Władysława Muszyńska
Wpływ aktywności rynkowej
seniorów na jakość życia
gospodarstw domowych
Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 32, 459-473
2013
ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 777 PROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓW I MARKETINGU NR 32 2013
W Ł A D Y S Ł A W A M U S Z Y Ń S K A 1
W y ż s z a S z k o ła Z a rz ą d z a n ia „ E d u k a c ja ” w e W ro c ła w iu
WPŁYW AKTYWNOŚCI RYNKOWEJ SENIORÓW
NA JAKOŚĆ ŻYCIA GOSPODARSTW DOMOWYCH
Streszczenie
Celem artykułu jest analiza wpływu aktywności rynkowej ludzi starszych na jakość życia ich gospodarstw domowych. Artykuł rozpoczyna refleksja na temat roli seniorów jako emerytów, dziadków, opiekunów wnuków, pracowników, nabywców i konsumentów, a także osób wymaga jących pomocy i opieki. Dalej zdefiniowano jakość życia osób starszych w różnych aspektach - subiektywnym i obiektywnym - jako prawo do zadowolenia i satysfakcji życiowej. Przedstawio no potencjał demograficzno-społeczny seniorów, wielkość tzw. srebrnego rynku, wreszcie wa runki materialne i sposoby zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych. W podsumowaniu potwierdzono tezę o znaczącym wpływie aktywności rodzinnej, zawodowej, edukacyjnej i kulturalnej na jakość życia gospodarstw domowych.
Słowa kluczowe: senior, emeryt, gospodarstwo domowe, jakość życia, aktywność zawodowa i społeczna
Wprowadzenie
P rz e s ła n k ą p o d ję c ia p ro b le m a ty k i a n a liz y w p ły w u ak ty w n o śc i ry n k o w ej lu dzi w sta rsz y m w ie k u n a ja k o ś ć ż y c ia g o sp o d a rstw d o m o w y c h je s t k o n ty n u a c ja b a d a ń n a u k o w y c h w z a k resie z a c h o w a ń ry n k o w y c h i k o n su m p c ji g o sp o d a rstw d o m o w y c h e m e ry tó w (p ro w a d z o n y c h w In sty tu cie M ark e tin g u U n iw e rsy te tu E k o n o m ic z n e g o w e W ro c ła w iu ) o ra z k ie ro w a n ie p rzez au to rk ę d z ia ła ln o śc ią u n iw e rsy te tu trz e c ie g o w ie k u 1 2. P o z n a w a n ie p o trz e b i p re fe re n cji sen io ró w w z a k resie z a sp o k a ja n ia za ró w n o o so b isty c h p o trz e b k o n s u m p c y jn y c h , ja k
1 wmuszynska@edukacja.wroc.pl.
2 Autorka artykułu jest m.in. kierownikiem Uniwersytetu Trzeciego Wieku „Edukacja” w Wyż szej Szkole Zarządzania „Edukacja” we Wrocławiu.
i p o trz e b ic h g o sp o d a rstw d o m o w y c h p o z w o liło sfo rm u ło w a ć k ilk a tez, z m ie n ia ją c y c h sp o só b p o strz e g a n ia ro li lu d zi sta rsz y c h w sp o łe c z e ń stw ie i g o s p o d a r ce ry n k o w ej. P o ja w ia ją c e się p o w sz e c h n e za in te re so w an ie tzw . trz e c im w ie k ie m k o n c e n tru je się g łó w n ie n a p ro b le m a c h z a sp o k o je n ia p o trz e b k o n s u m p c y jn y c h se n io ró w i z a p e w n ie n ia im g o d z iw y c h w a ru n k ó w ż y c ia z a s p ra w ą ro sn ąceg o se k to ra tzw . „ sre b rn e j” g o sp o d a rk i o ra z c o raz b ard ziej ro zleg łeg o i z ró ż n ic o w a n eg o se g m en tu ry n k u d ó b r i u słu g k o n su m p c y jn y c h . Ś w ia d c z ą 0 ty m p la n o w a n e i re a liz o w a n e d z ia ła n ia a d m in istra c ji rząd o w ej i s a m o rz ą d o w ej zaw arte w p ro g ra m a c h n a rzecz se n io ró w 3. P o d k re śla ją c w ag ę p ro b le m u lu d zi starszy ch , M in iste rstw o P ra c y i P o lity k i S p o łeczn ej p o w o ła ło D e p a rta m e n t P o lity k i S en io raln ej o raz o g ło siło „ R ząd o w y P ro g ra m n a rzecz A k ty w n o ści S połecznej O só b S tarszy ch n a la ta 2 0 1 2 -2 0 1 3 ” w ra m a c h o b ch o d z o n e g o w 2 0 1 2 ro k u E u ro p e jsk ie g o R o k u A k ty w n o śc i O só b S ta rsz y c h i S o lid a rn o śc i M ię d z y p o k o le n io w e j.
W a rty k u le z w ró c o n o u w ag ę n a z n aczen ie p o te n c ja łu sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e g o sen io ró w , nie ty lk o ja k o g ru p y b e n e fic je n tó w p o m o c y sp ołecznej 1 b io rc ó w św ia d c z e ń sp o łe c z n y c h , le c z p rz e d e w sz y stk im ja k o św iad o m y ch k o n su m e n tó w i n a b y w c ó w ró ż n o ro d n y c h to w a ró w i u słu g , dysp o n u j ą c y c h sta b iln y m i d o ch o d a m i w ła sn y m i p o c h o d z ą c y m i ze św ia d c z e ń e m e ry ta ln y c h o raz z w ie lu in n y c h źródeł. P o d k re ślo n o ta k ż e z a a n g a żo w a n ie z a w o d o w e em e ry tó w i ic h u d z ia ł w z a p e w n ie n iu d obrej ja k o ś c i ż y c ia g o sp o d a rstw d o m o w y ch . P rz y ję to n astę p u ją c e tezy:
1. Jak o ść ż y c ia g o sp o d a rstw a d o m o w e g o za le ż y o d ak ty w n o śc i ry n k o w ej, sp o łeczn o -zaw o d o w ej i ro d zin n ej w sz y stk ic h je g o c z ło n k ó w - w ty m ró w n ie ż o só b sta rszy ch w sp o m ag aj ą c y c h b u d ż e t ro d zin n y , p e łn ią c y c h rolę o p ie k u n ó w w n u k ó w , p ro w a d z ą c y c h g o sp o d a rstw o d o m o w e d z ie c i, p rz e k a zuj ą c y c h w a rto śc i i tra d y c je n a stę p n y m p o k o len io m .
3 Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013, Za łącznik do uchwały nr 137 Rady Ministrów z 24 sierpnia 2012 r., http://www.mpips.gov.pl/gfx/ mpips/userfiles/_public/1_NOWA%20STRONA/Aktualnosci/seniorzy/Rzadowy%20Program%2 0ASOS_2012-2013.pdf; Europejski Rok Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypoko leniowej; nowo powołany Departament Polityki Senioralnej, Ministerstwo Pracy i Polityki Spo łecznej, http://www.utw.nowytarg.pl/zakres_dzialania_departamentu_polityki_senioralnej, 111.html; Dolnośląska Strategia Integracji Społecznej na lata 2005-2013 opracowana przez Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej we Wrocławiu, www.dops.wroc.pl/strategia/ Dolnoslaska_Strategia_Integracji_Spolecznej.doc; M. Bogowolska-Wepsięć, G. Dąbrowska, J. Klakocar, Z. Machaj, A. Pierzchalska, E. Pisarczyk-Bogacka, W. Wnuk, Kondycja życiowa dolnośląskich seniorów, Raport z badań, Część I i II. Analiza wyników badań, Wrocław 2007/2008, http://www.dops.wroc.pl/publikacje/seniorzy_raport.pdf, http://www.dops.wroc.pl/ pubhkacje/Kondycja%20zyciowa%20dolnoslaskich%20semorow%20Raport%20cz.%20II.pdf.
Wpływ aktywności rynkowej seniorów na jakość życia...
461 2. R o sn ą c y u d z ia ł o só b starszy ch w stru k tu rz e d em o g raficzn ej sp o łe c z e ń stw a p o w o d u je k o n ie c z n o ść z m ia n y p o sta w y i o c z e k iw a ń se n io ró w w o b e c m ło d szy ch p o k o le ń sp ra w u ją c y c h n a d n im i o p iek ę - z m ia n y z p o sta w y b iernej n a p o sta w ę a k ty w n ą, w y ra ż a ją c ą się sa m o o rg a n iz o w a n iem w ie lu u słu g 0 ch a ra k te rz e o p iek u ń czy m , ed u k acy jn y m , k u ltu ra ln y m i in n y m , p rz e z w y k o rz y sta n ie śro d k ó w fin a n so w y c h z fu n d u sz y u n ijn y c h i in n y c h m o ż liw o śc i tw o rz o n y c h p rz e z sam o rz ą d o w e i rz ąd o w e p ro g ra m y w sp ie ra n ia ak ty w n o ści se n io ró w w w ie lu d zied zin ach .3. A k ty w n y se n io r staje się atra k c y jn y m ry n k ie m d o c e lo w y m d la w ie lu p rz e d sięb io rstw : p ro d u c e n tó w , h a n d lo w c ó w i u słu g o d a w c ó w , w k tó ry c h m a rk e tin g o w i sp ecjaliści co ra z b ard ziej zabiegaj ą o p o z y sk a n ie lo ja ln o śc i sta rsz e go k o n su m e n ta i je g o sta b iln y c h d o c h o d ó w z em e ry tu ry i in n y c h św iad czeń . 4. Jak o ść ż y c ia całej ro d z in y j e s t u w a ru n k o w a n a c o raz częściej a k ty w n o śc ią
o só b sta rszy ch n a ry n k u p ra c y , za ró w n o z p o w o d ó w ek o n o m ic z n y c h , ja k 1 m o ż liw o śc i c iąg łeg o ro z w o ju in te le k tu a ln e g o o ra z sp ra w n o śc i p sy c h ic z - n o -fizy czn ej sen io ró w , w p ły w a ją c y c h n a ich zad o w o le n ie i sa ty sfak cję ż y cio w ą; p o d e jm o w a n ie p ra c y zaw o d o w ej p rz e z em e ry tó w m u si b y ć d o b ro w o ln e, d o sto so w a n e do ich sta n u zd ro w ia , u w z g lę d n ia ją ce ic h u m ie ję tn o śc i i k o m p e te n c je .
Jakość życia gospodarstwa domowego emerytów - prawo do zadowolenia
z życia i satysfakcji ludzi w wieku emerytalnym
D ą żen ie do lepszej ja k o ś c i ż y c ia je s t c e c h ą w y ró ż n ia ją c ą o so b y ak ty w n e, n ie z a le żn ie o d w ie k u , k tó ry c h c e le m j e s t o sią g n ię c ie z a d o w o le n ia i saty sfak cji ż y cio w ej. D e fin io w a n ie m p o ję c ia „jak o ść ż y c ia osó b sta rsz y c h ” z a jm u je się w ie le nauk: p sy c h o lo g ia , g ero n to lo g ia , p e d a g o g ik a , so c jo lo g ia, e k o n o m ia i inne, k tó re w y ró ż n ia ją zaró w n o o b iek ty w n e w a ru n k i (śro d o w isk o w e ), ja k i s u b ie k ty w n e e m o cje, p o c z u c ie z a d o w o le n ia 4. G. Łój w je d n e j z d e fin icji, k tó rą z a p re z e n to w a ł, z a a k c en to w a ł, że „ja k o ść ż y c ia za le ż y o d św iad o m o ści, w której w y ró ż n ił d w a ro d zaje. P ie rw sz y d o ty c z y w sz y stk ie g o , co w p ły w a n a je d n o stk ę . D zięk i tej św iad o m o ści c z ło w ie k u sto su n k o w u je się do k o n k re tn y c h rzeczy , z d a rz e ń i z jaw isk , ale n ie j e s t w stan ie n a b ra ć d y sta n su do te g o , co go o ta c z a i co się z n im d zieje. P o z w a la m u n a to d ru g i rodzaj św ia d o m o śc i, k tó ry m a c h a ra k te r reflek sy jn y . D zięk i n ie m u , k ażd e zac h o w a n ie c z ło w ie k a m o że b y ć ro z w a ż n e , n ie ty lk o w k a te g o rii u sto su n k o w a n ia się do k o n k re tn y c h fak tó w
4 G. Łój, Zagadnienia jakości życia ludzi w okresie starzenia się, w: Psychologiczne wyznacz niki przeżywanej starości (psychoneuroimmunologia starości), Górnośląska Wyższa Szkoła Pe dagogiczna im. Kardynała A. Hlonda w Mysłowicach, Mysłowice 2007, s. 52.
z ży cia, ale te ż do ż y c ia ja k o ca ło śc i. Im w ię k sz y b ę d z ie sto p ie ń ro z w o ju św ia d o m o śc i refle k sy jn e j, ty m w ię k sz a b ę d zie n ie z a le żn o ś ć je d n o s tk i o d w p ły w ó w o to c z e n ia , ty m b ard ziej c z ło w ie k b ęd z ie p o d m io te m sw eg o ż y c ia ”5.
W śró d p s y c h o lo g ó w d o m in u je p o g lą d , że z p o w o d u d u żeg o w p ły w u n a o r g a n iz m lu d z k i su b ie k ty w n y c h o d czu ć, p o sta w , p rz e ż y ć , b a d a n ie ja k o ś c i życia, sz czeg ó ln ie w staro ści, m a sen s w k a te g o ria c h je g o su b ie k ty w n e g o o d czu w an ia. O so b y starsze cz ę sto c h a ra k te ry z u je o b ie k ty w n ie w y so k i p o z io m ży cia, ja k o je d n o s tk o m „n ic im n ie b ra k u je ”, je d n a k w su b iek ty w n ej o cen ie stan p o s ia d a n ia m a te ria ln e g o n ie p o w o d u je tzw . d o b ro sta n u p sy c h ic z n e g o c z y te ż u c z u c ia szczęścia. M o ż n a w ię c w n io sk o w a ć , że to w y z n a w a n y sy stem w a rto śc i w a ru n k u je o cen ę ja k o ś c i ż y c ia lu d zi sta rsz y c h 6. C z ło w ie k j e s t e le m e n te m sy stem u sp o łe c z n e g o , je d n a k o d p o w ie d z ia ln o ść z a ja k o ś ć w ła sn e g o ro z w o ju i ja k o ś ć ż y c ia za le ż y o d n ieg o sam eg o , b o w ie m sam d e c y d u je o c h a rak terze relacji z o to c z e n ie m sp o łeczn y m , w y k azu j ąc się m ą d ro ś c ią ży cio w ą. M ą d ro ść ż y c io w ą tw o rz ą zaś cz y n n ik i p o z n a w c z e, sp o łeczn e, m o ty w a c y jn e i e m o cjo n aln e. Jak w y n ik a z b a d a ń n a u k o w y c h , p o z o sta je o n a n a stały m p o z io m ie co n ajm n iej do 75. ro k u ż y c ia c z ło w ie k a i, co isto tn e, n ie za le ż y o d p o sia d a n e g o w y k sz ta łc e n ia fo rm a ln e g o 7.
P o z a p sy c h o lo g ic z n y m i cz y n n ik a m i w p ły w aj ący m i n a su b iek ty w n e o d c z u w a n ie ja k o ś c i ż y c ia p rzez e m ery tó w , w y ró ż n ia się je s z c z e in n e cz y n n ik i o c h a ra k te rz e o b iek ty w n y m : e k o n o m ic z n e , sp o łeczn e i k u ltu ro w e . P rz e jrz y s tą k lasy - fikacj ę cz y n n ik ó w d ecyduj ą c y c h o ja k o ś c i ż y c ia p o lsk ic h e m e ry tó w przyj ęto za E. T rafiałek , u z n a n y m a u to ry te te m w z a k resie g e ro n to lo g ii sp o łeczn ej, k tó ra w y ró ż n ia k o m p le m e n ta rn ie ze s o b ą p o w ią z a n e ta k ie czy n n ik i, ja k :
- m o d e l p o lity k i sp o łeczn ej - sy stem d y stry b u c ji św iad czeń e m e ry ta ln y c h i re d y stry b u c ji św ia d c z e ń so cjaln y ch ,
- sp ra w n o ść b io lo g ic z n ą , m o b iln o ść lu d zi o d c h o d z ą c y ch n a e m ery tu rę, - sieć, fu n k c jo n a ln o ść i d o stę p n o ść p la c ó w e k o p ie k u ń c z y c h , sy stem
o p iek i (o d c h o d z e n ie o d k la sy c z n y c h , in sty tu c jo n a ln y c h fo rm o p iek i, j a k im i s ą do m y p o m o c y sp o łeczn ej),
- ak ty w n o ść (ak ty w n o ść p o ls k ic h e m e ry tó w k o n c e n tru je się p rzed e w sz y stk im w o k ó ł ro d zin y , a n a d al n ie z a g o sp o d a ro w an e p o zo staj ą tak ie
5 Ibidem.
6 E. Trafiałek, Starzenie się i starość. Wybór tekstów z gerontologii społecznej, Prace Wszech nicy Świętokrzyskiej nr 104, Kielce 2006, s. 84-85.
Wpływ aktywności rynkowej seniorów na jakość życia...
463 p rz e strz e n ie d la sa m o re a liz ac ji, ja k d z ia ła ln o ść sp o łeczn a, p o lity czn a, a k ty w n o ść ed u k a c y jn a , tu ry sty c z n a , to w a rz y sk a , k u ltu ra ln a ),- sp o łe c z n y ste re o ty p staro ści i p o c z u c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i z a w ła s n ą staro ść,
- o tw a rc ie śro d o w isk a lo k a ln e g o n a p o trz e b y lu d zi w starszy m w ie k u (p ro b le m d o ty c z y d z ia ła ń sam o p o m o c o w y c h , w o lo n ta ria tu i ro li ro d z i n y , n ie ty lk o w sp ra w o w a n iu o p iek i, ale g łó w n ie w tw o rz e n iu w a ru n k ó w d la in te g ra c ji i a k ty w iz a c ji o só b sta rszy ch o ra z m o ż liw o śc i d z ia ła n ia n a rzecz in n y c h .
A u to rk a t a stw ierd za, że „p o zio m ż y c ia p rz e d sta w ic ieli trzeciej g e n e ra c ji (szczeg ó ln ie w ich o cen ie) za le ż y n ie ty lk o o d w sk a ź n ik a za stę p o w a ln o śc i w c z e śn ie jsz y c h d o c h o d ó w św ia d c z e n ia m i e m e ry ta ln y m i, ale o d ic h z a so b n o ści m a te ria ln e j, stan u p o sia d a n ia o raz k o sz tó w ży cia, le c z e n ia i k o rz y sta n ia z ró ż n eg o ty p u u słu g w d an y m k ra ju ”8.
P o w y ższe d efin io w a n ie ja k o ś c i i p o z io m u ż y c ia lu d zi w w ie k u se n io raln y m przyj ęto z a p o d sta w ę a n a liz y i o c e n y ak ty w n e g o w p ły w u sta rszy ch o só b n a ja k o ś ć w ła sn e g o ż y c ia o so b iste g o i ja k o ś ć p ro w a d z o n e g o g o sp o d a rstw a d o m o
w eg o . C h o d zi o to , ab y w k o m u n ik a c ji sp o łeczn ej p rz e sta ł fu n k c jo n o w a ć ste re o ty p c z ło w ie k a stareg o ja k o b ie rn e g o c z ło n k a ro d zin y , sp o łe c z e ń stw a i o b y w ate la , k tó ry o cz e k u je o d o to c z e n ia ciągłej u w ag i, z a p e w n ie n ia w a ru n k ó w b y to w y c h , ty m sa m y m p rz e ja w ia ją c „ e g o isty c z n ą p o s ta w ę ” a b so rb o w a n ia sw o ją s ta ro ś c ią n ajb liż sz e g o ro d z in n e g o śro d o w isk a i stw arzaj ąc p ro b le m y d la p o lity k i sp o łeczn ej n a p o z io m ie ce n tra ln y m , lo k a ln y m i sa m o rząd o w y m . W y ją te k s ta n o w ią lu d zie w w ie k u p óźnej staro ści, w y m a g a ją c y p o m o c y i o p iek i in n y c h 9.
P rz e m ia n y stru k tu ry d e m o g ra fic zn e j, p o w o d u j ące w z ro st o d se tk a lu d zi w starszy m w iek u , p o k azu j ą w ie lk o ść p o te n c ja łu lu d zi w p ó ź n ie jsz y m w iek u , p o siad aj ą c y c h m ą d ro ść ż y cio w ą, d o św ia d c z e n ie zaw o d o w e , za so b y m aj ątk o w e, czas w o ln y - ja k o najb ard ziej p o ż ą d a n e d o b ro w w a ru n k a c h ro z w o ju w sz e lk ic h fo rm k o n su m p c ji. L u d zie w w ie k u em e ry ta ln y m s ta n o w ią ry n e k d o c e lo w y i cel
8 Ibidem.
9 Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje, Biuletyn Rzeczni ka Praw Obywatelskich z 2012, nr 9, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/13541772380.pdf, Raport przygotowany przez członków Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przy RPO, wskazu jący na niedyskryminujące zachowania państwa wobec osób starszych, zarówno w kwestiach ustrojowych, jak i funkcjonowania organów administrowania różnymi obszarami, które powinny mieć charakter spójnych, skoordynowanych działań realizujących określone priorytety polityki wobec seniorów, a nie tylko okazjonalnych akcji. Powinny być przestrzegane prawa starszych osób do samodzielnego i niezależnego życia, ujęte w Karcie Praw Podstawowych Unii Europej skiej .
d z ia ła ń m a rk e tin g o w y c h w ie lu p rz e d się b io rstw i o rg an izacji, c h o c ia ż b y z p o w o d u ich ro li o p in io tw ó rczej i d ecy zy jn ej w p ro c e sie z a k u p ó w g o sp o d a rstw a d o m o w e g o , a ta k ż e ja k o k o n ty n u a to ró w tra d y c ji, k u ltu ry , d łu g o w ieczn ej lo ja l n o śc i w o b e c m a re k p ro d u k tó w z c z a só w ich m ło d o ści.
Potencjał i struktura demograficzno-społeczna seniorów w Polsce do 2035
roku
C h a ra k te ry sty k a p o te n c ja łu d e m o g ra fic zn o -e k o n o m ic z n e g o g o sp o d a rstw d o m o w y c h em e ry tó w w y m a g a z d e fin io w a n ia p o ję c ia c z ło w ie k a w w ie k u e m e ry taln y m , p o w sz e c h n ie n a z y w a n e g o sen io rem . K im je s t za te m se n io r ja k o p o d m io t k ie ru n k ó w d z ia ła ń p o lity k i społecznej i ek o n o m iczn ej p a ń stw a i in n y ch o rg a n iz a c ji k ie ru ją c y c h s w o ją o fertę ry n k o w ą do lu d zi w sta rsz y m w ie k u ? P o ję cie „ s e n io r-s ta rs z y ” m o ż n a d e fin io w a ć w ró ż n y c h u jęciach :
a) staty sty czn y m , ja k o je d n o s tk ę lu d z k ą tw o rz ą c ą sp o łe czeń stw o , o b ję tą p o m ia re m sta ty sty k i p u b liczn ej - n a d a n ie n u m e ru P E S E L k a ż d e m u m ie sz k a ń c o w i k ra ju u m o ż liw ia d o k ła d n e o b lic z e n ie p o p u la c ji o só b w e w sz y stk ic h g ru p a c h w ie k o w y c h , w ty m lic z b y o só b w w ie k u se n io ral- n ym ;
b) d em o g ra fic zn y m , ja k o p o te n c ja ł d e m o g ra fic zn y lu d zi w starszy m w ie k u - liczb ę lu d n o ści, w ty m u d z ia ł lu d zi w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m w o gólnej liczb ie m ie sz k a ń c ó w , w p rz e k ro ju c ech g o sp o d a rstw a d o m o w eg o : p łe ć , w iek , w ie lk o ść g o sp o d a rstw a d o m o w eg o , ak ty w n o ść zaw o d o w a , źró d ło u trz y m a n ia itp.;
c) z aw o d o w y m , ja k o e m e ry ta b ie rn e g o lu b c z y n n eg o z a w o d o w o , d o rad cę, sp e cjalistę w w y k o n y w a n y m w cześn iej z a w o d zie, n a d al u c z e stn ic z ą c e g o w ż y ciu za k ła d u p ra c y b ą d ź w lo k a ln y c h in ic ja ty w a c h ra d o sied li, sa m o rz ą d u m ie sz k a ń c ó w , sąsie d z k ic h itp.;
d) sp o łeczn y m , ja k o g ło w ę ro d zin y , se n io ra ro d u , d ziad k a, b a b c ię , sta rsz e g o c z ło w ie k a , starca; ale te ż sąsiad a, lid e ra sp o łeczn o ści lo k aln ej, ra d n eg o , c z ło n k a k lu b u sen io ra, rad y p a ra fia ln ej, s tu d e n ta U n iw e rsy te tu T rz e c ieg o W iek u ;
e) e k o n o m ic z n y m , ja k o b io rc ę św ia d c z e ń sp o łeczn y ch : e m ery tu r, ren t, z a siłk ó w i in n y c h fo rm p o m o c y w y p ła c a n y c h z b u d ż e tu p a ń stw a , b u d ż e tó w sa m o rz ą d ó w i in n y c h ź ró d e ł fin a n so w a n ia , ale te ż ja k o p ra c o w n ik a n a je m n e g o o trzym uj ąceg o w y n a g ro d z e n ie z a p ra c ę w g o sp o d a rc e n a ro d o w e j, b ą d ź p rz e d się b io rc ę - w ła śc ic ie la tw o rz ą c e g o n o w e m iej sc a p ra c y i generuj ąceg o p rz y c h o d y , p ła c ą c eg o p o d a tk i do b u d ż e tu p a ń stw a
Wpływ aktywności rynkowej seniorów na jakość życia...
4 65 i b u d ż e tó w g m in , p ro w a d z ą c eg o g o sp o d a rstw o ro ln e i za tru d n ia ją ce g o sp o łe c z n o ść w iejsk ą; f) ry n k o w y m , ja k o p o te n c ja ln e g o n ab y w c ę d ó b r i u słu g z a sp o k a ja ją cy c h p o p y t i p o trz e b y o so b iste e m e ry ta i je g o g o sp o d a rstw a d o m o w e g o , tw o rzą c e g o ro sn ą c y se g m e n t ry n k u k o n su m p c y jn e g o , d okonuj ąceg o z a k u p ó w to w a ró w i u słu g fin a n so w a n y c h z w ła sn y c h d o c h o d ó w em ery ta, n ie ty lk o z e m e ry tu ry i in n y ch św ia d c z e ń sp o łe c z n y c h , ale i d o c h o d ó w z p ra c y , z w ła sn o śc i n ie ru c h o m o śc i i in n y c h d o c h o d ó w k a p ita ło w y c h , n a g ro m a d z o n y c h do m o m e n tu przej śc ia n a em ery tu rę;g) k o n su m p c y jn y m , ja k o p o d m io t k o n su m p c ji in d y w id u aln ej w g o s p o d a r stw ie d o m o w y m i k o n su m e n ta z b io ro w y c h u słu g sp o łe c z n y c h św ia d c z o n y c h lu d z io m starszy m p rz e z o rg a n iz a c je i in sty tu c je rz ą d o w e , s a m o rz ą d o w e i se k to r u słu g p o z a rz ą d o w y ch w fo rm ie n ie o d p ła tn e j, c z ę ścio w o o d p ła tn e j, b ą d ź w p ełnej o d p łatn o ści; tw o rz ą c e g o p o d sta w ę ro z w o ju p rz e d się b io rstw działaj ąc y c h w w a ru n k a c h ek o n o m ii sp o łe c z n e j, sp ó łd z ie ln i so cjaln y ch , fu n d acji, sto w a rz y sz e ń je d n o s te k sa m o rz ą d u te ry to ria ln e g o , in n y c h o rg an izacji.
W sz erszy m zn a c z en iu , w lite ra tu rz e i p ra k ty c e ro z w in ię ty c h g o sp o d a re k w y ró ż n ia się p o ję c ie sy stem u „srebrnej e k o n o m ii” - s ilv e r e c o n o m y 10 11, k tó re o k re ś la sy stem ek o n o m ic z n y u k ie ru n k o w a n y n a w y k o rz y sta n ie p o te n c ja łu osób sta rsz y c h i u w z g lę d n ia ją cy ich p o trzeb y . W zw ią z k u z w y d łu ż a n ie m c z a su p ra c y p rz e d e m e ry tu rą do 67. ro k u ży cia, w d e b acie p u b liczn ej n a d p rz y sz ło śc ią sy stem u e m e ry ta ln e g o i n a d z a p e w n ie n iem b e z p ie c z e ń stw a so cjaln eg o p rz y szły m se n io ro m , c o raz częściej p o d d a w a n y d y sk u sji je s t p ro b le m u d z ia łu osó b w w ie k u em e ry ta ln y m w ry n k u p ra c y , n a to m ia st sto su n k o w o m ało z a u w ażan e są k o n se k w e n c je rosnącej p o p u la c ji sen io ró w n a in n y c h ry n k ach , za ró w n o k o n su m p c y jn y c h (m .in. ż y w n o śc io w y , m ie sz k a n io w y , u słu g z d ro w o tn y c h i o p ie k u ń c z y c h , tu ry sty c z n y c h i re k re a cy jn y c h , d ó b r z w ią z a n y ch z k o m u n ik acj ą sp o łe c z n ą ), ja k i n ie k o n su m p c y jn y c h (np. ry n e k p ro d u k tó w fin a n so w y c h z o rie n to w a n y c h n a starszeg o k lie n ta , ry n e k n ie ru c h o m o śc i u w zg lęd n iaj ą c y z m n iejszan ie się sk ład u o so b o w eg o g o sp o d a rstw a e m ery tó w , u słu g p ra w n y c h , in fra stru k tu ry sp o łeczn ej). R o śn ie w ię c a tra k c y jn o ść se g m en tu ry n k u se n io raln eg o , n a z y w a n eg o ry n k ie m „ sre b rn y c h g łó w ” lu b sreb rn y m ry n k ie m (silv e r m a rk e t)11. N a le ż y
10 E. Nieszporek, M. Siwczyk, Silver economy, http://www.egospodarka.pl/74708,Silver- economy,1,39,1.html, E. Nieszporek, M. Siwczyk, Silver economy - możliwości czy ograniczenia, http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/709734.html.
11 S. Golinowska, Srebrna gospodarka - ekonomiczny wymiar procesu starzenia się populacji, w: Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie, Tezy i rekomendacje, „Biuletyn
Rzecz-zg o d z ić się z tezą, że w strateg ii m a rk etin g o w ej p rz e d się b io rstw i o rg an izacji sp o łe c z n y c h o fe ru ją c y ch to w a ry i u słu g i k o n su m p c y jn e d la k o n s u m e n tó w - sen io ró w , ciąg le nie je s t d o c e n ia n y p o te n c ja ł i rozw ój te g o sreb rn eg o rynku.
A n a liz ę ilo ś c io w ą p o p u la c ji osó b sta rsz y c h p o p rz e d z o n o a n a liz ą w ie lk o śc i sta n u lu d n o śc i o g ó łe m w P o lsc e o ra z je j stru k tu ry ze w z g lę d u n a p łe ć , m iejsce z a m ie sz k a n ia i w iek . S tan lu d n o śc i o g ó łem w P o lsce n a k o n ie c c z e rw c a 20 1 2 ro k u w y n o sił 38 532 ty s. o s ó b 12, je g o s tru k tu ra ze w z g lę d u n a p łe ć o b ejm o w ała: k o b ie ty - 20,1 m ln o só b , co stan o w iło 5 2 ,1% ; m ę ż c z y zn - 18,4 m ln o só b , co sta n o w iło 4 7 .9 % , (n a 100 m ę ż c z y zn w 2011 ro k u w y p a d a ło 109 k o b iet, zaś d e k ad ę w cześn iej 106 k o b iet). S tru k tu ra lu d n o śc i ze w z g lę d u n a m ie jsc a z a m ie sz k a n ia u le g a sy ste m a ty c z n ie z m ian ie n a k o rz y ść w si, w m ia sta c h m ie s z k a ło 2 3 ,2 m ln osó b (co stan o w iło 6 0 ,2 % , z te n d e n c ją m a le ją c ą o 1,6% m niej n iż w 2 0 0 2 ro k u ); n a w si m ie sz k a ło 15,3 m ln o só b (co stan o w i 3 9 ,8 % - z n a c z ąc a z m ia n a d o ty c z y z w ię k sz e n ia się w cią g u d z ie się c iu la t lic z b y lu d n o śc i m ie sz k a ją c e j n a w si o p o n a d 700 ty s ię c y o só b ). W stru k tu rze lu d n o śc i w e d łu g w ie k u
w y stą p iły n ie k o rz y stn e d la ro z w o ju d e m o g ra fic zn e g o ten d en cje:
- lu d n o ść w w ie k u p rze d p ro d u k c y jn y m do 18 la t s ta n o w iła 19,0% o g ó łu lu d n o śc i (7,3 m ln o só b - o 17,3% m niej n iż w 2 0 0 2 roku),
- lu d n o ść w w ie k u p ro d u k c y jn y m ( 1 8 -6 4 la t m ę ż c z y źn i, 1 8 -5 9 la t k o b ie ty ) sta n o w iła 6 3 ,6 % o g ó łu lu d n o śc i (24,5 m ln o só b - w z ro st o 3 ,4 % w sto su n k u do 2 0 0 2 roku),
- lu d n o ść w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m (65 la t i w ięcej m ę ż c z y źn i, 60 lat i w ięcej k o b ie ty ) s ta n o w iła 17,4% o g ó łu lu d n o śc i (6,7 m ln o só b - w c iąg u d e k a d y w z ro s t o 17,1% w re la c ji do 2 0 0 2 roku).
P o w y ż sz a s tru k tu ra lu d n o śc i nie p o z w a la je d n a k d o k ła d n ie o k re ślić w ie lk o ści ry n k u se n io ró w , ze w z g lę d u n a b ra k je d n o lite g o k ry te riu m k w a lifik a c ji osób sta rsz y c h do se g m en tu sen io raln eg o . F a k t o trz y m y w a n ia e m e ry tu ry , ren ty , in n y c h św ia d c z e ń w w ie lu sek to ra c h g o sp o d a rk i nie je s t u z a le ż n io n y o d w ie k u p ra c o w n ik ó w , ró w n ie ż w n a u k a c h z a jm u ją c y ch się sta ro śc ią i p ro c e sa m i
starze-nika Praw Obywatelskich” 2012, nr 9, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/13541772380.pdf. Raport przygotowany przez członków Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przy RPO, wskazu jący na niedyskryminujące zachowania państwa wobec osób starszych, zarówno w kwestiach ustrojowych, jak i funkcjonowania organów administrowania różnymi obszarami, które powinny mieć charakter spójnych, skoordynowanych działań realizujących określone priorytety polityki wobec seniorów , a nie tylko okazjonalnych akcji. Powinny być przestrzegane prawa starszych osób do samodzielnego i niezależnego życia, ujęte w Karcie Praw Podstawowych Unii Europej skiej .
12 Biuletyn Statystyczny GUS, Warszawa 2012, nr 7, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_2919_ PLK HTML.htm.
Wpływ aktywności rynkowej seniorów na jakość życia...
4 67 n ia b ra k o k re śle n ia dolnej g ra n ic y w ie k u d la n a z y w a n ia o so b y starszej s e n io rem . W c e lu o b lic z e n ia w ie lk o śc i ry n k u sen io ra ln e g o k o n ie c z n e j e s t w ię c p rz y ję c ie in n y c h p rz e d z ia łó w w ie k u lu d n o ści, co u m o ż liw ia sta ty sty k a d e m o g ra fic z n a G U S 13.
N a le ż y zw ró c ić u w ag ę, że w staty sty ce społecznej lu d n o ść w w ie k u p ro d u k c y jn y m p o d z ie lo n o n a lu d n o ść w w ie k u m o b iln y m ( 1 8 -4 4 la ta d la m ę ż cz y z n i k o b ie t) o raz w w ie k u n ie m o b iln y m ( 4 5 -6 4 la ta d la m ę ż c z y zn i 4 5 - 5 9 lat d la k o b iet). T a d ru g a g ru p a tra k to w a n a je s t n a ry n k u p ra c y ja k o p ra c o w n ic y w w ie k u p rz e d e m e ry ta ln y m i je s t n a ra ż o n a n a c z ęstsze n iż lu d n o ść m o b iln a z w o ln ie n ia z p ra c y z a w o d o w e j, ze w z g lę d u n a w iek , b ra k k w a lifik a c ji w y m a g a n y c h p rz e z n o w o c z e sn e te c h n o lo g ie , k o n ie c z n o ść sz k o le n ia i d o sto so w y w a n ia do w a ru n k ó w k o n k u ren cy jn ej g o sp o d a rk i. W literatu rze i p o lity c e sp ołecznej p rz y ję to „ n u m e ro w a ć ” p o sz c z e g ó ln e e ta p y ż y c ia c z ło w ie k a d o ro słeg o . Z atem lu d n o ść w w ie k u p ro d u k c y jn y m m o b iln ą m o ż n a o k re ślić ja k o p ie rw sz y w ie k (1 8 + ); lu d n o ść w w ie k u p ro d u k c y jn y m n ie m o b iln ą o k re ślić m o ż n a ja k o d ru g i w ie k (4 5 + )14, trz e c im w ie k ie m n a z y w a się lu d n o ść w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m (6 0 /6 5 + ), zaś c z w a rty m w ie k ie m o k re śla się lu d n o ść s ta rs z ą (8 0 + ). P rz y jęcie ta k ie g o p o d z ia łu lu d n o śc i p o z w o liło o k re ślić w ie lk o ść se g m e n tu lu d zi starszy ch n ie m o b iln y c h n a ry n k u p ra c y w w ie k u 45 la t i w ięcej, k tó ry o b e jm o w a ł n a k o n ie c 2 0 1 0 ro k u 4 1 ,3 % lu d n o śc i o g ó łe m 15, czy li 15,7 m ln lu d zi w P o lsc e m ia ło u k o ń c z o n y c h 45 lat. W p ra k ty c e p o lity k i sp o łeczn ej c z ęsto ja k o d o ln ą g ran icę w ie k u sen io ró w p rz y jm u je się w ie k 50+ , ta k ja k b y u k o ń c z e n ie 50. ro k u ży c ia au to m a ty c z n ie u p o w a ż n ia ło lu d zi do n a z y w a n ia siebie sen io rem . M o że d lateg o tw o rz y się ta k w iele in ic ja ty w sp o łe c z n y c h d la se n io ró w w w ie k u 50+ , czyli sto su n k o w o m ło d y c h i a k ty w n y c h sp o łeczn ie o só b w c h o d z ą c y c h w w ie k e m e ry taln y . Ja k p o k a z u ją p ro g n o z y , p rz e c ię tn a lic z b a la t d a lszeg o trw a n ia ży c ia o só b , k tó re u ro d z iły się w ro k u 2 0 1 1 , w y n o si d la k o b ie t 80,9 lat, a d la m ę ż cz y z n - 72,4 la ta 16.
13 Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 r. Stan w dniu 3.12, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2011, www.stat.gov.pl.
14 Projekt Uniwersytetu Drugiego Wieku to nowa formuła edukacyjna dla osób 45+, Elżbieta Ćwiklińska-Kożuchowska, inicjatorka i założycielka Uniwersytetu Drugiego Wieku w Warszawie w 2010 roku; www.uniwersytetdrugiegowieku.pl.
15 Obliczenia własne na podstawie danych: Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/l_ludnosc_stan_struktura_31_12_2011.pdf.
16 Przeciętne dalsze trwanie życia, Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012, GUS, Warszawa 2012, tab. 3, s. 132.
P ro g n o z a lic z b y lu d n o śc i, w e d łu g ek o n o m ic z n y c h g ru p w ie k u w w y b ra n y c h la ta c h 2 0 0 5 - 2 0 3 5 17, p o k a z u je w ie lk o ść d o c e lo w y c h se g m e n tó w ry n k u k o n su m p c y jn e g o , j a k ą m o ż n a p rz y ją ć w b a d a n ia c h i stra te g ia c h ry n k o w y c h p rz e d sięb io rstw . S tru k tu ra lu d n o ści w e d łu g w ie k u n a d a l b ę d z ie u le g a ć zm ian o m . L ic z b a o só b w w ie k u p ro d u k c y jn y m b ęd z ie się sy stem aty czn ie zm n ie jsz a ć z p o z io m u 24 545 ty s. w 2 0 0 7 ro k u do 20 739 ty s. w 2 0 3 5 , a za te m o p raw ie 3,8 m ln , p rz y cz y m n a jw ię k sz y sp a d e k b ę d zie m ia ł m iejsce w p ię c io le c iu 2 0 1 5 2 0 2 0 (ok. 1,2 m ln o só b ). Z n a c z ą ce z m ia n y w y s tą p ią ta k ż e w e w n ą trz stru k tu ry w ie k u p ro d u k c y jn e g o lu d n o śc i, tj. m ię d z y w ie k ie m m o b iln y m ( 1 8 -4 4 lata) o raz n ie m o b iln y m (4 5 -6 0 /6 5 i w ię c e j, k tó ry zo sta n ie w y d łu ż o n y do 67. roku). P o stę p o w an ie p ro c e su sta rz e n ia się stru k tu ry lu d n o śc i w w ie k u p ro d u k c y jn y m sp o w o d u je g w a łto w n e z m n iejszan ie się i starzen ie się z a so b ó w p ra c y , a w k o n se k w e n c ji p o g a rsz a n ie ja k o ś c i p o d a ż y siły rob o czej n a p o lsk im ry n k u p racy . K o n ie c z n y m b ęd z ie zasila n ie ry n k u p ra c y o so b a m i b ę d ą c y m i ju ż n a e m ery tu rze i zasto so w a n ie sk u te c z n y c h in stru m e n tó w a k ty w iz a c ji zaw o d o w ej sen io ró w . D o c e lo w o p ro g n o z o w a n y u d z ia ł lu d n o śc i w w ie k u 4 5 -5 9 /6 4 la t w 2015 ro k u w y n o sić b ęd z ie 2 2 ,9 % , w 2035 ro k u o siąg n ie 2 7 ,5 % , z k o le i p ro g n o z o w a n y se g m e n t se n io ró w w w ie k u 6 0 + /6 5 + la t w 2015 ro k u o sią g n ie 19,4% , a w 2035 ro k u w z ro śn ie do 2 6 ,7 % o g ó łu lu d n o śc i, tj. 9 6 2 1 ,7 ty s. osób.
T a k w ie lk i ry n e k n a b y w c ó w i k o n su m e n tó w w w ie k u em e ry ta ln y m c h a ra k te ry z o w a ć się b ę d z ie d u ży m z ró ż n ic o w a n iem z a c h o w a ń ry n k o w y c h , p o sta w i p re fe re n cji z a k u p o w y c h o d p o w ia d a ją c y c h sp ecy fice p o trz e b k o n su m p c y jn y c h ró ż n y c h ty p ó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h , w ty m g o sp o d a rstw e m e ry tó w i in n y ch sta rsz y c h lu d zi re a liz u ją cy c h ró żn e ro d zaje ak ty w n o śc i ry n k o w ej.
Aktywność rynkowa emerytów jako nabywców i konsumentów dóbr i usług
zaspokajających potrzeby ludzi w starszym wieku
W b a d a n ia c h g e ro n to lo g ic z n y c h i n a u k p o k re w n y c h w y ró ż n ia się ró ż n o ro d ne fo rm y a k ty w n o śc i, o d ro d z in n e j, fiz y c z n e j, z a w o d o w ej, in te le k tu a ln e j, k u ltu raln ej, ed u k a c y jn e j, religijnej - aż po sp o łeczn ą, u to ż sa m ia ją c je ze stylam i ż y c ia w s ta ro śc i18. W p o d rę c z n ik u g e ro n to lo g ii sp o łeczn ej, p o z a w y m ie n io n y m i, w y ró ż n io n o je s z c z e a k ty w n o ść re k re a c y jn ą 19, stw ie rd z a ją c, że o so b ie s ta r
17 Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035, GUS Departament Badań Demograficznych, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_prognoza_ludnosci_Pl_2008-2035.pdf.
18 A. Chabior, Aktywizacja i aktywność ludzi w okresie późnej dorosłości, Prace Wszechnicy Świętokrzyskiej nr 145, Wyd. Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2011, s. 67-69.
19 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, Oficyna Wyd. Aspra, Warszawa 2006, s. 163.
Wpływ aktywności rynkowej seniorów na jakość życia...
4 6 9 szej p o trz e b n y j e s t ró w n ie ż w y p o c z y n e k , ru c h fiz y c z n y i u lu b io n e z a ję c ia w y k o n y w a n e d la p rz y je m n o śc i. D o w y m ie n io n y c h ro d z a jó w a k ty w n y c h d z ia ła ln o ści lu d zi starszy ch n a le ż y je s z c z e d o d a ć ak ty w n o śc i w y n ik a ją c e z ro li k o n s u m e n ta (ak ty w n o ść k o n su m e n c k a ) o raz k u p u ją c e g o to w a ry i u słu g i (ak ty w n o ść u c z e stn ik a ry n k u )20. W „ S trateg ii d z ia ła n ia ...” w sk a z a n o z a sa d y p o lity k i o c h ro n y in te re só w w o b e c starszy ch k o n su m e n tó w , ta k ie ja k :- d ą żen ie do b ra k u n ie ró w n e g o tra k to w a n ia ze w z g lę d u n a w ie k lu b stan z d ro w ia (z a le c e n ia o d n o szące się do d zia ła ln o śc i osó b d o starczaj ący ch to w a ry i u słu g i, k tó re są o g ó ln o d o stę p n e i o fe ro w a n e p o z a o b sz a re m ż y c ia p ry w a tn e g o i ro d zin n eg o o ra z do tra n sa k c ji d o k o n a n y c h w ty m k o n te k śc ie , a k tó re zg o d n ie z p ra w e m U E n ie w in n y ró ż n ic o w a ć n a b a zie żadnej z cech , d y sk ry m in a c ji, k tó ry m U E p rz e c iw d z iała ),
- za p e w n ie n ie w y sta rc z a ją c y c h d o c h o d ó w sen io ro m , k tó re u m o ż liw ią im fu n k c jo n o w a n ie w sp o łe c z e ń stw ie ja k o k o n su m e n to m ,
- za p e w n ie n ie p o d sta w o w y c h u słu g m e d y c z n y c h ze śro d k ó w p u b lic z nych.
W sk a z u je się, że p o le m d y sk ry m in a c ji osó b starszy ch ja k o k o n su m e n tó w w P o lsce je s t w c ią ż n ie u w z g lę d n ia n ie sp e c y fic z n y ch p o trz e b starszy ch lu d zi p rz y p ro je k to w a n iu p ro d u k tu , p rz y gorszej d o stę p n o śc i i c z y te ln o śc i in fo rm acji h an d lo w ej o ra z b ra k u zn a jo m o śc i p ra w k o n su m en ck ich .
O b raz starszeg o k o n s u m e n ta m o ż n a p o z n a ć n a p o sta w ie w y n ik ó w b a d a ń ry n k o w y c h z le c a n y ch p rz e z in sty tu c je i p rz e d się b io rstw a oferuj ące d la teg o ry n k u p ro d u k ty m a rk e tin g o w e , np. p rz e z b a n k i, in sty tu c je u b e z p ie c ze n io w e , o p e ra to ró w te le fo n ic z n y c h i in n e p o d m io ty ry n k o w e, k tó re p ro w a d z iły b a d a n ia z a c h o w a ń ry n k o w y c h se n io ró w d la p o trz e b sk u te c z n y c h k a m p a n ii re k la m o w y c h i tw o rz e n ia n o w y c h p ro d u k tó w . N a u w ag ę z a s łu g u ją w y n ik i b a d a n ia „Jak się ży je o so b o m starszy m w P o lsc e ? ” , k tó re p rz e p ro w a d z ił G U S w lu ty m i m a r c u 2011 ro k u n a p ró b ie p raw ie 15 ty s. g o sp o d a rstw d o m o w y c h 21. P oniżej p rz e d staw io n o w y b ra n e in fo rm a c je n a te m a t ja k o ś c i ż y c ia i ak ty w n o ści osó b sta r szy ch w P o lsce. P rz e d sta w io n e dan e p rz y b liż a ją o b raz ak ty w n o śc i o só b sta r szy ch w P o lsce (m .in. n a ry n k u p ra c y ), ja k ró w n ie ż o p is u ją ich k o n ta k ty sp o łe c z n e , styl ży cia, w y k lu c z e n ie c y fro w e o ra z z a d o w o le n ie z ży cia. B ad an ie
20 P. Szukalski, Uczestnictwo w rynku dóbr i usług konsumpcyjnych i finansowych, w : Strate gie działania w starzejącym się społeczeństwie., s. 103-109.
21 Raport z badania pt. „Jak się żyje osobom starszym w Polsce? ", GUS wpisał się tym bada niem w obchody Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokole niowej, ogłoszonego przez Komisję Europejską, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/ WAjak_sie_zyje_os_starszym_w_pl_30_XI_2012.pdf.
ak ty w n o śc i osó b starszy ch n a ry n k u p ra c y p o k a z u je , że o d se te k o só b w w ie k u 65 la t i w ię c e j, k tó re u z n a ły się p rz e d e w sz y stk im z a p ra c u ją c e, b y ł z n ik o m y (ok. 3 ,5 % ). C zęściej p ra c o w a li m ę ż c z y źn i (ok. 6% ) n iż k o b ie ty (ok. 2 % ). Z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść o só b sta rsz y c h d e k la ru ją c y ch w y k o n y w a n ie p ra c y z a ro b kow ej b y ła je d n o c z e ś n ie n a e m ery tu rze. N ie c o w y ż sz y b y ł o d se te k p ra c u ją c y ch o só b w w ie k u 60 la t i w ięcej (ok. 8,5% ), p rz y c zy m em e ry tu rę p o b ie ra ła m niej w ięcej p o ło w a sp o śró d zatru d n io n y c h . P ra c o w a ło o k o ło 14% m ę ż c z y z n n a le ż ą c y c h do tej g ru p y w iek o w ej i o k o ło 5 % ko b iet.
R e la c je m ię d z y lu d z k ie sta n o w iły je d e n z n a jw a ż n ie jsz y c h cz y n n ik ó w w p ły w aj ą c y c h n a ja k o ś ć ży cia. S k ład aj ą się n a nie za ró w n o k o n ta k ty ro d zin n e, j a k i relacje z p rz y ja c ió łm i, zn a jo m y m i, sąsiad am i. P o siad an ie w sw y m o to c z e
n iu o so b y sp o z a n ajb liższej ro d zin y , o której m o ż n a m ó w ić ja k o p rz y ja c ie lu , d e k la ro w a ło n ie c o p o n a d 6 0 % o só b starszy ch . W p o d o b n y m sto p n iu d o ty czy ło to k o b ie t, ja k i m ężczy zn . O so b y starsze staraj ą się u trz y m y w a ć re g u la rn e k o n ta k ty (o so b iste lub n a o d le g ło ść - te le fo n ic z n ie , listo w n ie, p rz e z in te rn e t) z o s o b a m i sp o z a g o sp o d a rstw a d o m o w eg o . N ajc z ę śc iej s ą to k o n ta k ty z d ziećm i, w n u k a m i i p ra w n u k a m i. D o ty czy ło to p o n a d 8 0 % osó b w w ie k u 65 la t i w ięcej. N ie c o rzadziej k o n ta k to w a n o się z d a ls z ą ro d zin ą. Z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść o só b starszy ch z n a ła o so b iśc ie p rz y n ajm n iej n ie k tó ry c h sąsiad ó w . W w ię k s z o ści re a liz o w a n e b y ło ta k zw an e „ są sied ztw o c e re m o n ia ln e ”, p o le g a ją c e n a w y m ia n ie p o z d ro w ie ń i k ró tk ic h n ie z o b o w ią z u ją c y c h ro z m o w ach . Je d n a k p o n a d p o ło w a o só b sta rsz y c h (n iecałe 5 7 % ), p rzy n ajm n iej z je d n y m g o sp o d a rstw e m z są sied ztw a, św ia d c z y ła so b ie d ro b n e p rz y słu g i lu b u trz y m y w a ła k o n ta k ty o ch a ra k te rz e to w a rz y sk im , p rzy ja c ie lsk im . N ie c o m niej o só b (ok. 4 7 % ) k o n ta k to w a ło się n a to m ia st re g u la rn ie z in n y m i z n a jo m y m i i p rzy jació łm i.
P o z n a w a n ie sty lu ż y c ia se n io ró w w sk a z u je n a m o d e l ak ty w n o śc i d o m o w o - ro d z in n e j, b o w ie m o k o ło 2/3 o só b sta rsz y c h d ek la ro w a ło , że w czasie w o ln y m sp aceru je lu b p rz e b y w a n a św ie ż y m p o w ie trz u , n a to m ia st o k o ło 4 5 % o d w ie d z a zn a jo m y c h , ro d zin ę, p rz y ja c ió ł lu b te ż p o d e jm u je ich w sw o im m ie szk an iu . M n ie js z ą p o p u la rn o ś c ią c ie szy ło się u c z e stn ic tw o w k u ltu rz e - sto su n k o w o n a jczęściej o so b y starsze w sk a z y w a ły słu c h a n ie n a g ra ń m u z y c z n y c h (ok. 30% ). In n e fo rm y a k ty w n o śc i, re la ty w n ie c z ęsto d e k laro w an e w całej p o p u la c ji, ja k o g ląd an ie film ó w n a D V D , v id e o lu b p rz e z in te rn e t, p o św ię c a n ie c z a su n a h o b b y c z y u p ra w ia n ie sp o rtu - b y ły w śró d o só b starszy ch zd e c y d o w a n ie m niej p o p u la rn e . O so b y starsze sp o rad y czn ie c h o d z iły do k in a, te a tru , m u z e ó w , n a m ecze cz y d a n cin g i. T e le w iz ję o g lą d a ło co d z ie n n ie o k o ło 9 0 % o só b w w ie k u 65 la t i w ięcej. N ie c o p o n a d 1/3 o só b z tej g ru p y w iek o w ej d e k la ro w a ła o g lą d a
Wpływ aktywności rynkowej seniorów na jakość życia...
471 n ie te le w iz ji p rz e z p o n a d 4 g o d z in y d z ie n n ie , a o k o ło 3 2 % tw ie rd z iło , że p o ś w ię c a ją n a tę fo rm ę sp ę d z a n ia c z a su c o d z ie n n ie o d 2 do 4 g o d zin . O so b y s ta r sze, częściej n iż p o z o sta łe , n a o g lą d a n ie te le w iz ji p rz e z n a cz a ły p o n a d 4 g o d z in y d zien n ie. R zadziej o so b y starsze słu c h a ły rad ia. C o d zien n ie w te n sp o só b sp ę d z ało czas o k o ło 7 0 % osó b w w ie k u 65 la t i w ięcej. P o n a d 4 0 % sen io ró w n a słu ch an ie ra d ia p o św ię c a ło co n ajm n iej 2 g o d zin y . P ra w ie 2/3 o só b starszy ch d e k la ro w a ło cz y ta n ie p a p ie ro w y c h w e rsji g a z e t c o d z ie n n y c h co n ajm n iej raz w ty g o d n iu . C zęściej b y li to m ę ż c z y źn i (ok. 7 0 % ) n iż k o b ie ty (ok. 5 8% ). N a to m ia s t ty g o d n ik i i m ie się c z n ik i w y d a w a n e w tej fo rm ie c z y ta ła p o ło w a osó b w w ie k u 65 la t i w ięcej. C z y teln ictw o g a z e t c o d z ie n n y c h i p erio d y k ó w w w e rsji e lek tro n iczn ej b y ło w tej g ru p ie w iek o w ej zd e c y d o w a n ie m niej p o p u la rn e . P ra sę w w e rsji e lek tro n iczn ej c z y ta ło w sum ie n iecałe 7 % o só b starszy ch , p o d c z a s g d y o d se te k te n w p o p u la c ji o só b m ło d y c h ( 1 6 -4 0 lat) w y n ió sł o k o ło 60% . O k o ło 2/5 o só b sta rsz y c h c z y ta ło k siążk i. S en io rzy sięg ali p raw ie w y łą c z n ie po k sią ż k i w y d a n e w w e rsji tra d y c y jn e j, n a to m ia st c z y te ln ic tw o e-b o o k ó w w g r u p ie o só b starszy ch b y ło ślad o w e: w o k re sie 3 m ie się c y p o p rz e d z a ją c y c h b a d a n ie ty lk o 1 o s o b a n a 100 z d e c y d o w a ła się n a lek tu rę k sią ż k i w y d an ej w w e rsji e le k tro n ic z n e j .Z in n y c h fo rm sp ę d z a n ia c z a su k o rz y sta ty lk o c z ęść sen io ró w . Jeśli d e c y d u j ą się n a w y ja z d y tu ry sty c z n e , to do ro d z in y i n a w c z a sy k ra jo w e . Z n a jo m o ść j ęz y k ó w ró w n ie ż j e s t słaba, p ra w ie p o ło w a u m ie k o m u n ik o w a ć się w j ęzy k u ro sy jsk im , k tó re g o u c z y ła się w szk o le p o d staw o w ej i średniej ja k o o b o w ią z k o w e g o w cz a sie sw ojej m ło d o ści. P o n ad 4 0 % sen io ró w k o rz y sta z k o m p u te ra , a je d n a trz e c ia p o s ia d a p ra w o ja z d y , częściej s ą to m ę żczy źn i. O g ó ln ie se n io rzy s ą z a d o w o le n i z ja k o ś c i ży cia, m im o n ie z a d o w o le n ia ze sta n u sw o jeg o z d ro w ia i stan u p o rtfe la , czy li g orszej sy tu acji fin an so w ej. S en io rzy p o lsc y najb ard ziej s ą z a d o w o le n i z ilo ści c z a su w o ln e g o i sp o so b ó w je g o sp ęd zan ia. N a o g ó ln e z a d o w o le n ie se n io ró w z ja k o ś c i ż y c ia w p ły n ę ło n ie w ą tp liw ie z a d o w o len ie z re la c ji z in n y m i lu d źm i i p rz e d e w sz y stk im ze sw oj ą ro d zin ą.
O g ó ln a a n a liz a w y n ik ó w b a d a n ia ak ty w n o śc i sen io ró w p o k a z u je , ja k w iele je s t w o ln ej p rz e strz e n i ry n k o w ej d la d o sta w c ó w to w a ró w i u słu g zasp o k ajaj ą- c y c h p o trz e b y g o sp o d a rstw d o m o w y c h se n io ró w -e m e ry tó w . T y m b ard ziej że se g m e n t ry n k u „ sre b rn y c h g łó w ” p o s ia d a ró żn e ź ró d ła fin a n so w a n ia ich zak u - p ó w 22 - e m e ry tu ry i in n e ź ró d ła d o c h o d ó w g o sp o d a rstw e m e ry c k ic h n a b y w c y - sp rzed aw cy .
22 Specyfika gospodarstwa domowego emerytów polega na tym, że wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem jego utrzymania jest emerytura. Dodatkowym źródłem utrzymania
A k ty w n o ś ć e m e r y tó w w z a s ila n iu b u d ż e tu g o s p o d a r s tw d o m o w y c h - e m e r y t u r y i in n e ź r ó d ł a d o c h o d ó w g o s p o d a r s tw e m e r y c k ic h 23
W p ły w se n io ró w e m e ry tó w n a ja k o ś ć ż y c ia g o sp o d a rstw d o m o w y c h m o ż n a m ie rz y ć w ie lk o ś c ią śro d k ó w p ie n ię ż n y c h , ja k ie s ą w y p ła c a n e p rz e z p a ń stw o w ra m a c h sy stem u u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h , za ró w n o z p o z a ro ln ic z e g o sy s te m u u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h , ja k i ro ln ic z e g o p rz e z K a sę R o ln ic z e g o U b e z p ie c z e n ia S p o łeczn eg o (K R U S ). W 2011 ro k u lic z b a em e ry tó w i re n c istó w w P o l sce w y n io sła 9 1 2 3 ,6 ty s. o só b i b y ła o 1,3% n iż s z a n iż w ro k u p o p rzed n im . W sto su n k u do lic z b y lu d n o śc i P o lsk i g ru p a ta s ta n o w iła 2 3 ,7 % (sp ad ek 0 0 ,3% ). Z p o z a ro ln ic z eg o sy stem u e m e ry tu ry i re n ty p rz e c ię tn ie m ie się c z n ie p o b ie ra ło 7 7 9 6 ,9 ty s. o só b , o 0 ,9 % m niej w sto su n k u do ro k u p o p rz e d n ie g o , a z K R U S św ia d c z e n ia w y p ła c o n o 1326,6 ty s. osó b (sp ad ek o 3,5% ).
Ł ą c z n a k w o ta św ia d c z e ń em e ry ta ln o -ren to w y c h o g ó łe m w P o lsce w 2011 ro k u w y n io sła 177 304 m ln zł i b y ła w y ż sz a o 3 ,8 % w p o ró w n a n iu z 20 1 0 ro k iem . Z p o z a ro ln ic z eg o sy ste m u u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h w y p ła c o n o 161 603 m ln zł (w z ro st o 4 ,2 % ), z czeg o n a w y p ła ty z Z U S p rz y p a d a ło 148 511 m ln zł (w z ro st o 4 % ), z M O N - 5 5 2 6 ,4 m ln zł (w z ro st o 4 ,5 % ), z M S - 1050,2 m ln zł (w z ro st o 10% ) i z M S W - 6515,1 m ln zł (w z ro st o 7 ,7% ). K w o ta e m e ry tu r 1 re n t b ru tto z K R U S w y n io sła 15 701 m ln zł (sp ad ek o 0 ,3 % w p o ró w n a n iu z 2 0 1 0 r.)
P rz e c ię tn a m ie się c z n a k w o ta e m e ry tu r i re n t b ru tto z p o z a ro ln ic z eg o sy ste m u u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h w y n io sła 1727,25 zł (w z ro st o 5 ,1% ), w ty m z Z U S - 1669,22 zł (w z ro st o 5 ,1% ), n a to m ia st w K R U S u k sz ta łto w a ła się n a p o z io m ie 9 8 6 ,2 4 zł (w z ro st o 3 ,3% ). Ł ą c z n a k w o ta p rz e z n a c z o n a n a em e ry tu ry z Z U S w 2011 ro k u w y n io s ła 106 406,5 m ln zł i w z ro s ła w sto su n k u do ro k u p o p rz e d n ie g o o 4,5% . D an e te p o k a z u ją p o te n c ja ln ą w ie lk o ść p o p y tu i m o ż li w o śc i fin a n so w e je g o z a sp o k o je n ia p rz e z św ia d c z e n io b io rcó w .
P o d s u m o w a n ie
Podj ę ta p ro b le m a ty k a je s t z b y t o b sz e rn a i n ie k tó re a sp e k ty w p ły w u a k ty w n o śc i rynkow ej s e n io ró w -e m e ry tó w n a ja k o ś ć ich ż y c ia i ic h ro d z in z o stały
może być: inne źródło niezarobkowe poza emeryturą (np. dochód z własności, zasiłki rodzinne wraz z dodatkami, dary), praca najemna, użytkowanie gospodarstwa indywidualnego w rolnic twie, praca na własny rachunek lub wykonywanie wolnego zawodu. Oznacza to, że dochód uzy skany ze źródeł dodatkowych jest niższy od dochodów uzyskanych z emerytury. Za: Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku, GUS, Warszawa 2012, s. 13.
23 Emerytury i renty w 2011 roku, GUS Warszawa 2012, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/ gus/PW_emerytury_i_renty_w_2011_r.pdf.
Wpływ aktywności rynkowej seniorów na jakość życia...
473 w a rty k u le je d y n ie za sy g n a liz o w a n e. S z c z e g ó ło w a a n a liz a w a ru n k ó w i ja k o ś c i ż y c ia g o sp o d a rstw d o m o w y c h se n io ró w w y m a g a d a lsz y c h b a d a ń i w ię k sz y c h m o ż liw o śc i p u b lik a c ji m a te ria łu e m p iry czn eg o . R o z w ija ją c y się ry n e k s e n io ró w , o g ó ln ie lu d zi w w ie k u e m e ry ta ln y m , stw a rz a m o ż liw o śc i k re o w a n ia atrak cyjnej o fe rty to w a ró w i u słu g , d o sto so w an ej do sp ec y fic z n y ch p o trz e b n ie ty lk o lu d zi sta rsz y c h , ale te ż ich ro d z in o raz w sz y stk ic h p o d m io tó w zap ew n iaj ący ch se n io ro m d o b rą ja k o ś ć ży cia, do której m a p ra w o k a ż d y czło w iek .SENIOR MARKET ACTIVITY IMPACT ON THE QUALITY
OF LIFE OF HOUSEHOLDS
Summary
The paper aims to analyze the impact o f market activity o f older people's on the quality of life of their households. Content o f the paper provides an introduction to the role o f seniors as the retired, grandparents, guardians of their grandchildren, employees, customers and consumers, as well as persons in need o f assistance and care. The paper defines the quality o f life of older people in a variety of ways: subjective and objective, as the right to happiness and life satisfaction. The paper shows the demographic and social potential of seniors, the size of the so-called “the silver market”, the material conditions and ways to meet the consumption needs of households. In con clusion, the thesis is stated on the significant influence of family, professional, educational and cultural activities on quality of life of households.
Keywords: senior, retired, household, quality of life, professional and social activity retirees Translated by Władysława Muszyńska
