Agresja zakonu krzyżackiego na Litwę w wiekach XII-XV

Agresja zakonu krzyżackiego na Lituję w w iekach XII—XVі

L itw y i m im o d w u w ie k o w y c h w y siłk ó w n ie zd ołali go p rzełam ać, a n a w e t sam i p rzy­ p ła c ili a g resję u tra tą p otęgi. D ziejo m tej agresji, rozw ijan ej g łó w n ie od stron y P rus k rzyżack ich, p o św ięco n o w litera tu rze n a u k o w ej dużo u w a g i, a le tra k to w a n o o niej u b o czn ie lu b o g ó ln ie, to też w y m a g a on a sp ecja ln eg o i o b szern ego o m ó w ien ia . N i­ n ie jsz y a rty k u ł d a je k ró tk i p rzegląd i ch a r a k te r y sty k ę teg o zagad n ien ia dużej w a g i w d ziejach E uropy środ k ow ej i w sch o d n iej.

ŹRÓDŁA AGRESJI KRZY2ACKIEJ NA LITWĘ

-S to su n e k K rzyżak ów do L itw y sta n o w ił szczeg ó ln ie w a żn y o d cin ek ich p o lity k i, zarazem ś c iśle z w ią za n y z jej o g ó ln y m i ten d en cja m i i m a ją c y w sp ó ln e dla całej d zia­ ła ln o śc i Z akonu N ie m ie c k ie g o p o d ło że sp o łeczn e. Z akon za m ierza ł zrea lizo w a ć na L itw ie te cele , k tóre ju ż p op rzed n io o sią g n ą ł w P ru sa ch i In fla n ta ch , to też d la w y ­ ja śn ie n ia g e n e z y a g resji k rzyżack iej sk iero w a n ej p r zeciw L itw ie w y p a d a n a jp ierw p rzyp om n ieć o o g ó ln y ch za ło że n ia ch p o lity k i k rzyżack iej nad B a łty k iem ; z k o le i ta p o lity k a sta n o w iła je d n o z o g n iw w ca ło ści ek sp a n sji n ie m ie c k ie g o św ia ta fe u ­ d aln ego na w sch o d zie.

W b u rżu azyjn ej litera tu r ze n au k ow ej trak tu jącej z a g a d n ien ie ze sta n o w isk a id ea ­ listy czn eg o , w sk a zy w a n o , że Zakon sta n ą ł w słu żb ie d w óch idei: 1) szerzen ia ch ry stia - n izm u w śró d pogan n a d b a łty ck ich za pom ocą s iły zbrojnej, 2) stw o rzen ia w ła sn eg o p a ń stw a na zd o b y ty ch ziem ia ch p ogań sk ich . Id ee te n ie h a rm o n izo w a ły z sobą.

1 W ażn iejsze skróty:

A F „ A ltp reu ssisch e F o rsch u n g en “.

LU L iv - E s t- u n d C u rlä n d isc h e s U rk u n d en b u ch .

M GL „M itteilu n g en aus dem G eb iete der G esch ich te L iv -, E st- u. K u rla n d s“. R A H „R ozpraw y [P olsk iej] A k a d em ii U m ie ję tn o śc i — W yd ział H isto r y c z n o -F ilo - zo ficzn y “.

S R P „S crip tores rerum P ru ssica ru m “.

2 W ażn iejsza litera tu r a zagad n ien ia: E. C a s p a r , H erm a n v . S a lza u n d die G rü n d u n g d e s D e u ts c h o r d e n s s ta a ts in P re u sse n , T ü b in g en 1924; K. G ó r s k і, U str o j p a ń s tw a i Z a k o n u K r z y ż a c k ie g o , G dynia 1938; E. M a s c h к e, Der, D e u tsc h e O rd e n u n d d ie P reu ssen , B erlin 1928: L. R a n k e , Z w ö lf B ü ch er

p re u s s is c h e r G e sc h ic h te (w yd. G. K ü n t z e 1) t. I, M onachium 1930 (I w yd.: G e ­ n e sis d es P re u ss isc h e n S ta a te s. V ie r B ü c h e r p r e u s sis c h e r G e sc h ic h te , L ip sk 1874); K. T y m i e n i e c k i , K r z y ż a c y (p ró b a o d n a le zie n ia ź r ó d e ł i id eo lo g ii), „R ocz­ n ik i H isto ry cz n e“ t. X V III (1949); J. V o i g t , G e sc h ic h te d es D e u tsc h e n R it te r ­ o rd e n s in se in e n z w ö lf B a lle ie n in D e u tsc h la n d t. I, B e r lin 1857. N ie m ia łe m m oż­ n o ści u w zg lęd n ić w tej p racy rad zieck iej h isto rii Ł otw y. I s to r ja Ł a tw ijs k o j SSR, R iga 1952. Zob. sp raw ozd an ie z tej k siążk i, „W oprosy is to r ii“ nr 6, 1953, s. 131— 138.

A G R E S J A K R Z Y 2 A K Ö W N A L I T W Ę W X I I — XV W. ₃₃₉

E. C a s p a r n a p rzy k ła d zw ra ca ł u w a g ę na sp rzeczn ość w e w n ę tr z n ą tk w ią c ą w ó w czesn y m p ojęciu „p ań stw a m isy jn e g o “ i m n iem ał, że w y w a r ła ona fa ta ln y w p ływ na lo s y p a ń stw a k rzyżack iego, k tó reg o u p ad k u n ie n a leży p rzy p isy w a ć je d y ­ nie ro zw o jo w i s ił zew n ętrzn y ch lu b d e g en era cji w ew n ętrzn ej Z akonu, a le też jego n ied ostatk ow i o r g a n ic z n e m u 3. R o zw ija ją c tę m y ś l E. M a s c h k e p o d n osił, ż e idea m isy jn a tra ciła zn a czen ie z c h w ilą ro zcią g n ięcia w ła d ztw a c h rześcija ń sk ieg o na n eo fitó w (tzn. P ru sów ), p r z y św ie c a ła jed n a k p rzez p e w ie n czas w w a lc e z d a l­ szym i k ra ja m i p o g a ń sk im i (tzn. z L itw ą), aż z o sta ła zrea lizo w a n a p rzez in n ą p o tęg ę

(tzn. przez P o ls k ę ) 4. W zorów , na k tó ry ch op arło s ię p ań stw o k rzyżack ie, szu k a n o w p a ń stw ie sy c y lijs k im F ry d ery k a I I 5; w y ra ża n o przy ty m op in ię, że te n H o h e n - stauf b y ł tw ó rcą p a ń stw a k rzyżack iego: „B ezw zg lęd n o ść, p erfid ia i d esp o ty zm w ła ­ ściw e F ry d ery k o w i II zn a la zły te ż s w o je o d b icie w d u ch o w y m w y r a z ie jeg o d z ie ła “ e. Z ty ch o g ó ln y ch sp o strzeżeń m ożna b y o c z y w iśc ie w y c ią g n ą ć w n io sk i co do id eo lo ­ gicznej stro n y a g resji k rzyżack iej sk iero w a n ej p r zeciw L itw ie. A le d la w y ja śn ie n ia istotn ych c z y n n ik ó w tej a g resji trzeb a w sk azać, ja k ie b yło p od łoże i s iły r e a l n e , którym id eo lo g ia krzyżack a od p ow iad ała, k tó ry ch o d b icie i w y tw ó r sta n o w iła .

Od d aw n a są zn a n e k o n k retn e o k o liczn o ści, w śró d k tó r y c h p o w sta ło p a ń stw o k rzyżack ie w P ru sach . Już A . N a r u s z e w i c z stw ierd za ł, że w c h o d z ił tu w grę in te r e s trzech czy n n ik ó w : cesarza F ryd eryk a, k tó ry jako N ie m ie c „rad b y ł rozszerzeniu się w sło w ia ń sk ic h k ra ja ch lu d zi n arod u sw o jeg o , a jak o cesa rz m n ie ­ m anym św ia ta w ła d n ic tw e m n ap ojon y, sp o d z ie w a ł się p o w a g ę sw o ją od Jord an u aż za W isłę ro zp rzestrzen ić“, p ap ieża H on oriu sza III, k tó ry m n iem a ł, że K rzy ża cy jak o m nisi będą w raz ze zd ob ytym i tery to ria m i p o d leg a ć jeg o w ła d zy , w r e sz c ie sam ego H erm ana v. S alza, k tó ry „pragnął sła w y i p om n ożen ia m a ją tk u d la s w o ic h zakon-» n ik ó w “ 7. W p ły w ty c h czy n n ik ó w na g e n e z ę p a ń stw a k rzy ża ck ieg o w P ru sa ch u zn a­ w ali i p ó źn iejsi b ad acze fo rm u łu ją c ty lk o bardziej p recy zy jn ie ro lę k a żd eg o z nich . Trudno jed n a k n ie przyzn ać ra cji C asparow i, g d y stw ierd za ł, że n ad W isłą rozpo­

rządzał siłą r ea ln ą ty lk o H erm an v . S a lz a 8; in n a sp raw a, c z y Z akon sta n o w ił siłę sam oistną, zd oln ą w ła sn y m i środ k am i stw o rzy ć nad B a łty k iem ta k w ie lk ą p otęgę? L. R a n k e w ią z a ł d z ia ła ln o ść K rzy ża k ó w nad B a łty k ie m z w ie lk im p rocesem n ie ­ m ieck iej e k sp a n sji k o lo n iza cy jn ej rozw ijan ej w d w ó ch k ieru n k ach : zach od n im — na te r e n y d a w n eg o cesa rstw a rzy m sk ieg o oraz w sch o d n im — p r z e c iw S ło w ia n o m 9. Na w sch o d zie p o w sta ły d w a tw o ry k o lo n iza cy jn e (z w e i C o lo n isa tio n en ): je d e n śród ląd ow y m ięd zy Ł abą a Odrą — to b y ła m a rch ia branden b u rsk a, drugi za W isłą, czyli p a ń stw o k r z y ż a c k ie 10. Z d an iem R an k ego za w d zięcza ły o n e p o w sta n ie szero­ kim w id n o k ręg o m p o lity czn y m ce sa r z y i k r ó ló w n ie m ie c k ic h od p ierw szeg o przed ­ sta w iciela d y n a stii sa sk iej aż do o sta tn ieg o H oh en sta u fa , z o sta ły jed n a k zr e a liz o

-3 C a s p a r, op. cit., s. 54. ‘ M a s c h k e , op. cit., s. 66.

5 C a s p a r , op. cit., s. 52: in d e n B e a m te n b e s tim m u n g e n d e r O r d e n s s ta tu te n w e h t fr id e r iz ia n is c h e r G eist. P o śred n ik iem b y ł H erm an v. Salza; porów naj G ó r ­

s k i , op. cit., s, 26.

' T y m i e n i e c k i , op. cit., s. 71; B. S c h u m a c h e r , G e sc h ic h te O st- und W e stp re u s se n s, K ró le w ie c (1937), s. 24, p rz y p isy w a ł isto tn e zn a czen ie w g e n e z ie państw a k rzyżack iego w sp ó łp ra cy „jednego g en ia ln eg o m ę ż a ‘‘ (tzn. H erm an a v. S a l­ za) z p o lity k ą „jed n ego z n a jw ię k sz y c h cesa rzy n ie m ie c k ic h “ (tzn. F ryd eryk a).

7 A . N a r u s z e w i c z , H isto ria n a ro d u p o ls k ie g o t. V, w y d . n o w e (J. N, B obrow icza) L ip sk 1836, s. 225.

8 C a s p a r, op. cit.·, s. 39. s R a n k e, op. cit., s. 3.

w a n e d zięk i in n y m czyn n ik om : p ie r w sz y b y ł d ziełem lo k a ln ej d y n a stii prow adzącej w ła sn ą p o lity k ę, drugi w y n ik n ą ł z k o śc ie ln o -p o lity c z n y c h d ążeń s z l a c h t y n i e m i e c k i e j d zia ła ją cej n a p rzestrzen i, którą w sk a z a ł cesa rz m ocą sw ej w ła d zy n ad ś w ia t e m u . P o d n o sił te ż autor w y łą c z n ie n ie m ie c k i ch a ra k ter pań stw a krzyżack iego, k tó re sta n o w iło „ n ieo cen io n e ro zszerzen ie p rzestrzen i dla n arod u n ie­ m ie c k ie g o “ 12. R an k e d ostrzegł tu tr a fn ie , że isto tn y m c z y n n ik iem p a ń stw a k rzyżac­ k ieg o b y ła szla ch ta n iem ieck a , ch o cia ż p o m iesza ł jej d ążen ia z in te r e sa m i narodo­ w o śc i n ie m ie c k ie j 13; ty m cza sem sk u tk ó w tej e k sp a n sji na w sch o d zie n ie m ożn a m ie­ rzyć z p e r sp e k ty w y d ziejo w ej je d y n ie k o rzy ścia m i o sią g a n y m i g łó w n ie p rzez feu d a ­ łó w z n a b y tk ó w tery to ria ln y ch , a le trzeb a też w zią ć w ra ch u b ę d a lsze k o n se k w e n ­ cje k o n flik tu ze św ia te m sło w ia ń sk im i w zra sta ją cej z b ieg iem w ie k ó w s iły jego oporu.

S ta w ia ją c k w e stię ek sp a n sji na g ru n cie „ogóln on arod ow ym “ n iem ieck im R anke n ie sp r e c y z o w a ł is to ty k la so w ej p a ń stw a k rzyżack iego, ja k k o lw ie k w y stę p u je ona ze szczeg ó ln ą w y r a z isto śc ią w m a te r ia le źród łow ym . Z akon sta n o w ił k orp orację p eł­ n ią cą sp e c y fic z n e fu n k cje w n ie m ie c k im św ie c ie feu d a ln y m , jako org a n iza cja b ez- ż en n y ch feu d a łó w , k tórzy sk ła d a ją c ślu b y k o śc ie ln e r e zy g n o w a li z d om ow ego ogn i­ ska, a le w y k o n y w a li, in aczej n iż in n i m n isi i w o g ó le d u ch ow n i, w ła ś c iw y sw ej k lasie zaw ód rycersk i. R ek ru to w a li się o n i p rzew a żn ie spośród m ło d szy ch sy n ó w rodzin sz la c h e c k ic h , k tó rzy n ie m ie li p ra w do p o sia d ło ści feu d a ln y ch . Z naczne dobra Za­ k onu, zw ła szcza w N iem czech , a p rzed e w sz y stk im ro zle g łe p o sia d ło ści w k rajach b a łty ck ich , za p e w n ia ły im d o sta tn ie u p o sa żen ie oraz szero k ie p o le d ziałan ia m ili­ tarn eg o i p o lity czn eg o . O statn io F . H. G e n t z e n słu sz n ie s ię w y ra ził, że „Zakon K rzyżack i b y ł p rzy tu łk iem dla m ło d szy ch w y łą czo n y ch od d zied ziczen ia sy n ó w n ie m ie c k ic h p a n ó w fe u d a ln y c h , g o ło ty rycersk iej i na sk u te k tego w ła śn ie m iał sz czeg ó ln ie grab ieżczy i a g r e sy w n y ch a ra k ter“14. E lem en t te n c h c iw y ziem i, zdoby­ c z y i w ła d z y w y c is k a ł p iętn o na d zia ła ln o ści Zakonu, a le do jeg o sz e r e g ó w w s tę ­ p o w a li ta k że m ożn i feu d a ło w ie, o sią g a li w n im w y so k ie sta n o w isk a i k iero w a li jeg o p o lity k ą . S p raw a Z akonu K rzyżack iego, a w szczeg ó ln o ści sp raw a u trzy m a ­ n ia i ro zszerzen ia jego ro zle g ły ch p o sia d ło ści n a d b a łty ck ich i za b ezp iec zen ia potęgi p a ń stw a k rzyżack iego, b yła w sp ó ln y m in te r e se m ca łej k la s y fe u d a łó w n ie m ie c ­ k ich , k tóra w y sy ła ła sw y c h sy n ó w do szereg ó w te g o Z akonu. P rzy jm o w a n o doń b o w iem w y łą c z n ie sy n ó w h erb ow ej sz la c h ty n ie m ie c k ie g o p och od zen ia, i to z N ie ­

11 R a n k e, op. cit., s. 48: d ie a n d e re (K o lo n isa tio n ) e n ts p ra n g au s d e n Ы гch en - p o litis c h e n A n tr ie b e n des d e u ts c h e n A d e ls, d e n e n d e r K a is e r a u f d en G ru n d ein er im p e r ia ln e W e lts te llu n g fr e ie n R a u m sc h a ffte .

12 R a n k e, op. cit., s. 40: ein e u n sc h ä tzb a re G e b ie ts e r w e ite r u n g fü r d ie d e u ­ ts c h e N a tio n .

13 F o rm a ln ie ty lk o ch a ra k tery zu je zad an ia Z akonu w sk a zu ją c na m isję jako na c e l g łó w n y Cl. R e d l i c h , N a tio n a le F ra g e u n d O s tk o lo n isa tio n im M itte la lte r , B erlin 1934, s. 89; H ie rm it w a r a b e r au ch g le ic h z e itig d a s Ü b e r w ie g e n d e r g esa m t c h r is tlic h e n G e m e in s c h a fts id e e g e g e b e n , o ffe n e s V e r fo lg e n p a r tik u la r d e u ts c h e r I n te ­ r e s s e n k a m fü r d e n O rd e n n ic h t in F rage. D e r K a m p f fü r das C h r is te n tu m sta n d im m e r a n e r s te r S te lle . D la h isto ry k a m a isto tn e zn a czen ie o k reślen ie, co k ry ło się pod p ła szczy k iem h a se ł m isy jn y ch . O tóż w c h o d z iły w g rę n ie ty le o góln on arod ow e in te r e sy N iem iec, ile in te r e sy fe u d a łó w n iem ieck ich .

14 F. H. G e n t z e n , D ie w e s tp o ln is c h e n G e b ie te a ls h is to risc h e G e b ie te P o len s, „E in h eit“ 1952 nr 4, s. 368, w e d łu g p rzek ład u w „N o w y ch D rogach “ nr 7, 1952, s. 71. M im ochodem podobną m y ś l w yrażon o w d a w n ie js z e j litera tu r ze, np. P. Z i m m e r m a n n , G e sc h ic h te d e s K r e is e s L a b ia u b is e tw a z u m J a h re 1500, L ab iau 1925, s. 19; Z u d e m w e r e n d ie R itte r la n d fre m d , ih r e n fr ä n k is c h e n o d e r r h e i­ n is c h e n D ia le k t v e r s ta n d e n d ie L e u te h ie r n ic h t. D e r O rd e n w a r ih n e n e in e V e rso r - S ju n gsan stalt, in d e r sie ih r H e r r e n le b e n f r e ie r f o r tz u s e tz e n g e d a c h te n ■

A G R E S J A K R ZY ŻA K Ó W NA L I T W Ę W X I I - XV W. ₃₄₁

miec w ła ściw y ch , gd zie leża ły p o sia d ło ści zak on n e zo rgan izow an e w b a leje (b a illa - ges, B alleien ). O d stęp stw a od tej za sa d y zd arzały się ty lk o w y j ą t k o w o 15. Już sw e pow stan ie w J ero zo lim ie za w d zięcza ł Z akon in ic ja ty w ie g ru p y fe u d a łó w n ie m ie c ­ kich 16; od c h w ili te ż za ło żen ia sk ła d a ł s ię z ry cerzy n ie m ie c k ic h i ten ch arak ter k la so w o -n a ro d o w o ścio w y u trzy m a ł aż do u p ad k u p a ń stw a k rzyżack iego w P ru sach . O czyw iście k la s o w y ch arak ter m a k ażd e p ań stw o stw o rzo n e p rzez sp o łeczeń stw o klasow e; sp e c y fik ą p a ń stw a k rzy ża ck ieg o b y ł e k ste r y to r ia ln y ch arak ter gru p y rzą­ dzącej. W la ta c h p o tęg i i ek sp a n sji ten zw ią z e k ze św ia te m fe u d a ln y m n ie m ie c ­ kim b y ł źród łem s iły i a g r e sy w n o śc i p a ń stw a k rzy ża ck ieg o ; w d ob ie z a ch w ia n ia się p o tęg i ek sk lu zy w n o ść w sto su n k u do sp o łe c z e ń stw a lo k a ln eg o , n ie w y łą cza ją c jego k la sy w y ższej i sp o łeczn ie d om in u jącej, p rzy czy n iła s ię do p rzy śp ieszen ia upadku.

O statnio przed w o jn ą u siło w a n o z a k w e stio n o w a ć sta n o w o -fe u d a ln y ch arak ter Zakonu i w y k a za ć siln y w tr ę t m ieszcza ń sk i do k rzy ża ctw a ; w tr ę t te n w zm a cn ia ł się jak ob y w m ia rę n a su w a n ia s ię p rzed Z ak on em św ie c k ic h zadań p a ń stw o ­ w ych 17. P ró b y tej n ie u w a ża łb y m za udaną. Z akon m ó g ł p o słu g iw a ć s ię w r e a li­ zacji sw y c h zad ań ju ż to m ieszczan am i, ju ż to „ m ieszcza ń sk im i“ śro d k a m i d zia ła ­ nia, a le w isto c ie rep rezen to w a ł aż do k oń ca sw eg o istn ie n ia n ad B a łty k ie m n ie ­ m ieck i ś w ia t fe u d a ln y i jeg o in teresy . M ożna n a to m ia st m ó w ić o w sp ó łd zia ła n iu Zakonu z H anzą nad B a łty k iem , ja k k o lw ie k n ie k o n sek w en tn y m , gd yż na p rzyk ład na te ren ie In fla n t to czy ła s ię ostra w a lk a m ięd zy Z ak on em a R ygą, a w dobie osłab ien ia Z akonu doszło do jeszcze głęb szeg o k o n flik tu , m ięd zy K rzyżak am i p ru ­ skim i a ta m tejszy m i m iastam i.

Zakon ten s ta ł s ię n a jlep szy m w y r a z ic ie le m i w y k o n a w cą a g r e sy w n y c h dążeń całej n iem ieck iej k la sy feu d a łó w , która u siło w a ła rozszerzyć te r e n y e k sp lo a ta c ji feu d a ln ej dla sw y c h m ło d szy ch sy n ó w i m ia ła a m b icję p op ieran ia w ie lk o m o c a r st­ w ow ej p o lity k i zaborczej K rzyżaków .

PIERWSZY ETAP AGRESJI KRZYŻACKIEJ NA LITWĘ DO R. 1283

K rzyżacy p rzy b y li nad W isłę z w y ra źn y m program em p o lity czn y m , sform u ło­ w an ym w a k cie F ry d ery k a II z roku 1226, k tó ry n a d a ł Z ak on ow i m .in. P r u s y 18. P rogram te n zo sta ł u trw a lo n y w d o k u m en cie w zw ią zk u z p rop ozycją K on rad a M a­ z o w ieck ieg o w sp ra w ie zd ob ycia ziem i p ru sk iej a d h o n o rem e t g lo ria m d e i n . G e­ n eza teg o p r z y w ile ju się g a w p ew n ej m ierze w stecz, ró w n ież do m a n ife stu F r y d e

-15 V o i g t , op. cit., t. I, s. 266. P oró w n a j G ó r s k i , op. cit., s. 3, gd zie autor pod n osi „ k a sto w y ch a ra k ter“ p a ń stw a p ru sk ieg o K rzyżaków .

16 R. v. Т о ї 1, Z u r C h ro n o lo g ie d e r G rü n d u n g d e s R itte r o r d e n s vorn S t. M a- r ie n -H o s p ita le d es H au ses d e r D e u tsc h e n z u J e ru s a le m , MGL. t. X I (1868), s. 106, w ed łu g p od an ia z w. X III w Jero zo lim ie: p lu r ib u s a u te m p r in c ip ib u s e t m a g n a ti- bu s A la m a n ie , q u i a d e ra n t, u tile e t h o n e stu m v is u m est, u t h o sp ita li p r e lib a to (św. M arii w Jerozolim ie) o rd o m ilic ie te m p li d o n a re tu r, s u p e r quo o rd in a to p r e lá ti, p r in ­ cip es e t m a g n a te s T h eu to n ico ru m , q u i ib i a d e ra n t, in d o m o te m p li c o n ven eru n t... Jak w y ja śn ia w y d a w ca , o p o w ia d a n ie o d n o si się do r. 1198, s. 115.

17 S c h u m a c h e r , op. cit., s. 25.

18 P r e u ssisc h e s U rk u n d en b u ch . P o litis c h e A b t. I, 1 (w yd. P h i l i p p i і V ö 1- k y) K ró lew iec 1882, s. 42: a u c to r ita te m e id e m m a g istro c o n c is sim u s te r r a m P ru scie c u m v ir ib u s dom us et to tis con atib u s in v a d e n d i, co n c e se n te s e t c o n firm a n ­ te s e id e m m a g istro , su c c e s so rib u s eiu s e t d o m u i su a e in p e r p e tu u m ... to ta m te r ra m , q u a m in p a r tib u s P ru sc ie , deo fa c ie n te , co n q u iret...

19 P orów n aj osta tn io G. L a b u d a , S to s u n e k p r a w n o -p u b lic z n y Z a k o n u K r z y ­ ża c k ie g o d o R z e s z y N ie m ie c k ie j w ś w ie tle z lo te j b u lli F r y d e r y k a II z r. 1226, „C zaso­

гука IX z roku 1224, w y d a n eg o w K a t a n ii2°: cesarz w y stę p u je w ty m a k cie jako zw ierzch n ik lu d ó w n a d b a łty ck ich n ie o ch rzczo n y ch lu b św ieżo och rzczon ych . W y­ d aje się w ą tp liw e , ażeb y d o k u m en t te n d a w a ł w y ra z b ezp o śred n im za in te r e so w a ­ n iom cesarza F ryd eryk a II sp ra w a m i b a łty ck im i, ja k to s ię p rzy jm u je z w y k le w litera tu r ze h isto ry czn ej, g d y ż sk ą d in ą d w iadom o, ż e cesa rz w ty m cza sie n ie p rzy w ią zy w a ł do n ic h w a g i. R ó w n ież n ie je s t praw d op od obn e, ażeb y cesarza sk ło n ił do w y d a n ia m a n ife stu H erm an v. S alza z w ła sn ej in ic ja ty w y jeszcze przed rozp oczęciem p ertra k ta cji z K onradem , a je ś li on p o d su n ą ł cesa rzo w i k o n cep cję w y d a n ia m a n ife stu , to raczej d z ię k i im p u lso w i o trzy m a n em u sk ąd in ąd : św ieżo w ła śn ie w r ó c ił z p ertra k ta cji n ie m ie c k o -d u ń s k ic h i tam n ie w ą tp liw ie d o w ied zia ł s ię o d ą żen ia ch fe u d a łó w n ie m ie c k ic h w z a k resie p o lity k i b a łty c k ie j. N ie bez słu szn o ści ted y M. P e r l b a c h n a w ią z y w a ł g e n e z ę m a n ife stu do ty c h k ó ł feu d a ln y ch , k tóre sp raw a b a łty ck a bezp ośred n io in tereso w a ła 21. N a jw id o czn iej c h o ­ dziło o za b ezp iec zen ie In fla n t i P ru s przed ek sp a n sją d uńską, która m im o n ie w o li W ald em ara II (7 m aja 1223) r o zw ija ła się n a d a l w E sto n ii w r y w a liz a c ji z fe u d a - ła m i n iem ieck im i 22.

M a n ife st z r. 1224 w y m ie n ił L iw o n ię, E ston ię, S am b ię, P ru sy, S e m ig a lię i in n e p ro w in cje s ą s ie d n ie 23, n ie w sp o m n ia ł jed n a k w y ra źn ie o L itw ie, z cz e g o w id ać, że, n iem ieck a k o lo n ia w In fla n ta ch , ja k k o lw ie k od daw n a to czy ła w a lk i z L itw in a m i, n ie w y stę p o w a ła jeszcze z program em o p a n o w a n ia L itw y . Zakon K rzyżack i i w o g ó le n ie m ie c k i ś w ia t feu d a ln y sfo r m u ło w a ł po raz p ierw szy p r e te n s je do L itw y d op iero w r. 1245, zn o w u w p r z y w ile ju F ry d ery k a II w y sta w io n y m w W ero­ n ie w czerw cu tego roku. N a p rośb ę w ie lk ie g o m istrza H en ry k a v. H o h en lo h e cesarz n a d a ł jem u i Z ak on ow i w s z y stk ie ziem ie, k tó re zd ob ęd zie w K u ronii, L it­ w ie i S e m ig a lii24. P o d n o si się n ie k ie d y duże zn a czen ie teg o a k tu ze w z g lę d u na z a w a rty w n im p rogram z d o b y w c z y 25, jed n a k że n a leży zw a ży ć p rzed e w sz y stk im k o n k retn e o k o liczn o ści w y sta w ie n ia dok u m en tu , k tó re każą w n im w id z ie ć p rzed e

20 Z w iązek g en ety czn y obu a k tó w pod n osi o sta tn io T y m i e n i e c k i , op. cit., s. 72 sq. C a s p a r, op. cit., s. 25, w sk a zu je, że p o w sta ł c n na tle ry w a liz a c ji cesarza z pap ieżem .

21 M. P e r l b a c h , P re u ss isc h -p o ln is c h e S tu d ie n z u r G e sc h ic h te den M i tt e l­ a lte r s H a lle 1886, s. 54, autor w sk a z y w a ł k o n k r e tn ie na H en ryk a hr. S zw erin u .

22 W ty c h w ła śn ie la ta c h to czy ła się ry w a liza c ja n ie m ie c k o -d u ń sk a w E ston ii, zob. R. H a u s m a n n , D as R in g e n d e r D e u tsc h e n u n d D ä n en u m d e n B e s itz E stla n d s bis 1227. L ip sk 1870, s. 55 sq. o e k sp a n sji d u ń sk iej w In fla n ta c h zob. np. F. G. v. B u n g e , D as H e r zo g tu m E stla n d u n te r d e n K ö n ig e n v o n D ä n em a rk , G otha 1877, s. 14 sq., a o sta tn io P. J o h a n s e n , D ie E s tla n d lis te d e s L ib e r cen su s D aniae, K op en h aga, R e w a l 1933, s. 702 sq., 734 sq.

23 P reussisch.es U r k u n d e n b u c h t. I. 1, nr 52 s. 38.

24 L U I, nr 185, kol.· 243, a w n o w szy m w y d a n iu : F o n tes h is to ria e L a tv ia e m e d ii a e v i (S en as L a tv ija s v e s tu r e s a v o ti) fa se . II ed. A . Š v á b e , R ig a e 1940, nr 279 s. 263: a u c to r ita te m e i d e m m a g istro c o n cessim u s, te r r a s p r e d ic ta s cu m v ir ib u s e t to - t is c o n a tib u s in v a d e n d i, c o n c e d e n te s e t c o n firm a n te s e id e m m a g is tr o e t s u c c e s o rib u s eiu s e t d o m u i su e in p e r p e tu u m o m n e s te r ra s, qu as in p a r tib u s C u rla n d ie, L e to w ie et. S e m ig a lie D eo fa c ie n te , co n q u iret... O czy w iście te k st sfa łsz o w a n y d o k u m en tu p o­ d an y p rzez D łu gosza, P e r l b a c h , op. cit., t. I, s. 109— 111, n ie o d zw iercied la w s w y c h ó d ch y len ia ch od o ry g in a łu sto su n k ó w w . X III, le c z je s t raczej tra w esta cją D łu goszow ą. N ie słu sz n ie ted y p o w o łu je się na te n te k s t H. P a s z k i e w i c z , R e g e s ta L ü h u a n ia e t. I, nr 207, V a rso v ia e 1930, s. 41. N a n iep o ro zu m ien iu je s t opar­ te tw ierd zen ie, jak ob y ju ż w d o k u m en cie leg a ta p a p iesk ieg o W ilh elm a z r. 1226 b yła m ow a o zd o b y w czy ch zam iarach K rzy ża k ó w w z g lę d e m L itw y , F o n tes fa se. I, nr 129, R igae 1937, L U I. n r 84, por. J. S t a k a u k a s , L ie tu v a ir v a k a r ą , E u ropa X lI I - m e a m ż iu je , K au n as 1934, s. 48, b o w iem w y m ien io n a w d o k u m en cie ty m L e ttia oznacza n ie L itw ę, le c z L e tg a lię zg o d n ie z term in o lo g ią p rzy jętą w In fla n ta ch .

A G R E S J A K R ZY ŻA K Ó W N A L I T W Ę W X I Г — XV W. ₃₄₃

Wszy stk im ro zw ią za n ie a k tu a ln y ch za g a d n ień m a ją cy ch isto tn e p ra k ty czn e zn a ­ czenie dla K rzyżaków . W łaśn ie przed k ilk u la ty (1237) n a stą p iło p o łą czen ie z Z a­ konem N ie m ie c k im (tzw . k rzyżack im ) in fla n c k ie g o Z akonu K a w a le r ó w M ieczo­ w ych, k tó ry z a jm o w a ł w sw y m k raju sto su n k o w o sk rom n e sta n o w isk o w p o ró w n a ­ niu z ep isk o p a tem i o trzy m y w a ł w p o sia d a n ie ty lk o 1/3 z d o b y ty ch ter y to r ió w p o ­ gańskich, p od czas g d y w P ru siech K rzyżakom p rzyp ad ały 2/3, a b isk u p om 1/3 ob ­ szaru. W łaśn ie to czy ł się spór o za sa d ę p o d zia łu K u ron ii, in fla n c k ą c z y pruską, rozstrzygn ięty n a k o rzy ść K rzy ż a k ó w p rzez le g a ta p a p ie sk ie g o 2e. A k t cesa rsk i p rzy ­ g o to w a n y bez w ą tp ien ia z u d zia łem K rzy ża k ó w p ru sk ich , ja k w sk a zu je id e n ty c z ­ ność form u larza z d ok u m en tem n a d a n ia P ru s z r. 1226 27, sta n o w ił w p r a k ty c e p o ­ tw ierd zen ie tej k orzystn ej d la K rzy ż a k ó w za sa d y w o d n iesien iu do K u ron ii, a n a d ­ to ro zcią g a ł ją n a S e m ig a lię oraz na L itw ę. Ś w ia d c z y ł te d y o istn ie n iu ja k ich ś ag resy w n o -za b o rczy ch za m ierzeń ta k że w o d n iesien iu d o L itw y ze stro n y K rzy­ ża k ó w in fla n ck ich , a le n ie o o g ó ln o k rzy ża ck im p rogram ie. Z ak on Pruski, b y ł w tym c za sie ca łk o w ic ie p o c h ło n ię ty w a lk ą z P ru sa m i i Ś w ię to p e łk ie m p om or­ sk im 2e.

K o n flik t in fla n c k o -lite w s k i n a ra sta ł od p o czą tk ó w istn ien ia k o lo n ii n ie m ie c ­ kiej nad D źw in ą. L itw in i p rzed sta w ia li ju ż n a p rzeło m ie w ie k u X II i X III znaczną potęgę w ta m ty c h stro n a ch i w ed łu g słó w w sp ó łczesn eg o k ron ik arza g ó ro w a li nad ok oliczn ym i lu d am i, zarów no poganam i, ja k ch rześcija n a m i, tzn. N ie m c a m i29. Ich napady d a w a ły s ię N iem co m w e zn ak i od c za só w M einharda, p ierw szeg o ta m tej­ szego b is k u p a 30 (zm. 1196). F e u d a ło w ie n iem ieccy , k tó ry ch w y s iłk i sk iero w a ły się p oczątk ow o n a podbój p lem io n o sia d ły ch na p raw ym b rzegu D źw in y , za jęli w o ­ b ec L itw in ó w na razie sta n o w isk o o b r o n n e sl. D o a g resji w ob ec L itw y p rzeszli d o­ piero po u g ru n to w a n iu zw ie r z c h n ic tw a nad ob szarem In fla n t m ięd zy D źw in ą a Za­ toką F iń sk ą. N ie są ja sn e b liższe p r zy czy n y i o k o liczn o ści rozp oczęcia przez n ich n a ta rcia n a L itw ę. O k reśla ł je S t. Z a j ą c z k o w s k i w sk a zu ją c n a dw a p ow od y zm ia n y ta k ty k i na zaczep n ą, m ia n o w ic ie oprócz p rzy czy n y g łó w n ej, którą była „ o gran iczon a“ zab orczość ta m tejszej k o lo n ii n ie m ie c k ie j: 1) k o n ieczn o ść p o ­ ło żen ia k resu nap ad om lite w s k im na tery to ria p o d le g łe z w ie r z c h n ic tw u n ie m ie c ­ k iem u , 2) d ą żen ie Z akonu K a w a le r ó w M iec zo w y ch (d ające s ię stw ie r d z ić n ie póź­ niej n iż w r. 1231) do p o łą czen ia z Z ak on em K rzyżack im , i stąd chęć zb liżen ia te r y ­ 26 G. A. D o n n e r , K a r d in a l W ilh e lm v o n S a b in a , H elsin g fo rs 1929, s. 290. O zasad zie p od ziału w In fla n ta c h zob. F. G. v. B u n g e , D e r O rd e n d e r S c h w e r t­ brü d er, L ip sk 1875, s. 41 sqq.: b y ły w In fla n ta c h o d stęp stw a od o b ow iązu jącej tam zasad y, ta k że Zakon o trzy m a ł tam p oczątk ow o 36°/o, ib id em , s. 45. P orów n aj też A. L. E w a l d , D ie E ro b e ru n g P re u ss e n s d u rc h d ie D e u tsc h e n t. II, H a lle 1875, s. 220.

27 N a tę id en ty czn o ść zw r ó c ił j.uż u w a g ę P e r l b a c h , . op. cit., t. I, s. 56. O stat­ nio M. H e i n, D ie V e rle ih u n g L ita u e n s a n d e n D e u tsc h e n O rd e n im J a h re 1337, A F t. X I X (1942), s. 36, n ie b iorąc pod u w a g ę lo k a ln y ch in te r e só w k rzy ża ck ic h w K u ­ ronii in terp reto w a ł te n a k t w zw ią zk u z r y w a liza c ją cesa rstw a z p a p iestw em . P rzed n im A. M. A m m a n , K ir c h e n p o litis c h e W a n d lu n g e n im O s tb a ltik u m b is .z u m T o d e

A le x a n d e r N e w s k i’s, R zym 1936, s. 253, u z n a w a ł p rogram ow e zn a czen ie teg o aktu. 28 R ozejm z e Ś w ię to p e łk ie m n a stą p ił dopiero w p o czątk u r. 1246, E w a l d , op. cit., s. 205.

29 H e in ric i C h ro n ico n L y v o n ia e (w yd. G. H. P e r t z) SR G , H a n n o v era e 1874, lib. X V I, cap. 4, s. 63 sq.

30 H e in ric i C h ro n ico n L y v o n ia e t. I, cap. 5, s. 2, p orów n aj X X IX , cap. 1. Co do chronologii: E. B o n n e 1 1, R u s s is c h -L iw lä n d is c h e C h ro n o g ra p h ie v o n d e r M itte d e s n e u n te n J a h r h u n d e rts b is z u m J. 1410, S t. P etersb u rg 1862, II A bt., s. 43. 31 H. Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia n a d p o c z ą tk a m i s p o łe c z e ń s tw a i p a ń stw a l i te w ­ sk ie g o t. II, W ilno 1932, s. 302. S t a k a u s k a s , L ie tu v a , s. 44.

to ria ln eg o z P r u s a m i32. Otóż w y p a d a p rzyp om n ieć, że droga z In fla n t do P rus w io d ła p rzez n ad m orsk ie ziem ie k u ro ń sk ie, cią g n ą ce się w ó w cza s aż po u jście M in gi i N iem n a, a stą d p rzez M ierzeję K u roń sk ą d o Sam b ii. N ie w ą tp liw ie N iem ­ cy in fla n c c y u siło w a li tę d rogę o p a n o w a ć i z dużą en erg ią a ta k o w a li K uronię. D o a tak u n a p otężn ą L itw ę w cela c h zab orczych j e s z c z e n ie b y li p rzygoto­ w a n i, a je ś li w r. 1236 K a w a le r o w ie M ieczo w i zo rg a n izo w a li na te n kraj w ielk ą w y p r a w ę z pom ocą k rzy żo w có w , to w b r e w sw em u p rzek on an iu , n ie w ierzą c w m oż­ n ość z w y c ię stw a i pod n a c isk ie m d u ch o w ień stw a , k tórem u s ię ro iły podboje, a za­ p e w n e te ż i pod n a cisk iem p ap ieża 33. W w y p r a w ie tej K a w a le r o w ie M ieczo w i p o­ n ie ś li zu p ełn ą k ie sk ę pod S za w la m i i n a ty c h m ia st (1237) p o łą c z y li się z Z akonem N iem ieck im . R eorgan izacja n ie p r zy śp ieszy ła tem p a p o d b o jó w na p o łu d n ie od D źw in y, p o n iew a ż K rzyżacy p ru scy n ie m o g li u d ziela ć p om ocy filii in fla n ck iej Z akonu, a i k lęsk a w b itw ie nad jezio rem P ejp u s w r. 1242 m u sia ła w p ły n ą ć h am u jąco n a ek sp a n sję 34; je ś li is tn ia ły szersze p la n y zaborcze, to w śród d u ch o w ień ­ stw a, k tó re m ało się lic z y ło z r e a ln y m i w a r u n k a m i35.

P o d ję c ie e k sp a n sji p o lity czn ej na te r e n ie L itw y w w ie lk ic h rozm iarach u m o żli­ w iły Z ak on ow i In fla n c k ie m u d op iero w e w n ę tr z n e za m ieszk i, k tóre w y b u ch ły na L itw ie u sc h y łk u p ierw szej p o ło w y X I I I w ie k u w zw ią zk u z w a lk ą m ięd zy M en d o- g iem a p r z e c iw n y m m u obozem . P r z e c iw n ic y M endoga szu k a li p o m o cy m .in. w In fla n ta ch ; n iesp o d zia n k ą dla n ich b yło p o ro zu m ien ie za w a rte m ięd zy M en d o- g iem a m istrzem in fla n ck im A n d rzejem v. S tirlan d . In terp reta cja teg o p orozu­ m ien ia , b ęd ącego z ja w isk ie m w y ją tk o w y m w d zieja ch sto su n k ó w lite w s k o -k r z y - ż a ck ich aż do cza só w J a g ie łły , w y w o ła ła w h isto rio g ra fii ro zb ieżn e sądy.

J. L a t k o w s k i sąd ził, że m istrzem A n d rzejem p o w od ow ało szczere p rag­ n ie n ie n a w ró cen ia L itw y 3e. T en sąd p o d z ie lił ró w n ież lite w s k i b ad acz J. T o t o - r a i t i s 37. S t. Z a ją czk o w sk i z a ją ł k ry ty c z n e sta n o w isk o w sk a zu ją c, że pobudki Z akonu n ie b y ły b yn a jm n iej n a tu ry id ea ln ej, p o n ie w a ż zm ierza ł on drogą tego so ju szu do o sią g n ięcia zd ob yczy tery to ria ln y ch , do o p a n o w a n ia Ż m u d z i38. I in n i b ad acze o p o w ie d z ie li się za p ogląd em , że Z akon w ch o d zą c w p rzym ierze z M en - d ogiem n ie re z y g n o w a ł z p o lity k i rea ln ej w ob ec L itw y m ając n a c elu ro zszerzen ie p o s ia d ło ś c i39. W skazano m .in., że „K rzyżacy zm ien ia ją c ta k ty k ę n ie zrzek ali się

32 St. Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia n a d d z ie ja m i Ż m u d z i w ie k u X III , L w ó w 1925, s'. 50.

33 F o n tes h isto ria e L a tv ia e m e d ii a e v i t. I, n r 206, s. 182; L U t. I, n r 144, kol. 183 — b u lla n a w o łu ją ca do ob ron y przed p ogan am i, tzn. L itw in a m i; p orów n aj Ł o w - m i a ń s к i, op. cit., s. 307. O a k ty w n ej ro li p a p iestw a w feu d a ln ej a g r e sji, n ie ­ m ieck iej (i szw ed zk iej) p r zeciw L itw ie i R u si zob. W. P a s z u t o , O p o litik ie p a p - s k o j k u rii n a R u si (X II I w ie k ), „W oprosy is to r ii“ 1949, nr 5, s. 56.

34 O sk u tk a ch p o lity czn y ch tej b itw y zob. W. P a s z u t o , A le k s a n d e r N ie w s k ij г Ъог’Ъа ru ssk o g o n a ro d a za n ie z a w is im o s ť w X I I I w ie k ie , M osk w a 1951, s. 100.

35 Ś la d em p la n ó w zab orczych d u ch o w ień stw a m o g ła być d elim ita cja b isk u p stw ry sk iego, k u roń sk iego i sem ig a lsk ieg o dok on an a p rzez le g a ta W ilh elm a w r. 1237, LU t. I, n r 153, kol. 196; F o n tes t. I, n r 219, s. 196. N a z w y p rzytoczon e w b u lli z o sta ły z n iek szta łco n e i n ie są jasn e, jed n a k że zd an iem w ię k sz o ś c i b a d a czy d iecez ja se m ig a l- sk a o b ejm o w a ła zn aczn ą część L itw y , porów naj Z a j ą c z k o w s k i , op. cit., 57; H. M o r t e n s e n —■ G. M o r t e n s e n , D ie B e sie d lu n g d e s n o rd ö s tlic h e n O s t- p r e u s se n s b is z u m B eg in n d e s 17. Jh. t. II, L ip sk 1938, s. 156 sqq. 3e J. L a t k o w s k i , M en dog, R A H t. X X V III (1892), s. 343. 37 J. T o t o r a i t i s, D ie L ita u e r u n te r d e m K ö n ig M in d o w e b is z u m Jahťe 1263, F reib u rg 1905, s. 148. 38 Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia , s. 65 sqq. 39 Np. H. P a s z k i e w i c z , J a g ie llo n o w ie a M o s k w a t. I, W arszaw a 1933, s. 94. D o w o d em zab orczych za m ierzeń K rzy ża k ó w w la ta c h p rzym ierza z M en d ogiem są jeg o d o k u m en ty n a d aw cze, częścio w o ty lk o a u ten ty czn e, a częścio w o sfa b ry k o w a

-A G R E S J -A K R ZY Ż-A K Ó W N -A L I T W Ę W X I I — X V W. ₃₄₅

zaborczych c eló w ; r e zy g n o w a li ch w ilo w o z m a k sy m a ln eg o p rogram u o p an ow an ia A u k s z t o t y , a żeb y u ł a t w i ć s o b i e o p a n o w a n ie t e r y t o r i ó w le żą c y ch m i ę d z y I n f l a n t a m i a P r u s a m i, zresztą i A u k szto tę za m ierza li o p a n o w a ć — ty lk o in n ą d r o g ą — o d w e w n ą t r z “40. Ta stron a p rzym ierza lite w sk o -in fla n c k ie g o n ie n a s u w a w ą tp liw o ­ ści; p rzym ierze z M en d ogiem n ie sta n o w iło o d c h y le n ia o d za sa d n iczej lin ii p o lity k i f e u d a ł ó w n ie m ie c k ic h w o b ec L itw y , p o lity k i agresji.

P ew n e je s t też, że i M endog p rzy stęp u ją c do p rzym ierza n ie k ie r o w a ł się p o­ budkam i id ea ln y m i, n ie p o w o d o w a ł się g o rliw o ścią r e lig ijn ą n eo fity , ja k to u si­ łow ały p rzed sta w ić b u lle p a p ie s k ie 41. A le w a ż n ie jsz e je s t p y ta n ie, czy o sią g n ą ł

inny cel prócz rozb icia za w ią za n ej p rzeciw n iem u p otężn ej k o a lic ji i zy sk a n ia sprzym ierzeńca w tru d n ej c h w ilo w o sy tu a c ji p o lity czn ej. W h isto rio g ra fii w y ­ pow iedziano p o g lą d 42, k tóry p o d zieliłem i ro zw in ą łem w d a w n iejszej sw o jej p ra ­

c y , że K rzyżacy p rzy czy n ili się w sposób isto tn y d o zo rg a n izo w a n ia p ań stw a lite w s k ie g o 43. D ziś n ie b ęd ę b ron ił tego s t a n o w is k a 44, z a jęteg o pod su g estią teo rii norm ańskiej, k tó ra n a su w a ła p rzy p u szczen ie, że i n a L itw ie rzecz s ię m ia ła p o ­ dobnie ja k na R usi, ty lk o że ro lę N orm a n ó w sp e łn ili na d w orze M endoga K rzy ­ żacy. O becnie, gd y teo ria n orm ań sk a zo sta ła o b alon a, ta a rg u m en ta cja upada. W ażniejsze je s t stw ie r d z e n ie ogóln ej p r a w id ło w o śc i d ziejo w ej, że p o w sta n ie p a ń ­ stw a n ie je s t w y p a d k o w ą czy n n ik ó w zew n ętrzn y ch , le c z w y n ik ie m p ro cesó w w e ­ w nętrznych, k tóre i w d an ym w y p a d k u d zia ła ły n a długo przed M en d ogiem i pro­ w ad ziły k o n se k w e n tn ie do w y tw o r z e n ia m o n a rch ii lite w sk ie j. S oju sz lite w s k o - in flan ck i sta n o w ił z teg o p u n k tu w id zen ia ty lk o n ie w ie le zn a czą cy epizod.

P od ob n ie n iezn a czą c y m ep izo d em b y ł te n so ju sz w d z ie ja c h a g resji k rzy ża ck iej. Zakonni ry cerze n ie zd o ła li op an ow ać n a w e t części Ż m udzi, na czym im w tym czasie zależało ze w z g lę d u n a za b ezp iec zen ie p od b ojów w In fla n ta ch . O w szem , klęska w b itw ie nad jezio rem D urba (1260) p rzy czy n iła się do o sła b ien ia Z akonu, zarów no w P ru sach , gd zie w y b u ch ło p o w szech n e p o w sta n ie, ja k w In fla n ta ch , gdzie od p ad li K u row ie, b u rzyli się O zy lijczy cy . N a stęp n e d w a d z ie się c io le c ia po

ne w sp ó łcześn ie. O d o k u m en ta ch ty c h osta tn io p isa li: K. M a l e c z y ń s k i , . W s p r a w ie a u te n ty c z n o ś c i d o k u m e n tó w M en d o g a z la t 1253— 1261, „A ten eu m W ileń ­ sk ie“ t. X I “ (1936), s. 1— 56; St. Z a j ą c z k o w s k i , O n a zw a c h lu d u J a d ź w in - gów, „Z apiski T ow . N auk. w T oru n iu “ t. X V II (1953), s. 191 sqq.

40 O zam iarach w zg lęd em A u k szto ty zdają się św ia d czy ć d o k u m en ty M endoga. 41 Że b u lle p a p iesk ie p rzed sta w ia ją M endoga w fa łsz y w y m św ie tle , zob. P a s z ­ k i e w i c z , J a g ie llo n o w ie t. II, s. 92.

42 O rgan izacyjn ą pom oc K rzyżak ów w b u d o w ie p a ń stw a lite w sk ie g o p rzyjm ow ał Ph. K l y m e n k o , D ie U r k u n d e n M in d o w e s, A F t. V I (1929), s. 209.

' 4SŁ o w m i a ń s k i , S tu d ia t. II, s. 351, w b u d o w ie p a ń stw a lite w sk ie g o do­ strzegałem u d ział trzech czy n n ik ó w . B y ły to m ia n o w icie: „1) M endog i jego k o n ty n u a ­ torzy w raz z p o d leg łą sob ie o rgan izacją drużynną, 2) Z akon, k tó ry w sp ó łp ra co w a ł z M endogiem nad organ izacją p a ń stw a lite w sk ie g o w la ta c h 1250— 1261, 3) pom oc ru ­ ska, zw ła szcza sprow ad zon a p rzez S zw arn a w la ta ch p a n o w a n ia W ojsiełk a oraz sw o ­ jego“. T rzeciem u z ty c h czy n n ik ó w p rzy p isy w a łem p om ocn iczą rolę w słu żb ie k sią ­ żąt lite w sk ic h . Z god n ie z p orząd k iem w y lic z e n ia na czoło p rocesu w y su w a łe m c z y n ­ nik w ew n ętrzn y . P orów n aj te ż St. Z a j ą c z k o w s k i , D ie G e sc h ic h te L ita u e n s bis 1386 in d e r p o ln isc h e n G e sc h ic h tsc h re ib u n g d e r le tz te n 20 J a h re, „Jahrbücher für G esch ich te O steu rop as“ t. IV (1939), s. 138, 142.

44 Z a k w estio n o w a n o ten p ogląd w h isto rio g ra fii ra d zieck iej, zob. W. P a s z u -t o, C h o z ia js tw o i tie c h n ik a s r ie d n ie w ie k o w o j L itw y , „W oprosy is to r ii“ nr 8, 1947,. s. 75, p rzyp is 23; t e n ż e , O p o litik ie p a p s k o j k u rii n a R u si (X II I w ie k ), „W oprosy istorii“ n r 5, 1949, s. 59; t e n ż e, O c ze rk i p o is to r ii G a lic k o -W o ły n s k o j R u si, A kad. N auk S S S R 1950, s. 249; t e n ż e , O w o z n ik o v n e n ii L ito w s k o g o go su d a rstw a , „Izw iestija A kad. N au k S S S R “, sierija istorii i fiło s. 9 (1952), s. 30.

śm ie r c i M endoga u p ły n ę ły na w a lk a c h z K uram i i S e m ig a la m i45, na odpieraniu n a p a d ó w lite w sk ic h itp. Tak bez zm ian isto tn y ch na fro n cie in fla n ck im dobiega­ m y do r. 1283, k ied y na aren ę b ezp ośred n iej a g resji w sz e d ł n o w y p otężn y jej c z y n n ik — K rzyżacy pruscy.

PIERWSZE NATARCIE ZAKONU KRZYŻACKIEGO Z PRUS W OKRESIE ZAKŁADANIA PODWALIN POD ROZWÓJ GOSPODARCZY TEGO KRAJU

Że rok 1283 sta n o w ił p rzełom ow ą d a tę w d zieja ch P ru s k rzyżack ich i ich sto­ su n k u do L itw y , b y ło o c z y w iste ju ż d la w sp ó łczesn y ch . Z n a czen ie teg o m om entu jako za k o ń czen ia po 53 la ta c h w o jn y pru sk iej i rozp oczęcia zarazem n ow ej w ojn y lite w sk ie j p o d k reśla ł P io tr D usburg: E x p lic it b e llu m P ru ssie . I n c ip it b e llu m L eth o - w in o r u m M. H isto ry cy na og ó ł u zn a ją ten m o m en t za p rzeło m o w y w dziejach ag resji k rzyżack iej n a L it w ę 47, n a którą przyp u szczon o po raz p ie r w sz y sy s te ­ m a ty czn y atak od stro n y N iem n a . Idąc za su g e stią D u sb u rga J. V o i g t trak ­ to w a ł w o jn ę lite w s k ą jako k o n ty n u a c ję w o jn y pru sk iej i g łó w n e za d a n ie Zako­ nu p o r. 128348. In aczej rozu m iał p o lity k ę Z akonu H. v. T r e i t s c h k e p rzyj­ m u jąc, że po u ja rzm ien iu P ru s K rzy ża cy sk iero w a li s w e w y siłk i w stro n ę P o- m o r z a w c elu u zy sk a n ia lą d o w eg o p ołączen ia z B ran d en b u rgią i R z e s z ą 49. F a k te m jest, że Z akon ro zw ija ł p o lity k ę w ielo k ieru n k o w ą , ja k to słu szn ie pod­

k r e śla ł K. L o h m e y e r 50; p o w sta je ty lk o p y ta n ie, ja k s ię p rzed sta w ia ła h ie­ rarch ia jeg o zad ań po r. 1283. Otóż, ja k w id ać, K rzyżacy n ie m ie li z góry u sta ­ lo n ej h iera rc h ii w za k resie p o lity k i zew n ętrzn ej i sw o je d zia ła n ia d o sto so w a li do

45 S e m ig a lo w ie sta w ia li opór n a jd łu żej. P o d d a li s ię w p ra w d zie w r. 1272 jed n ak że n ieu d an a w y p ra w a lan d m istrza E rn esta sk iero w a n a na sto lic ę T rojd en a K iern ów

[L iv lä n d is c h e R e im c h ro n ik (w yd. L. M e y e r ) , P ad erb orn 1876, w . 8321 sqq.], spo­ w o d o w a ła w y b u ch n o w eg o p o w sta n ia , k tóre zostało stłu m io n e d op iero w r. 1290, L iv l. R eim ch ro n ., w . 11635 sqq. O ty m p o w sta n iu zob. A . B a u e r , S e m g a lle n und

TJpmale in frü h g esch . Z e it,O s tb a ltis c h e F rü h ze it, L ip sk 1939, s. 316.

4(1 P etri d e D u sb u rg C h ro n ico n te r r e P ru ssia e, S R P t. I (1861), s. 146, pars III, cap. 221, A n n o d o m in i M C C L X X X I I l eo te m p o re , q u i ab in c e p to b e llo c o n tra g e n te m P r u th e n o r u m flu x e r u n t ia m L III an n i e t o m n es n a c io n e s in d ic ta te r r a e x - p u g g n a te e s s e n t e t e x te r m in a te ... fr a tr e s d o m u s T h e u to n ic e p r e d ic ti c o n tr a g en tem U lam p o te n te m e t d u rissim e c e r v ic is e x e r c ita ta m q u e in b ello , qu e fu it v ic in io r te r r e P ru ssie , u ltr a flu m e n M e m e le in te r r a L e th o w ie h a b ita n s in c e p e r u n t b e llu m in hunc m o d u m . P la n y zd o b y w cze w zg lęd em L itw y , d o ść zresztą n ieo k reślo n e, zn a jd u ją też n ie b a w e m o d b icie w d o k u m en ta ch n a d a w czy ch , w y sta w ia n y c h p rzez w ła d ze k rzyżac­ k ie L itw in o m zb ieg ły m do Prus. T ak w ię c ju ż w r. 1288 la n d m istrz n a d a je W algune 5 p od d a n y ch na L itw ie: ob w ir u ns d y L itto w n u n d ir ta n ig m a ch in , P reu ss. U rk u n d en b . t. I, 2 (1909), n r 529, s. 333. Zob. z e sta w ie n ie d o k u m en tó w i w zm ia n ek , P. K a r g e, D ie L ita u e r fr a g e in A ltp r e u s s e n in g e sc h ic h tlic h e r B e le u c h tu n g , K ró lew iec 1925, s. 67 sq.

47 N ie w y d a je się śc isłe tw ierd zen ie, np. R. W i t t r a m, G e sc h ic h te d e r b a lti­ s c h e n D eu tsch en , S tu ttg a rt i B erlin (1939), s. 39, ja k o b y a k ty w n a p o lity k a In fla n t w o b ec L itw y z o sta ła p rzejęta przez K rzyżak ów p ru sk ich dopiero od r. 1309. W om a­ w ia n y m o k resie in ic ja ty w ę d ziałań w sto su n k a ch lite w sk o -in fla n c k ic h p rzejm ują L itw in i, a g r e sy w n ie n a to m ia st w o b ec L itw y w y stę p u ją K rzyżacy pru scy.

48 J. V o i g t , G e sc h ic h te P re u ss e n s t. IV, K ró lew iec 1830, s. 1 sqq.

49 H. v. T r e i t s c h k e , D as d e u ts c h e O rd e n sla n d P re u ss e n „ In se l-B ü c h e r e i“ n r 182, s. 31 (po raz p ie r w sz y w y d a n e w r. 1862). Za g łó w n e za d a n ie p o lity k i la n d - m istrzó w w ty m o k resie w y ra źn ie uznaw ał' zd ob ycie P om orza S c h u m a c h e r , s. 43.

50 K. L o h m e y e r, G e sc h ic h te v o n O s t- u n d W e s tp r e u s s e n t. I (w yd. 3), Gotha 1908, s. 148, d o strzeg a ł trzy zad an ia p o lity k i zew n ętrzn ej Z akonu w P ru sa ch w o k re­ s i e 1283— 1309: 1) podbój p ogań sk iej L itw y , 2) sto su n k i z k sią żęta m i pom orskim i w zam iarze o sią g n ięcia b ezp ośred n iego p o łą czen ia z R zeszą, 3) sto su n k i z k siążętam i p o lsk im i. P orów n aj S c h u m a c h e r , op. cit., s. 42.

A G R E S J A K R ZY ŻA K Ó W N A L I T W Ę W X I I — X V W. ₃₄₇

r o z w o ju w yd arzeń : p oczątk ow o m ając ro zw ią za n e ręce w P ru sa ch p o sta n o w ili w ykorzystać m o żliw o ść e k sp a n sji na L itw ę i u d erzy li na n ią z dużą siłą, n a stę p ­ nie przy n ad arzającej s ię n ow ej k o n iu n k tu rze od p o czątk u X IV w ie k u g łó w n ą uw agę p o św ię c ili sp raw om p om orskim . A le m ie li przed sobą jeszcze jed en cel, i to bodaj g ł ó w n y , w p ierw szy m o k r e sie po o p a n o w a n iu P ru s: u m o c ­ n i e n i e w e w n ę t r z n e , stw o r z e n ie p o d sta w m a te r ia ln y c h pod rozw ój potencjału w o jen n eg o i p rzy g o to w a n ie w te n sposób a g resji n a w ie lk ą sk alę. Chodziło też i o w y c ią g n ię c ie k o rzy ści m a te r ia ln y c h z pod b oju P rus. W ty m celu

n ie z w ło c z n ie po u ja rzm ien iu lu d n o śc i p ru sk iej i u g ru n to w a n iu w ła sn ej b a zy fe u ­ dalnej ro zw in ęli n ad er oży w io n ą a k cję k o lo n iza cy jn ą sp row ad zając w ie js k ic h o sa d ­ ników n iem ieck ich , k tó ry ch n a p ły w w w ię k sz y c h rozm iarach zaczyn a s ię po r. 1283 i trw a d o p ierw szeg o d z ie s ię c io le c ia X IV w ie k u w łą czn ie. K o n iec X III i p oczątek XIV w ie k u j e s t też o k resem najb ard ziej in te n sy w n e g o lo k o w a n ia osad w ie js k ic h w P rusach; r ó w n o le g le do teg o zak ład an o m ia sta jako ośrod k i gosp od arcze grup w s i 61.

W alkę z L itw ą u tru d n ia ł p ozornie fa k t w y tw o rzen ia n a p o gran iczu lite w sk o - krzyżackim szero k ieg o p asm a p u stk ow i, gd yż zwairte o sa d n ictw o p o d leg łe zw ierzch ­ nictw u k rzy ża ck iem u cią g n ęło się n a w sch ód , w p rzy b liżen iu do lin ii jezioro M am - ry — Z a lew K u roń sk i, a stąd d a lej le ż a ły te r e n y p ra w ie b ezlu d n e z n ieliczn y m i tylko w y sp a m i osa d n ictw a , g łó w n ie w o k ó ł za m k ó w k rzyżack ich. P r z y ję ty d aw n iej pogląd, że to p u stk o w ie zostało stw o rzo n e celo w o przez K rzyżaków , k tórzy w d u ­ żej części w y tę p ili lu b u su n ę li lu d n ość na ob szarze p lem io n J a ćw ieży , N a d ro w ii i S kalow ii, za k w estio n o w a n o w n iek tó ry ch p ra ca ch n ie m ie c k ic h ok resu m ię d z y ­ w ojennego, k tóre dow od ziły, że w y tw o r z e n ie p u stk o w ia n ie leża ło w in te r e sie Z a­ konu, gd yż p rzeszk ad zało w p row ad zen iu n a ta rcia n a L itw ę, i że w y lu d n ie n ie z a ­ częło się przed K rzyżakam i, w szczeg ó ln o ści z p ow od u w a lk w e w n ę tr z n y c h m ięd zy p le m io n a m i52. Ta próba w y b ie le n ia K rzyżaków , k tórzy o b eszli się n ielu d zk o z m iesz­ kańcam i p o d b ity ch krajów , n ie w y trzy m u je n au k ow ej k r y t y k i53. O ek ste r m in a c y j­ nej d zia ła ln o ści Z akonu m ó w ią w y ra źn e św ia d e c tw a źródłow e, a p rzed e w szy stk im sław i ją św ia d e k o d d an y Z ak on ow i, k sią d z k rzy ża ck i P io tr D usburg. P u stk o w ie osłaniało w p ew n ej m ierze o sa d n ictw o p ru sk ie przed nap ad am i L itw in ó w , n ie utrudniało n a to m ia st zn a czn ie a k cji p rzeciw L itw ie, a zw ła szcza p r z e c iw Ż m udzi, gdyż od d ziały zak on n e d o ciera ły też ła tw o lin ią N iem n a. K rzy ża cy w z n ie śli nad tą rzeką (i za lew em ) b a zy w y p a d o w e w p o sta ci zam k ów : K ła jp ed y (1253), T ylży

(1289), R a g n ety (rów n ież 1289), a ch w ilo w o ta k że S k irsty m o n ia (1313— 1328) itd. C hociaż n ie z n a jd u jem y b ezp o śred n ich w sk a z ó w e k o k o n k retn y ch k rzyżack ich planach ak cji zd ob yw czej na L itw ie, m ożem y w n o sić o n ich p rzez a n a lo g ię p od ­ boju P rus. Z p ew n o ścią w zam iarach K rzy ż a k ó w n ie leża ło zd o b y cie na p ierw szy ogień A u k sztoty, p ra g n ęli n a to m ia st p od ob n ie ja k w P ru sa ch w y k o rzy sta ć a rterię

51 K. K a s i s к e, D ie S ie d lu n g s tä tig k e it d es D e u tsc h e n O rd en s in ö stlich er,í P reu ssen b is z u m J a h re 1410. K ró lew iec 1934, s. 9, 12, 26, 32, 41, 56, 150. D o m ia st pru sk ich n a to m ia st n a p ły w a li w d a lszy m cią g u o sa d n ic y z N ie m ie c zarów no m ie j­ skiego, ja k w ie jsk ie g o p och od zen ia i w ó w cza s k ied y d o p ły w z N iem iec do w s i lo k o ­ w anych ju ż ustał, zob. Th. P e n n e r s , U n te rsu c h u n g e n ü b e r d ie H e r k u n ft d e r S ta d tb e w o h n e r im D e u tsc h -O rd e n s la n d b is in d ie Z e it u m 1400, L ip sk 1942, s. 161 sqq.

52 Ch. K r o l l m a n n , P o litis c h e G e sc h ic h te d es D e u tsc h e n O rd e n s in P reu ssen , K rólew iec (1932), s. 48; H. M o r t e n s e n —- G. M o r t e n s e n, D ie B e sie d lu n g t. II, s. 85 et passim .

53 H. L o w m i a ή s k i, P o lity k a lu d n o śc io w a Z a k o n u N ie m ie c k ie g o w P r u ­ sach i n a P o m o rzu , G dańsk 1947, s. 21.

rzeczną, w ty m w y p a d k u N iem en (w P ru sa ch w y k o rzy sta li W isłę), i u d erzyć od stro­ n y m arzą. N ie u le g a te ż w ą tp liw o śc i, że u k ła d a li p la n y sy stem a ty czn eg o n iszcze­ nia, k tórego ofiarą m ia ły p aść jed n o po d ru gim p o g ra n iczn e tery to ria grodow e p rzed e w szy stk im Ż m udzi. S łu s z n ie te d y b ad acze w sk a zu ją n a Ż m udź jako na p ierw szy c e l a g resy w n y ch w y siłk ó w Z a k o n u 54; n a leży dodać, że w k oń cu Х Щ w ie k u po o k rzep n ięciu p a ń stw a lite w sk ie g o , a przy w ą tłej jeszcze p o d sta w ie gospo­

d arczej P rus K rzyżack ich b y ł to raczej c e l m a k sy m a ln y . T en p ogląd n a zam ierze­ nia K rzyżak ów w o w y m cza sie zn a jd u je te ż p o tw ierd zen ie w fa k ta ch . P ocząw szy od r. 1283, a zw ła szcza po w y b u d o w a n iu R agn ety, k tóra u ła tw iła org a n iza cję w y ­ praw , n a p a d y k rzy ża ck ie k ie r o w a ły się g łó w n ie p r zeciw p o g ra n iczn y m terytoriom Ż m udzi: w la ta c h 1290— 1294 w y ru sza ło co roku p rzyn ajm n iej po p arę rejz, odno­ to w a n y ch przez D usburga, w n a d m em eń sk ie o k o lic e tego kraju; burzono grody, pa­ lono p odgrodzia w raz z zap asam i oraz o k o liczn e w sie , zab ieran o ł u p y 55. P od ejm o­ w a n e od czasu do czasu w y p r a w y na G r o d n o 58 w y n ik a ły raczej z kon ieczn ości ob ron n ych , g d y ż gród ta m te jsz y sta n o w ił b azę w y p a d o w ą w y p r a w lite w s k ic h prze­ c iw P ru som i P o lsc e , ta m te ż w ie lc y k sią żęta lite w s c y o sa d zili część P ru sów , któ­ rzy n ie c h c ie li poddać s ię K rzyżakom i zb ieg li na L itw ę. A k cja K rzyżak ów n ie zo­ sta ła u w ień czo n a w o m a w ia n y m o k resie ch o cia żb y c z ę śc io w y m o sią g n ięciem celu, w y ją w s z y p r zejścio w y i n ie isto tn y su k ces L u d w ik a v. L ib en zelle, w la ta c h 1294— 1300 k om tu ra R a g n ety , k tó ry p o tr a fił sk ło n ić p o g ra n iczn y ch k u n ig a só w żm udzkich do u leg ło ści, a n a w e t p od ju d zić ich do w a lk i z „k rólem lite w s k im “ 57. W idocznie zręczn y k o m tu r w y k o r z y sta ł ch w ilo w o tru d n ą s y tu a c ję Ż m udzi po u p ad k u p o w sta ­ n ia sem ig a lsk ieg o , jed n a k że n ie p o tr a fił od w rócić b ieg u w y p a d k ó w . G dy n ie stało w R a g n ecie L u d w ik a, w o jn a K rzy ża k ó w ze Ż m udzinam i rozgorzała na now o; trze­ ba b y ło n a to m ia st zrezy g n o w a ć z o ż y w io n ej ak cji p row ad zon ej w o sta tn ich latach w X III w ie k u p r z e c iw A u k szto cie, w y w o łu ją c e j zresztą o d w eto w e w y p r a w y lite w ­ sk ie , zw ła szcza na ziem ię ch ełm iń sk ą — n ie bez w sp ó łd zia ła n ia ze stro n y B olesław a M azow ieck iego, ożen io n eg o z T rojd en ów n ą 58.

W b rew p la sty czn y m opisom D u sb u rga w a lk i k r z y ż a c k o -lite w sk ie n a froncie p ru sk im n ie w y w a r ły w ty c h cza sa ch w ięk szeg o w p ły w u na b ieg w y d a rzeń poli­ ty czn y ch , m ia ły raczej ch arak ter drobnej w o jn y p o gran iczn ej n iszczy cielsk o -ra b u n - k ow ej, k tóra sp o w o d o w a ła zresztą d o tk liw e sp u sto szen ie n a d n iem eń sk iej Ż m u d z i59. Z akon K rzy ża ck i g łó w n ą u w a g ę p o św ię c ił w ty m czasie, ja k to ju ż p od n ieśliśm y, sp ra w o m w e w n ę tr z n y m o rgan izacji p o d sta w m a te r ia ln y c h P rus. Ś rod k i jeg o stop­

54 R. K r u m b h o ľ t z , S a m a ite n u n d d e r D e u tsc h e O rd e n b is z u m Frieder* a m M e ln o -S e e , „ A ltp r e u s s ic h e M o n a tssc h r.“ t. X X V I (1889), s. 238; Z a j ą c z k o w ­ s k i , S tu d ia n a d d z ie ja m i Ż m u d zi, s. 108, K r o l l m a n n , op. cit., s. 48; L ie tu v o s is to r ija (red. A . Š a p о к a), K au n as 1936, s. 63. P orów n aj: E. M a s c h k e , D er d e u ts c h e O r d e n s s ta a t — G e s ta lte n s e in e r g ro ssen M e iste r , H am burg (1935), s. 83 sq.

65 D użo sz czeg ó łó w ty c h w a lk , ch o cia ż fra g m en ta ry czn ie, p od ał D u s b u r g, III, cap . 222 sq., s. 147 sq. Zob. o ty c h w a łk a ch K r u m b h o l t z op. cit., s. 238 sq. 56 D u s b u r g, III, cap. 223 (s. 147, r. 1284), 266 (s. 162, r. 1296), 289 (s. 170, r. 1305), 292 (s. 172, r. 1306) itd.

57 D u s b u r g, III, cap. 259, s. 159. K to w ie , czy k u n ig a so w ie żm u d zcy n ie za­ w a rli p orozu m iem ia z k om tu rem R a g n ety w k o n sek w en cji p oddania s ię Sem igalów , k ied y w zm ogło się n a ta rcie K rzy ża k ó w z G old yn gi w id o czn ie n a Żm udź, por. P a s z ­ k i e w i c z , J a g ie llo n o w ie , s. 151.

58 D u s b u r g, III, cap. 262 (s. 165, r. 1295), 268 (s. 163, r. 1296), 270 (s. 164, r. 1298).

59 P oró w n a j A. S a 1 y s, D ie ż e m a itis c h e n M u n d a r te n I, G e sc h ic h te d es ż e m a iti- sc h e n S p r a c h g e b ie ts, „T auta ir Z od is“ t. V I (1930), 244 sq.

A G R E S J A K R ZY ŻA K Ó W N A L I T W g W X I I - X V W. ₃₄₉

niowo n a ra sta ły i zo sta ły u ży te na w ie lk ą sk a lę dopiero w n a stęp n y m o k resie i to początkow o p r z e c iw P o lsce.

M ożna zap ytać, dlaczego p a ń stw o lite w s k ie n ie w y z y sk a ło teg o m o m en tu n ie ­ dostatecznego jeszcze p rzygotow an ia, ażeb y zadać agreso ro w i p ru sk iem u p o tężn y cios i utru d n ić m u rozw ój gosp od arczy. W m ia rę pod b oju P ru s p rzez Z ak on zb liżało się do L itw y groźn e n ieb ezp ieczeń stw o . C hociaż o T rojd en ie (zm . 1282) p o w ied zia ­ no, że „p ozostaw ał raczej b iern y m w id zem ro zg ry w a ją cy ch s ię n ad B a łty k ie m w y ­ padków n iż czy n n y m u c z e stn ik ie m w a lk “ eo, jed n a k że fa k ty św ia d czą , że choć w sp óź­ nionej ch w ili, T rojden u siło w a ł p rzeszk od zić K rzyżakom w p od b oju J a ćw ieży . W r. 1279/1280 L itw in i p rzy szli z p om ocą J a ćw in gom , g d y c i p o d jęli p otężn ą w y ­ praw ę n a S am b ię; n a je s ie n i r. 1281 T ro jd en p o n o w n ie p o sła ł sw e siły w głąb P ru s pod D zierzgoń. W reszcie w r. 1283, ju ż w id a ć po śm ierci T rojd en a, h u fie c lite w s k i w darł się do S am b ii i sp u sto sz y ł ta m te jsz e ok o lice. R zecz zn am ien n a, że dop iero za n a stęp có w T rojdena, gd y L itw a została b ezp ośred n io zagrożona ze stro n y Z a­ konu p ru sk iego, w a lk a z n im u le g ła raczej osła b ien iu . Z w ła szcza p o czą tek X IV w ie ­ ku za zn a czy ł s ię sła b ą a k ty w n o śc ią stro n y lite w sk ie j, g d y ż w la ta c h 1300— 1307 k ro ­ nikarze k rzy ża ccy n ie z a n o to w a li ani jed n eg o n ap ad u pogan na P ru sy. R zecz w i­ doczna, że L itw in ó w bardziej a b so rb o w a ły in n e sp r a w y n iż w a lk a z n a ta rciem K rzyżaków p ru sk ich . J a k ież to b y ły spraw y?

Z p e w n o śc ią n ie ek sp a n sja n a R usi, gd yż w o w y ch cz a sa c h n ie sły c h a ć p ra w ie o a k ty w n o ści L itw in ó w w ta m te jsz y m k ieru n k u . Ź ródła n o w ogrod zk ie, k tó re aż do czasów M endoga d o sta rcza ły lic z n y c h w ia d o m o ści o p lą d ro w a n iu sw e g o k ra ju przez najeźd źców lite w sk ic h , w ciągu n astęp n eg o 5 0 -lecia w sp o m in a ją o ic h n is z c z y c ie l­ skiej d zia ła ln o ści ty lk o w y ją tk o w o , m ia n o w ic ie w r. 12 8 5 01. P o d o b n ie od r. 1280

u stają w ia d o m o ści o d zia ła n ia ch lite w sk ic h sk iero w a n y ch p rzeciw k o R u si h a lic k o - w ło d z im ie r sk ie je2. N a k ie r u n k i za in tereso w a ń lite w s k ic h w k o ń cu X III w ie k u i na początku n a stęp n eg o w sk a zu je sta ty sty k a w y p r a w lite w s k ic h w z m ia n k o w a n y ch w źródłach. W la ta c h 1200— 1268 L itw in i n a p a d li 29 razy na In fla n ty , ze 2 ra zy na Prusy, 35 razy na R uś i 13 razy na P o lsk ę. W o k resie 1269— 1306 (zn aczn ie k ró t­ szym ) d aje s ię n a to m ia st o b liczyć 16 w y p r a w na In fla n ty , 9 na P ru sy , ty lk o 5 na R uś i w re sz c ie 16 n a P o ls k ę 63. J ed n a k że w y p r a w y n a P o lsk ę, sk ie r o w a n e p rzew a ż­ nie p rzeciw M ałop olsce, z którą L itw a n ie m ia ła sp orn ych sp r a w p o lity czn y ch , m ia ­ ły ch a ra k ter g łó w n ie łu p iesk i, n a to m ia st a k cji p r zeciw In fla n to m ob ok rab u n k o ­ w ych p r z y św ie c a ły te ż c e le p o lity czn e. W ty m sk o n cen tro w a n iu lite w s k ic h za in ­ tereso w a ń p o lity czn y ch na o d cin k u in fla n ck im d ostrzegam y p e w ie n lite w s k i „kon­ serw a ty zm p o lity c z n y “ u w a ru n k o w a n y z a p ew n e słab szą ob ron n ością In fla n t i w ię k ­ szą ła tw o ścią o sią g a n ia tam zdobyczy. L itw a n ie d o sto so w a ła s ię do zm ien io n eg o u kładu s ił p o lity czn y ch . P o w ied zm y około r. 1283 p u n k t cięż k o ści a g resji k rzy ża c­ kiej sk iero w a n ej p r zeciw L itw ie p rzesu n ą ł s ię z In fla n t do P ru s, g d zie s k r y s ta li­ zow ał się g łó w n y ośrod ek p o tęg i Z akonu, jed n a k że p o lity k a lite w sk a n ie d o sto so ­ w ała się p rzez d łu g i czas do n o w y c h w a ru n k ó w . Co p raw d a i w y d a rzen ia in fla n c k ie zach ęcały L itw in ó w do in te r w e n c ji w ta m ty ch stron ach . D op ók i w a lk ę z Z akonem toczyli S em ig a lo w ie, w ie lc y k sią żęta lite w s c y u d z ie la li im p op arcia i u m o żliw ili

eo P a s z k i e w i c z , op. cit., s. 135.

β1 N o w g o r o d sk a ja p ie r w a j a le to p iś ’ sta r s z e g o i m la d sze g o iz w o d o w , M o sk w a -L e­ ningrad 1950, s. 326.

β2 P oró w n a j P a s z k i e w i c z , op. cit., s. 145.

β3 L iczby są o c z y w iśc ie p rzyb liżon e w ob ec n ie za w sze d ostateczn ej p recy zy jn o ści źródeł.