z ro b o tn y c h , n ie p e łn o sp ra w n y c h , za g ro ż o n y c h z w o ln ie n ia m i g ru p o w y m i).

P o w y ż sz y m o d el je s t m o d e le m u n iw e rs a ln y m , m o ż liw y m do z a sto so w a n ia d la całej p o p u lacji lu d zk iej w k o n te k ś c ie pracy. P o z w a la on w y ja śn ić , ja k ie c z y n n ik i o d d z ia łu ją n a z d o ln o ś ć d o z a tru d n ie n ia i ja k s ą ze s o b ą p o w ią z a n e . M o ż n a go ró w n ie ż z a sto so w a ć do ró ż n y c h in te r pretacji p o ję c ia z a tru d n ia ln o śc i. M o d el p o k a z u je ró w n ież, ja k ró żn e c z y n n ik i m o g ą p ro w a d z ić d o ta k ieg o sam e g o re z u lta tu (p rz e jśc ie n a b e z ro b o c ie ja k o e fek t k o m b in a c ji ró ż n y c h c z y n n i k ó w ) o raz ja k je d n a p rz y c z y n a p ro w a d z i do ró żn y ch k o n se k w e n c ji (d w ie o so b y z tak im sa m y m k ap itałem z m ia n y m o g ą m ie ć c a łk o w ic ie o d m ie n n e ścieżk i k a rie ry )16.

Podsum ow anie

P rz e d s ta w io n e m o d e le ró ż n ią się sto p n ie m z ło ż o n o śc i i p e rsp e k ty w ą , z k tó rej u jm u ją z a g a d n ie n ie z d o ln o śc i d o z a tru d n ie n ia . M o d e l m a g ic z n e g o p o c isk u o d z w ie rc ie d la m y ś le n ie o z d o l n o ści do z a tru d n ie n ia ja k o je d n o z m ie n n o w e j fu n k c ji z d o b y te g o w y k s z ta łc e n ia (sz e rz e j: z d o b y ty ch k w a lifik a c ji). M o d el ro z w o ju z a tru d n ia ln o śc i a b so lw e n tó w s k u p ia się ró w n ie ż w zn ac z n y m sto p n iu n a p ro c e s ie k s z ta łc e n ia z a w o d o w e g o , p o d k re ś la je d n a k k o n ie c z n o ść p o d ję c ia in icjaty w y p rz e z k sz ta łc ą c y c h się i z a a n g a ż o w a n ia w ten p ro c e s, o raz reflek sji nad w łasn y m uczen iem się i n a b y w a n ie m k o m p e te n c ji. Z a le tą m o d elu je s t u w z g lę d n ie n ie p o p y tu zg ła sz a n e g o p rz e z p ra c o d a w c ó w na p ra c o w n ik ó w p o siad ający ch i p o tra fią c y c h „ s p rz e d a ć ” k w a lifik a c je , o ra z in n y ch c z y n n ik ó w n ie z a le ż n y c h o d ap lik a n tó w , tzw . c z y n n ik ó w k o n te k sto w y ch , k tó re m o g ą w isto tn y s p o s ó b w p ły w a ć p o z y ty w n ie lub n e g a ty w n ie n a m o ż liw o ść z d o b y c ia z atru d n ien ia.

Je sz c z e szerzej d o z a tru d n ia ln o śc i p o d c h o d z i się w m o d elu k lu c z a do z a tru d n ia ln o śc i. O p ró c z w ie d z y i u m ie ję tn o śc i o g ó ln y c h i sp e c ja listy c z n y c h , n a b y w a n y c h w p ro c e s ie e d u k a c y jn y m , p o d sta w o w y m i d la z d o ln o ś c i d o z a tru d n ie n ia je s t d o św ia d c z e n ie - z a ró w n o z a w o d o w e, ja k i ż y c io w e - a ta k ż e k o m p e te n c je „ m ię k k ie ” - in te lig e n c ja e m o c jo n a ln a , sz c z e g ó ln ie w a ż n a n a sta n o w isk a c h w y m a g a ją c y c h k o n ta k tó w i w sp ó łp ra c y z in n y m i lu d źm i. Je d n a k ż e sa m e te k o m p o n e n ty n ie s ą w y sta rc z a ją c e - m u s z ą b y ć u zu p e łn io n e w ła śc iw o ś c ia m i o s o b o w y m i: w ia rą w sieb ie, p o c z u c ie m w łasn ej w a rto śc i o ra z p rz e k o n a n ie m o w ła sn e j s k u te c z n o ści.

W m o d elu U S E M o g ra n ic z o n o liczb ę k o m p o n e n tó w z d o ln o śc i do z a tru d n ie n ia do c z te rech, ale za to b ard zo sz e ro k ic h : z ro z u m ie n ia , u m iejętn o ści, sa m o sk u te c z n o śc i o ra z m e ta p o zn an ia . Z a k ła d a się, że s ą o n e z e s o b ą w z a je m n ie p o w iązan e, przy cz y m m ię d z y u m ie ję tn o śc ia m i, z ro z u m ie n ie m i m e ta p o z n a n ie m c h a ra k te r ty ch p o w ią z a ń je s t d w u k ie ru n k o w y , a w p o zo stały ch p rz y p a d k a c h - je d n o k ie ru n k o w y .

Je sz c z e inne p o d e jśc ie p re z e n tu je m o d el h o listy czn y , o d z w ie rc ie d la ją c y p e rs p e k ty w ę s y s tem o w ą. S tan o w i on m a cierz o p a rtą o trz y sz e ro k ie k o m p o n en ty : ro zw ó j a try b u tó w istotnych d la z d o b y c ia i u trz y m a n ia z a tru d n ie n ia , a u to p ro m o c ję i z a rz ą d z a n ie k arierą, ch ęć d o nauki i reflek sję nad u c z e n ie m się, o ra z z e sta w in stru m e n tó w p ro w a d z ą c y c h do z d o ln o śc i do z a

16 A. Forrier, L. Sels, The co n cep t em ployability: a com plex m osaic. Int. J. H um an R esources D evelopm ent and M anagem ent, 2003, Vol. 3, No. 2, s. 108-120.

(16)

tru d n ien ia: p ro g ra m ó w k sz ta łc e n ia , w s p a rc ia ro zw o ju k a rie ry , d o ś w ia d c z e n ia (p ra k ty k ) z a w o d o w y c h o raz a k t ro z w o ju . P o d k re śla się w nim k o n ie c z n o ść o sa d z e n ia n ab y ty ch ko m p eten cji w rz e c z y w is to śc i ry n k o w ej o raz z w ra c a u w a g ę n a d o k u m e n to w a n ie o sią g n ię ć , np. w p o staci p o rtfo lio .

M o d el p ro c e su p ro w a d z ą c e g o do u z y sk a n ia z a tru d n ia ln o śc i sk u p ia się w o k ó ł z m ia n z a ch o d z ą c y c h w sy tu a c ji c z ło w ie k a w tra k c ie b ieg u je g o ży cia . K lu c z o w y je s t tu tzw . k a p ita ł z m ia n y - p o ję c ie b lisk ie k a p ita ło w i lu d zk iem u . Z a k re s p o ję c io w y k a p ita łu z m ia n y o b e jm u je te ele m e n ty , k tó re w s p o s ó b ja w n y w y stę p o w a ły w innych m o d e la c h , m .in. w ie d z ę , u m ie ję t ności, p o staw y , p o c z u c ie sa m o sk u te c z n o śc i i m o ty w ację. R ealn e m o żliw o ści z m ia n y o b e c nego p o ło ż e n ia na ry n k u p racy - p o d o b n ie ja k w m o d elu ro zw o ju za tru d n ia ln o śc i a b so lw e n tów - o g ra n ic z a ją c z y n n ik i k o n te k sto w e , tu d o p e łn ia n e z a is tn ie n ie m w y d arzeń o c h a ra k te rz e n ag ły m , w strz ą sa ją c y m , k tó re p o te n c ja ln ie w y w o łu ją p rz e jśc ia je d n o s tk i w ram ach ró żn y ch o b szaró w ry n k u pracy.

B i b l i o g r a f i a

Bańka A.. Poczucie sam oskuteczności. Konstrukcja i struktura czynnikowa Skali Poczucia Sam osku-

teczności w Karierze M iędzynarodowej, Poznań - W arszawa 2005.

Barro R. J., M akroekonomia, Polskie W ydawnictwo Ekonomiczne, W arszawa 1997.

Forrier A., Sels L., The concept employability: a com plex mosaic, Int. J. Human Resources D evelop ment and Managem ent. 2003, Vol. 3, No. 2, s. 102-124.

Harvey L., Locke W., Morey A., Enhancing employability, recognising diversity. M aking links be

tween higher education a nd the world o f work. Universities UK and CSU, London 2002.

Moreland N., W ork-related learning in higher education, Learning & Employability Series Two, 2006.

Pool L.D., Sewell P., The key to employability: developing a practical m odel o f graduate em ploya

bility, Education + T raining 2007, Vol. 49, No. 2, s. 282-287.

Tytyk E., Projektowanie ergonom iczne, WN PWN. W arszawa - Poznań 2001.

Yorke M., Knight P., Embedding em ployability into curriculum , Learning & Em ployability Series One, 2006.

Zakrzewski J., Poczucie skuteczności a sam oregulacja zachowania, Przegląd Psychologiczny, 1987, nr 3.