Formy i źródła finansowania kultury w reformie

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________________ FOLIA OECONOMICA 71. 1 _ 9 P 7 _ ______________

K r y s t y n a K i e t l i ń s k a *

FORMY I ŹRÓDŁA FINANSOWANIA KULTURY W REFORMIE

1^ P o j ę c i e i k l a s y f i k a c j a zjawisk^ w k u l t u rze

E n c y k lo p e d y c z n ie k u l t u r a d e fin io w a n a j e s t ja k o "zb io row y mate r i a l n y i duchowy dorobek l u d z k o ś c i , wytworzony w c ią g u jeg o d z i e jów i s t a l e wzbogacany nowymi d z i e ła m i twórców i p racą s p o ł e c z e ń s tw "^ . P o j ę c i e ' k u l t u r a " obejmuje zatem k u l t u r ę m a t e r i a l n ą , r o zumianą ja k o "og ół dóbr m a t e r i a l n y c h oraz środków i u m ie ję t n o ś c i p rod u k cy jn y ch sp ołeczeń stw a w danym o k r e s i e h is t o r y c z n y m" 2 oraz k u l t u r ę duchową, k t ó r ą można o k r e ś l i ć ja k o k u l t u r ę znaczeń, semio- t y c z n ą .

N ieco i n a c z e j podchodzą do z a g a d n ie n ia k u l t u r y ekon om iści. Tra k t u j ą oni k u l t u r ę ja k o dobra i u s ł u g i , k t ó r e są w s p o łe c z e ń s t w ie tworzone i konsumowane.

I n a c z e j mówiąc, z ekonomicznego punktu w id z en ia k u l t u r ę n a le ż y rozumieć ja k o dorobek s p o łe c z e ń s tw a , k t ó r y p ow inien być pomnażany i rozp o w sze chn ia ny. Chodzi tu z j e d n e j s tr o n y o r o z w i j a n i e t w ó r c z o ś c i i w s p ó łu c z e s tn ic tw o w pomnażaniu k u l t u r y , z d r u g i e j zaś - o j e j upowszechnianie rozumiane n i e t y l k o ja k o b i e r n y o d b i ó r , a l e ja k o element k s z t a ł t o w a n i a osobowości c z ł o w i e k a 3 .

* Dr, a d iu n k t w K a te d rze Finansów UL, Z akład Fin a nsow a n ia S f e r y N i e m a t e r i a l n e j .

1 E n c y k lo p e d ia powszechna, PWN, Warszawa 1979, s . 640. 2 Ibidem.

3 P o r . : J . P a j e s t k a , D e term inan ty p ostęp u , PWE, War szawa 1975, s. 137 i n . ; Z. B u r a k o w s k i , Ekonomiczne i n s trum enty s te r o w a n ia k u l t u r ą , CQMUK, Warszawa 1979, s . 9.

(2)

W przedstawionym wyżej rozumieniu n a le ż y mówić n i e o k u l t u r z e , l e c z o d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j . Obejmuje ona bardzo s z e r o k i ob szar zagadniert i zadaniami swymi z b liż o n a j e s t do o ś w i a t y , bowiem problem k u l t u r a l n e g o wychowania s p o łe c z e ń stw a , kreow ania w nim od pow iednich p otrzeb ł ą c z y s i ę ś c i ś l e z obszarom j e j z a in te re s o w a li.

S z e r o k i zak res zagadnień związanych z k u l t u r ą wymaga uporząd kowania. W za s a d zie d z i a ł a l n o ś ć k u l t u r a l n ą można p o d z i e l i ć na dwie grupy:

- twórczą i - odtwórczą.

P i z y tak szeroko zakrojonym p o d z ia le pow stają dwie w ą t p l i w o ś c i : - w j a k i sposób p rzeprow adzić g r a n ic ę między d z i a ł a l n o ś c i ą twór czą i odtwórczą oraz

- czy można do d z i a ł a l n o ś c i o d tw ó rc z ej z a l i c z y ć także prod uk cję i i n w e s t y c j e .

Problemy te w pewnym s to p n iu z o s t a ł y r o z s t r z y g n i ę t e w l i t e r a tu r z e . W j e d n e j z k l a s y f i k a c j i4 p od z ie lon o s f e r ę k u l t u r y na 4 z a k re sy pionowe:

1) tw órczość k u l t u r a l n ą ( d z i a ł a l n o ś ć p i s a r z y , poetów, p l a s t y ków, muzyków i t p . ) wraz z problem atyką w s p ó łu c z e s tn ic tw a i wzrostu ak tyw n o ści k u l t u r a l n e j s z e r o k ic h mas; '

2) w ła ś c iw e u s ł u g i k u l t u r a l n e , łą c z ą c e s i ę z upowszechnianiem, konsumpcją k u l t u r y ( w / ś w i e t l a n i e film ów , w y s t a w ia n ie s p e k t a k l i t e a t r a l n y c h , k o n c e r ty muzyczne i t p . ) ;

3) d z i a ł a l n o ś ć prod ukcyjn ą (wydawnictwa i przemysł p o l i g r a f i c z ny, w ytw órnie film owe i t p j ) ;

4) d z i a ł a l n o ś ć i n w e s t y c y j n ą , ze szczególnym uwzględnieniem pro blemu s i e c i rozm ie szcz en ia placówek k u l t u r a l n y c h .

K l a s y f i k a c j a ta p orząd kuje różnorodne z a g a d n ie n ia związane z k u l t u r ą z punktu w id z en ia f u n k c j i , j a k i e ona r e a l i z u j e . Ola r e a l i z a c j i t y c h f u n k c j i potrzebne są i n s t y t u c j e , k t ó r e p ro w a d z iły b y dzia ł a l n o ś ć k u l t u r a l n ą . Bez n i c h , s z c z e g ó ln i e t r z y o s t a t n i e zadania n i e mogłyby być r e a liz o w a n e . W i e lo ś ć i n s t y t u c j i f u n k c jo n u ją c y c h w k u l t u r z e wymaga s y s t e m a t y z a c j i .

4 P o r . : I . P r z e c i s z e w s k i , Problemy ekonomiki kul t u r y , [w :] Problemy o r g a n i z a c j i i ekonomiki k u l t u r y , COMUK, War szawa 1974,* s . 37.

(3)

N a j b a r d z i e j p rze ko nu ją cą k l a s y f i k a c j ą i n s t y t u c j i w z a k r e s i e k u l t u r y zaproponował W. W i e c k i 5 . Wyróżnia on n a s tę p u ją c e typy i n s t y t u c j i w ramach k u l t u r y :

1) i n s t y t u c j e z a s p o k a ja ją c e popyt na o k re ś lo n e dobra i u s łu g i k u l t u r a l n e : przemysł a rt y k u łó w użytku k u l t u r a l n e g o , a r t y s ty c z n e g o oraz rozrywkowy;

2) ś ro d k i masowego przekazu: r a d i o , t e l e w i z j a , prasa i kinema t o g r a f i a ; 3) i n s t y t u c j e k s z t a ł c e n i o w e , wychowawcze, r e k r e a c y j n e : s z k o ły a r t y s t y c z n e , b i b l i o t e k i , k l u b y , o ś ro d k i k u l t u r y ; A) s to w a rz y s z e n ia i o r g a n i z a c j e sp ołe czn e i k u l t u r a l n e ; 5) s to w a rz y s z e n ia twórców, związków tw ó rc zy c h , a g e n c j i a u t o r s k i c h ; 6) i n s t y t u c j e s łu ż ą c e o c h ro n ie i u d o s tę p n ia n iu skarbów k u l t j r y narodow ej: n i e k t ó r e b i b l i o t e k i , muzea, a rc h iw a .

K l a s y f i k a c j a ta j e s t i n t e r e s u j ą c a przede wszystkim d la t e g o , ze ujmuje n a j s z e r s z y zak res i n s t y t u c j i związanych z k u l t u r ą i odpo wiada w dużym s to p n iu w c z e ś n i e j p r z e d s t a w io n e j k l a s y f i k a c j i f u n k c j o n a l n e j .

P r z e d s t a w i o n a w y ż e j k l a s y f i k a c j a ujmuje w za s a d z ie c a ł o ś ć z a gadnień z w i ą z a n y c h z d z i a ł a l n o ś c i ą k u l t u r a l n ą . Na t.ym szerokim t l o n a le ż y p r z e d s ta w ić p r a k t y c z n i e f u n k c j o n u j ą c e sposoby grupowania d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j . Można j e nazwać u j ę c i a m i s t a t y s t y c z n o -- o r g a n iz a c y j n y m i.

Jednym ze sposobów j e s t rozum ienie k u l t u r y ja k o jednego z d z ia łó w gospodarki narodowej ( " k u l t u r a i s z t u k a " ) , k t ó r y według k l a s y f i k a c j i budżetowej z a w ie r a : - muzea, - ochronę zabytków, - b iu r a wystaw a r t y s t y c z n y c h , - b i b l i o t e k i m ie js k ie ', - b i b l i o t e k i w i e j s k i e , - domy k u l t u r y , - ś w i e t l i c e , 5 S o c j a l i s t y c z n a t e o r i a o r g a n i z a c j i : k o n c e p c ie - k i e r u n k i , re d . S . K o w a l s k i , PWE, Warszawa 1977, s. 83.

(4)

- s to w a rz y s z e n ia muzyczne, - t e a t r y , op ery, o p e r e t k i , - f e s t i w a l e

, - oraz inną d z i a ł a l n o ś ć ^ .

Innym sposobem p o d e j ś c i a j e s t o k r e ś l e n i e jed n o s te k o r g a n i z a c y j nych podporządkowanych bezpośrednio bądi nadzorowanych przez M i n i s t r a K u l t u r y i S z t u k i . Wymienia s i ę tu n a s t ę p u ją c e główne r o d z a je d z i a ł a l n o ś c i : - d z i a ł a l n o ś ć a r t y s t y c z n a , widowiskowa i rozrywkowa, - p l a s t y k a i wystawy a r t y s t y c z n e , - k i n e m a t o g r a f i a , - wydawnictwa, k s i ę g a r s t w o , b i b l i o t e k i i c z y t e l n i c t w o , - przemysł p o l i g r a f i c z n y , muzyczny i f o n o g r a f i c z n y ,

- ochrona dóbr k u l t u r y , m uz ea ln ictw o, k u l t u r a ludowa i rę k o d z i e ł o a r t y s t y c z n e ,

- s z k o ln ic t w o a r t y s t y c z n e i k s z t a ł c e n i e w d z i e d z i n i e k u l t u r y i s z t u k i ,

- ed ukac ja k u l t u r a l n a d z i e c i i m łodzieży w porozumieniu z M i n i strem O św iaty i Wychowania,

- upow szechnianie k u l t u r y p o l s k i e j za g r a n ic ą i w sp ółp raca z z a g r a n ic ą w porozumieniu z M in is tr e m Spraw Z a g r a n ic z n y c h 7.

P rz e d s ta w io n e u j ę c i a r ó ż n ią s i ę między sobą zakresem i żadne z- n i c h n i e ujmuje w s z y s tk ic h d z i a ł a ń w d z i e d z i n i e k u l t u r y .

R o z s t r z y g n i ę c i e k w e s t i i , j a k i e podmioty powinny być z a l i c z o n e do k u l t u r y i s z t u k i , powinno s ta n o w ić punkt w y j ś c i a do p rac z w ią zanych z reform ą. Z naczen ie reformy w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j , a w tym w k u l t u r z e , j e s t ogromne. P r z e s t a r z a ł e metody z a rz ą d z a n ia tą s f e r ą wymagają m o d y f i k a c j i . N ie można mieć żadnych z a s t rz e ż e ń do i d e i ; n a r z u c a ją s i ę jednak w ą t p l i w o ś c i d o ty c z ą c e j e j k s z t a ł t u .

Je d e n z problemów d otyczy zakresu d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j , k t ó r a j e s t reformowana. Nie u leg a w ą t p l i w o ś c i , że n a l e ż y j ą r o z

6 P o r . : Z a rz ą d ze n ie M i n i s t r a Finansów г d n ia 28 lu t e g o 1979 r'. w s p ra w ie k l a s y f i k a c j i dochodów i wydatków budżetowych, budżetu 'c e n t r a l n e g o i terenowych (Mon. P o l . z 1979 r . , nr 8, poz. 5 5 ).

7 P o r . : Rozporządzenie Rady M i n is tr ó w z c n i a 25 k w i e t n i a 1983 r. w s p ra w ie szczegółowego zakresu i t r y b u d z i a ł a n i a M i n i s t r a K u l t u r y i S z t u k i (DzUL z 1983 r . , nr 32, poz, 150).

(5)

p a tryw a ć od s tr o n y i n s t y t u c j i , k t ó r e tę d z i a ł a l n o ś ć prowadzą. Cho dzi bowiem o u s t a l e n i e zasad i c h o r g a n i z a c j i i f in a n s o w a n ia .

P o w s ta je zatem p y t a n i e , j a k i e i n s t y t u c j e w ziąć pod uwagę: czy p r z y j ą ć zak res proponowany w k l a s y f i k a c j i gospodarki n arodow ej, czy te n , j a k i p rz y p is a n o M i n i s t r o w i K u l t u r y i S z t u k i ? A może i s t n i e j ą

"

fl

j e s z c z e in ne -moż-l-iwości 'w yod ręb n iania i n s t y t u c j i k u l t u r a l n y c h . Wydaje s i ę , że problem j e s t ź l e p o s ta w io n y. Przede wszystkim n a le ż y p odjąć d e c y z ję w s p ra w ie zakresu p o j ę c i a k u l t u r a i sztuka i ten u je d n o l i c o n y z a k re s d z i a ł a ń i i n s t y t u c j i j e wykonujących u- c z y n i ć obowiązującym zarówno w o d n i e s i e n i u do ko m p etencji M i n i s t r a K u l t u r y i S z t u k i , k l a s y f i k a c j i gospodarki n arodow ej, ja k i sprawo zdawczości .

Nie j e s t to z a g a d n ie n ie p r o s t e , gdyż w i e l e i n s t y t u c j i prowadzi d z i a ł a l n o ś ć z n a jd u ją c ą s i ę na p ograniczu k u l t u r y i innych d z i e d z in g o s p o d a rk i, a l e n a l e ż y dokonać w tym w zg lęd z ie r o z s t r z y g n i ę ć . Ko m is ja do spraw reformy w k u l t u r z e n ie p o d j ę ł a d e c y z j i , j a k i e podmioty n a le ż y w ziąć pod uwagę , zatem n i e można w te*j c h w i l i p ow ie d z i e ć , j a k i z a s ię g podmiotowy mają wprowadzane zmiany. Mimo t c , każda z p r z e d sta w io n y c h k l a s y f i k a c j i d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j wska z u j e , że w d z i e d z i n i e t e j w ystę p ują w s z y s t k ie możliwe r o d z a je i n s t y t u c j i . Zatem mamy tu dc c z y n i e n i a z różnorodnymi formami o r g a n i z a c j i i f in a n s o w a n ia .tych placówek.

J a k powszechnie wiadomo, w gospodarce p o l s k i e j w y stę p u ją t r z y podstawowe formy f i n a n s o w a n i a placówek s f e r y n i e m a t e r i a l n e j :

- j e d n o s t k i budżetowo, - z a k ła d budżetowy,

- p r z e d s i ę b i o r s t w o na rozrachunku gospodarczym ,

8 W p u b l i k a c j i d o t y c z ą c e j reformy mówi s i ę je s z c z e o t r z e c i e j m o ż liw o ś c i: w yod ręb n ieniu jed n o s tek p rod uk ujących a r t y k u ł y i u słu - o i z a s p o k a ja ją c e p o trze b y k u l t u r a l n e , p o r . : M. S t r ą k, K u l t u r a , PWE, Warszawa 1984, s. 6-9.

9 P o r . : S t r ą k , op. c i t . , s . 9.

10 S z e r z e j na ten temat p o r . : J . W i e r z b i c k i , Budże t y terenowe PRL, PWE, Warszawa 1968; Z. P i r o ż y ń s к i , F i n a n s o w a n ie usłu g n i e m a t e r i a l n y c h , " F i n a n s e " 1982, nr 7.

2. Orcianizac ia i fin a n so w a n ie k u H u r y w r e f o r m ie

(6)

Owie p ie rw sz e formy mogą być o p a r te na zasadach podmiotowego lub przedmiotowego fin a n so w a n ia d z i a ł a l n o ś c i n i e p r o d u k c y j n e j 11.

N ie wchodząc w s z c z e g ó ły t y c h ro z w iąz a ń , k t ó r e b y ł y w l i t e r a t u rze przedmiotem l i c z n y c h rozpraw i d y s k u s j i , n a le ż y p o w ie d z ie ć , że w k u l t u r z e występowały w s z y s t k ie t r z y formy f in a n s o w a n ia . W o d n ie s i e n i u do dwóch p ie rw s z yc h zaś dominował podmiotowy system z a s i l a n ia p ie n ię ż n e g o .

N ależy je d n o c z e ś n ie z w r ó c ić uwagę na f a k t , i ż w o d n i e s i e n i u do w i e l u różnych d z i e d z in d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j podstawową f o r mą fin a n so w a n ia b y ła je d n o s tk a budżetowa ( b i b l i o t e k i , muzea, o- chrona zabytków) i z a k ła d budżetowy (domy k u l t u r y , ś w i e t l i c e ) .

Dla p otrzeb refo rm y , p la c ó w k i prowadzące d z i a ł a l n o ś ć w k u lt u -12

rze p od z ie lon o na 4 grupy :

1) p r z e d s i ę b i o r s t w a rentowne bądź t a k i e , k t ó r e wymagają d o t a c j i na i n w e s t y c j e (p rze m y sł muzyczny, p o l i g r a f i a , z a k ła d y p rodukujące s p r z ę t r a d i o w o - t e l e w i z y j n y i t p . ) ;

2) j e d n o s t k i , k t ó r e mając swobodę wyboru p r o f i l u p r o d u k c j i mo gą być rentowne, a l e z przyczyn pozaekonomicznych powinny także podejmować d z i a ł a l n o ś ć n iere ntow n ą (w ydaw nictw a, p r z e d s i ę b i o r s t w a p r o d u k c j i i rozpow szechniania film ó w , "Dom K s i ą ż k i " , przemysł fono g r a f i c z n y i t p . ) , np. obok filmów kom ercyjnych powinny być produko wane i rozpowszechniane f i l m y " a m b i t n e " , c ie s z ą c e s i ę m niejszą p o p u l a r n o ś c i ą , a zatem p rzynoszące m niej dochodów;

3) j e d n o s t k i , k t ó r e nawet prży p e ł n e j sa m o d z ie ln o ś c i programo wej są nierentow ne ( t e a t r y , i n s t y t u c j e muzyczne i t p . ) ;

4 ) i n s t y t u c j e , k t ó r e przed reformą b y ł y zorganizowane ja k o j e d n o s t k i bądź za k ła d y budżetowe (domy k u l t u r y , muzea, b i b l i o t e k i i t p . ) .

Z o r g a n iz a c y jn e g o punktu w id z e n ia p r z e w id u je s i ę w. r e f o r m i e n a s t ę p u ją c e r o d z a je jed n o s te k g o s p o d a r u ją c y c h 13:

1) p r z e d s i ę b i o r s t w a na rozrachunku gospodarczym, d z i a ł a j ą c e na

Zob. s z e r z e j na ten tem at: Z. P i r o .ż y rt s к i , F i nansowe in s tru m e n ty z a rz ą d z a n ia w s f e r z e społecznego funduszu spo ż y c i a , [w :] Problemy fin a n s o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i n i e m a t e r i a l n e j , PWE, Warszawa 1979, s . 98 i n.

(7)

zasadach 3 x S , k t ó r e można z k o l e i p o d z i e l i ć na p r z e d s i ę b io r s t w a rentowne i d e f i c y t o w e ; 2) p r z e d s i ę b i o r s t w a u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j ; 3) za k ła d y budżetowe; 4) j e d n o s t k i budżetowe. Ja k o p r z e d s i ę b io r s t w a na rozrachunku gospodarczym f u n k c jo n u ją •jednostki z a l i c z o n e do p i e r w s z e j i d r u g i e j grupy. W o d n i e s i e n i u do t y c h placów ek, k t ó r e prowadzą d z i a ł a l n o ś ć rentowną, będą stosowane zasady systemu eknnomiczno-finansbwego obowiązującego w s f e r z e p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j . W g ru p ie t e j mieszczą s i ę także p r z e d s i ę b i o r s t w a , k t ó r a obok d z i a ł a l n o ś c i rentow nej prowadzą d z i a ł a l n o ś ć d e fic y t o w ą (w ydaw nictw a, p r z e d s i ę b io r s t w a p r o d u k c j i i rozpowszech n i a n i a filmów i t p . ) . Wspólną cechą ty c h p r z e d s i ę b i o r s t w j e s t z j e d n e j s tr o n y f a k t , iż efektem ic h d z i a ł a l n o ś c i są przekazy a r t y s t y c z n e , naukowe i in n e . Z d r u g i e j s tr o n y zaś t o , że świadczą u- s ł u g i d l a ró ż n e j p o t e n c j a l n i e l i c z b y odbiorców. N a s t a w ie n ie na zysk, c z y l i k o m e r c j a l i z a c j a d z i a ł a l n o ś c i tych p lacó w ek, spowodowałoby s y t u a c j ę , w k t ó r e j g u sty p r z e c ię tn e g o o d b io r c y decydowałyby o r o d z a ju produkowanych wyrobów i świadczonych u s łu g . Tymczasem, pomi j a j ą c problem r ó ż n i c w g u sta c h , w p o l i t y c e k u l t u r a l n e j chodzi mię dzy innymi o t o , aby przez d z i a ł a l n o ś ć w tym z a k r e s i e k s z t a ł t o w a ć g u sty i postawy odbiorców . Stąd obok p ł y t z muzyką rozrywkową mu szą być wydawane p ł y t y z muzyką poważną, a obok filmów s c ie n c e - - f i c t i o n - f i l m y am bitne.

W o d n i e s i e n i u do t a k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w ogólne zasady systemu ekonomiczno-finansowego n ie mogą być w p e ł n i r e a l i z o w a n e . Proponu j e s i ę zatem, aby o ks-ztałcie systemu ekonomiczno-finansowego t y c h p r z e d s i ę b i o r s t w decydował M i n i s t e r K u l t u r y i S z t u k i . B i o r ą c pod uwagę f a k t , że p r z e d s i ę b i o r s t w a , o k t ó r y c h tu mowa, produkują za równo wyroby rentowne, j a k i d e f i c y t o w e , proponuje s i ę , aby pozy c j e d e f ic y t o w e finansowane b y ły z dochodów w łasnych oraz d o t a c j i p rzed m iotow ej. N p ro p o z y c ja c h reformy p rz e w id u je s i ę dwa ź ró d ła tw o rz e n ia d o t a c j i przedm iotow ej: Fundusz Rozwoju K u l t u r y bądź fu n dusz fin a n s o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i d e f i c y t o w e j , tworzony w p r z e d s i ę b i o r s t w i e , a z a s i l a n y z c z ę ś c i podatku obrotowego14, n a l ic z a n e g o w

1 4 Podatek obrotowy w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h d z i a ł u k u l t u r a i s z t u ka n a l i c z a n y j e s t według zasad o g ó ln y c h . P r o p o z y c je reform y z a w ie

(8)

o d n i e s i e n i u do towarów rentownych, z m o ż liw o ścią u z u p e łn ie n ia środ kami funduszu rozwoju k u l t u r y .

Je d yn e o b c i ą ż e n ie na rzecz budżetu, płaco ne przez t e p r z e d s i ę b i o r s t w a , to podatek od p ł a c i od n ie ru c h o m o śc i. Gospodarowanie w ten sposób uzyskanymi dochodami odbywa s i ę na zasadach ogólnych, do t y c z ą c y c h p r z e d s i ę b i o r s t w rentownych.

P r z e d s i ę b i o r s t w a u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j są to p la c ó w k i, k t ó r e z a l i c z o n e z o s t a ł y do t r z e c i e j grupy i n s t y t u c j i d z i a ł a j ą c y c h w k u l t u r z e . W n i e k t ó r y c h s y t u a c j a c h może to d o ty c z y ć także je d n o s te k grupy d r u g i e j oraz c z w a r t e j . Mogą być one tworzone przede wszy s tk im przez terenowe organy a d m i n i s t r a c j i państwowej, a w s z c z e g ó l nych przypadkach przez w ła ś c iw y c h m in is tró w w porozumieniu z M i n i strem Finansów. D z i a ł a l n o ś ć ic h j e s t d e f i c y t o w a , gdyż świadczą u- s ł u g i d la lu d n o ś c i częściow o o d p ł a t n i e (c h o d z i tu głó w n ie o t e a t r y

i i n s t y t u c j e muzyczne). Organ z a ł o ż y c i e l s k i o k r e ś l a zak res i wa r u n k i , na j a k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w o t a k i e prowadzi d z i a ł a l n o ś ć . Nie może ono zatem być zlik w id o w a ne ani postaw ione w a ta n u p a d ł o ś c i , j e ż e l i jeg o i s t n i e n i e uzasadnione j e s t c e l a m i , d l a k t ó r y c h z o s t a ł o utworzone (s p o ł e c z n e , p o l i t y c z n e ) . P la c ó w k i t a k i e finansow ane b y ły b y z dochodów własnych oraz z d o t a c j i z Funduszu Rozwoju K u l t u r y . P roponuje s i ę k o sz ty d z i a ł a l n o ś c i t y c h je d n o s te k p o d z i e l i ć na dwie grupy:

• - k o sz ty związane z utrzymaniem bazy m a t e r i a l n e j , zwane k o s z t a mi s t a ł y m i ;

- k o sz ty związane b e zpośrednio z prowadzeniem d z i a ł a l n o ś c i pro gramowej, o k r e ś la n e mianem kosztów zmiennych.

P o d z i a ł kosztów na te dwie grupy j e s t związany z dwoma rod za jam i d o t a c j i przyznawanych przez organ z a ł o ż y c i e l s k i :

- d o t a c j ą podmiotową, k t ó r a s ł u ż y ł a b y na p o k r y c i e c z ę ś c i lub c a ł o ś c i kosztów s t a ł y c h ;

- d o t a c j ą przedmiotową, przeznaczoną na f in a n s o w a n ie t e j c z y ś c i kosztów zmiennych, k t ó r a n ie może być p o k ry ta z wpływów ze

•

s p r z e d a ż y .

O o t a c ja podmiotowa b y ła b y przyznawana c o r o c z n ie w w ysokości

r a j ą p o s t u l a t , aby podatek obrotowy u s t a l a ł M i n i s t e r K u l t u r y i S z t u k i ; p o r . : S t r ą k , op. c i t . , s . 53-56'.

(9)

równej wydatkom roku u b ie g łe g o , skorygowanym o zmiany cen, stawek p ł a c , odpisów am o rty za cy jn y ch i t p . Wchodziłaby ona w s k ła d o g ó l nych dochodów p r z e d s i ę b i o r s t w a .

D o ta c ję przedmiotową p r z y z n a je s i ę na p odstaw ie kosztu je d n o stkowego pomniejszonego o w ie lk o ś ć Je d n o stk o w e j ceny sp rz ed a ż y. Do ty c z y to tyc h rodzajów d z i a ł a l n o ś c i , w k t ó r y c h można wyodrębnić n ośnik kosztów. Tam, g d zie taka możliwość n ie i s t n i e j e , d o t a c j ę przedmiotową p r z y z n a je s i ę na pod staw ia k a l k u l a c j i kosztów z w ią z a nych z prowadzeniem p lanow anej d z i a ł a l n o ś c i . Sejm o k r e ś l a , na j a k i e r o d z a je d z i a ł a l n o ś c i d o t a c j a przedmiotowa będzie p r z y d z ie lo n a według j e d n o l i t y c h zasad. M i n i s t e r K u l t u r y i S z t u k i u s t a l a zasady przyznawania d o t a c j i na poszczególne r o d z a je d z i a ł a l n o ś c i . D z i a ł a l n o ś ć w ten sposób z a s i l a n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w u ż y te c z n o ś c i pu b l i c z n e j j e s t regulowana ogólnymi zasadami systemu e k o n o m ic z n o - fi nansowego p r z e d s i ę b i o r s t w .

Ja k o zakład y budżetowe mogą być prowadzona te u s ł u g i k u l t u r a l n e , k t ó r e świadczone są o d p ł a t n i e , a l e mały г а к г е з d z i a ł a l n o ś c i lub n i e w i e l k i e rozm iary i n s t y t u c j i j e prowadzących, n ie u z a s a d n ia j ą ic h fun kcjon ow ania ja k o p r z e d s i ę b i o r s t w u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j . Ta for ma może być odpowiednia w o d n i e s i e n i u do c z ę ś c i i n s t y t u c j i z a l i c z o nych do grupy c z w a r t e j (małe domy k u l t u r y , muzea, duże b i b l i o t e k i

i t p . ) .

Forma zakładu budżetowego wymaga jednak pewnej m o d y f i k a c j i w stosunku do d o ty ch cz a s o b o w i ą z u j ą c e j 15. N a j i s t o t n i e j s z a zmiana do ty c z y sposobu przyznaw ania d o t a c j i . Proponuje s i ę p r z y j ę c i e za3ad id e n t y c z n y c h do t y c h , j a k i e p rzed staw ion o w o d n i e s i e n i u do p rz e d s i ę b i o r s t w u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j . Warunkiem wprowadzenia t a k i e j d o t a c j i b y ł o b y opracowanie branżowego planu kont oraz sprawozdania

z kosztów. Źródłem fin a n so w a n ia d o t a c j i b y łb y Fundusz Rozwoju K u l t u r y . Druga zmiana d o ty czy m o ż liw o ś c i p rz e n o sz e n ia na rok n a s t ę p ny środków n i e w yko rz ystanych w danym roku. P o z o s t a ł e p ro p o z y c je m o d y f i k a c j i formy zakładu budżetowego s u g e ru ją j e d y n i e , i ż n a l e ż a ło b y o k r e ś l i ć zasady u s t a l a n i a cen na u s ł u g i świadczone lu d n o ś c i i innym podmiotom gospodarczym oraz zasady odpisów a m o r ty z a c y jn y c h .

1 5 Z a rz ą d z e n ie M i n i s t r a Finansów z dnia 25 s t y c z n i a 1978 r . w s p ra w ie zakładów budżetowych, (Mon. P o l . z 1 9 7 B r., nr 7, p o z . . 2 3 ).

(10)

J e d n o s t k i budżetowe mogą być utrzymane w tyc h d z i e d z in a c h , w k t ó r y c h św iadczy s i ę u s ł u g i b e z p ł a t n i e bądź za minimalne o d p ł a t n o ś c i ą , a je d n o c z e ś n ie popyt na te u s ł u g i j e s t s t a b i l n y . Dotyczy to n i e k t ó r y c h placówek z a l i c z a n y c h do grupy ' c z w a r t e j ( b i b l i o t e k i , b i u r a wystaw a r t y s t y c z n y c h , ochrona zab ytkó w ). Zmiany, j a k i e p r o ponowano, dotyczą z w ię k sz e n ia swobody w gospodarowaniu d o t a c j ą przez z m n ie js z e n ie l i c z b y p arag rafó w w k l a s y f i k a c j i budżetow ej, w yd łuże n i e o k re s u , na k t ó r y przyznawana j e s t d o t a c j a oraz p o z o s ta w ie n ie środków n i e w yko rzystanych na rok n a s tę p n y . Tak zmodyfi!:owane J e d n o s t k i budżetowe b y ły b y finansowane z Funduszu Rozwoju K u l t u r y . Od w o ł u ją c s i ę do f u n k c j o n a l n e j k l a s y f i k a c j i s f e r y k u l t u r y 16, za pod stawowe d z i e d z in y d z i a ł a l n o ś c i n a le ż y uznać tw órczość k u l t u r a l n ą oraz w ła ś c iw e u s ł u g i k u l t u r a l n e . W o d n i e s i e n i u do p rze d sta w ion ych p r o p o z y c ji form f in a n s o w a n ia odpowiada to trzem o s ta tn im grupom pla cówek ( p r z e d s i ę b i o r s t w o u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j , z a k ła d budżetowy, je d n o s tk a budżetowa). I c h d z i a ł a l n o ś ć związana j e s t w bezpośredni sposób z o d b io r c ą . I s t n i e j e tu zatem możliwość k s z t a ł t o w a n i a po s ta w , gustów, poglądów, a w ięc obrazu ś w ia ta każdego c z ło w ie k a .

W p ro p o z y c ja c h reformy skoncentrowano s i ę głó w nie na problemach f in a n s o w a n ia p r z e d s i ę b i o r s t w na rozrachunku gospodarczym, prowadzą cych d z i a ł a l n o ś ć p ro d u k c y jn ą . Tymczasem wydaje s i ę , że j e ś l i nawet d z i e d z in y t a k i e z a l i c z a n e są do d z i a ł u k u l t u r a i s z t u k a , to s p e ł n i a j ą r a c z e j f u n k c j e pomocnicze. Podstawowe p la c ó w k i w k u l t u r z e to t e , k t ó r e świadczą u s ł u g i bezpośrednim odbiorcom i mają za zadanie o d d z ia ły w a n ie na c z ł o w i e k a . Są one związane b e zpośrednio z d z ia ła l n o ś c i ą , ja k ą przez k u l t u r ę rozu m ieją f i l o z o f o w i e , s o c jo lo g o w ie czy k u lt u r o z n a w c y . Aby r e a l i z o w a ć tak z a k re ś lo n e z a d a n ia , u s ł u g i t a k i e muszą być przekazywane l u d n o ś c i n i e o d p ł a t n i e lub częściow o o d p ł a t n i e . D la te g o z finansowego punktu w id z e n ia n a j i s t o t n i e j s z e są r o z w ią z a n ia d o ty c z ą c e p r z e d s i ę b i o r s t w u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j , z a k ł a dów budżetowych i je d n o s t e k budżetowych. Te fo rm y , fin a n s o w a n ia p rze d sta w ion o w r e f o r m i e bardzo o g ó ln i e i n i e p r e c y z y j n i e .

W o d n i e s i e n i u do p r z e d s i ę b i o r s t w u ż y t e c n o ś c i p u b l i c z n e j na u- wagę z a s łu g u j e d o t a c j a przedmiotowa, k t ó r a ma hyć jednym ze ź ró d e ł f in a n s o w a n ia tzw. kosztów zmiennych ( b i e ż ą c e i o s z ty e k s p l o a t a c j i ) .

(11)

D o ta c ja taka J e s t - ja k wiadomo1 7 - efektyw ną formą z a s i l a n i a p rz e d s i ę b i o r s t w d e f i c y t o w y c h . Sto so w anie j e j jednak w o d n i e s i e n i u do u- ału g n i e m ie r z a ln y c h lub trudno m ie rz a ln y c h n a t r a f i a na t r u d n o ś c i . J e Z e l i n ie można Je d n o z n a c z n ie u s t a l i ć nośnik a kosztów, to d o t a c j a o p a r ta na k a l k u l a c j i planowanych kosztów d z i a ł a l n o ś c i de f a c t o bę d z i e d o t a c j ą podmiotową.

T r a d y c y jn e formy zakładu budżetowego i j e d n o s t k i budżetowej mają w i e l e wad i n i e są dostosowane do a k t u a ln y c h metod z a rzą d z a n ia gospodarką. Od dawna w l i t e r a t u r z e p o s t u l u j e s i ę zmiany w tym

1 Q

z a k r e s i e i wskazuje na tru d n o ś c i w ic h r e a l i z a c j i . Reforma w s f e rze n i e m a t e r i a l n e j ( a w ię c i w k u l t u r z e ) powinna d o ty c z y ć głó w nie tyc h problemów, aby można b y ło opracować nowe lub zmodyfikowane formy fin a n so w a n ia u słu g n ie o d p ła tn y c h i częściow o o d p ła t n y c h .

Prze d sta w ion e wyżej p r o p o z y c je , mimo pewnej n i e p r e c y z y j n o ś c i , z a w i e r a ją szereg znanych z p u b l i k a c j i s u g e s t i i . Tymczasem r e a l i z o wane od s t y c z n i e 1983 r . zasady fin a n s o w a n ia placówek w k u l t u r z e zn a c z n ie od n ic h o d b i e g a j ą .

15 g rudnia 1982 r . M i n i s t e r K u l t u r y i S z t u k i wydał z a r z ą d z e n i e 19, na mocy k tóre g o j e d n o s t k i św iadczące u s ł u g i k u l t u r a l n e , a n i e będące p r z e d s i ę b i o r s t w a m i , u t r a c i ł y s t a t u s je d n o s te k i zakładów budżetowych. Noszą one ob e cn ie nazwę j e d n o s t e k o r g a n i z a c y jn y c h k y l- t u r y i s z t u k i i są finansow ane według zasad w y n ik a ją c y c h z z a r z ą d zen ia M i n i s t r a Finansów z 1978 r . w s p ra w ie zakładów budżetowych“' 0.

W związku z tym z a k ła d y budżetowo p o z o s t a ją jednostkam i o r g a n i z a cyjnym i finansowanymi według d o ty c h c z a s ob o w ią zu jąc y c h zasad. Zmiany zaś dotyczą J e d y n i e je d n o s te k budżetowych. L i k w i d u j e s i ę gospodarstwa pomocnicze i ś r o d k i s p e c j a l n e i w łącza s i ę i c h p r z y chody i w y d a t k i do p lan u finansowego j e d n o s t k i m a c i e r z y s t e j ,

czy-^7 P o r . : . T. K i e r c z y r t c k i , U. W o j c i e c h o w s k a , F in a n s e p r z e d s i ę b i o r s t w s o c j a l i s t y c z n y c h , PWE, Warszawa 1973, s . 149 i n. 1 8 P o r . : Z. P i r o ż y ń s к i , Finansowe a s p ek ty rozwoju i upowszechniania k u l t u r y , [w : J Problemy o r g a n i z a c j i . . . , s . 79-90; t e n ż e , Finansowe i n s t r u m e n t y . . . , s. 85-116. 19 Z a r z ą d z e n i e M i n i s t r a K u l t u r y i S z t u k i nr 58 z d n ia 15 g rud n ia 1982 r . w s p re w ie t ry b u f in a n s o w a n ia i n s t y t u c j i i rodzajów d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j z Funduszu Rozwoju K u l t u r y . 20 Z a rz ą d z e n ie M i n i s t r a Finansów z d n ia 25 s t y c z n i a 1978 r . . . .

(12)

n i ą c j ą zakładem budżetowym. Można zatem p o w i e d z ie ć , że n i e t y l k o n i e wprowadza s i ę m o d y f i k a c j i , a l e u t r w a l a s i ę s t a r e , krytykowane z a s a d y .

3. Ź ró d ła fin a n s o w a n ia k u l t u r y

K u l t u r a i s z t u k a , n i e z a l e ż n i e od tego, ja k s z e r o k i z a k re s t e go p o j ę c i a przyjmiem y, j e s t d z i e d z i n ę , . k t ó r a n i e może i n ie powin na być sa m o w ysta rcz a lna . D e fic y to w o ś ć j e j wynika z p o l i t y k i k u l t u r a l n e j państwa. Konsekwencję j e s t w i e l o ś ć ź ró d e ł f in a n s o w a n ia . Do podstawowych z a l i c z a s i ę : - ś ro d k i budżetu, - ś r o d k i p r z e d s i ę b i o r s t w , - ś r o d k i o r g a n i z a c j i s p o łe c z n y c h , - ś r o d k i Funduszu Rozwoju K u l t u r y , Ł - ś ro d k i pochodzące z dochodów o s o b i s t y c h l u d n o ś c i .

Ś ro d k i finansowe u m o ż liw ia ją c e r e a l i z a c j ę zadań rozwoju k u l t u r y p r z e k a z u je c e n t r a l n y i terenowy budżet państwa. Stosowany do t e j pory system f in a n s o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j - ze środków bud żetów te re n o w y c h * i budżetu c e n t r a l n e g o - p ow stał przez sto pnio we przekazyw an ie radom narodowym coraz szerszego zak resu rzeczowego i finansowego d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j . Te i n s t y t u c j e i p r z e d s i ę b io r s t w a w z a k r e s i e k u l t u r y i e z t u k i , k t ó r e d z i a ł a j ą w s k a l i o g ó l n o k r a jo w e j, o b j ę t e są budżetem c e n t ra ln y m . Są nim i " r a d i o i t e l e w i z j a , wydawnictwa, k s i ę g a r s t w o , p ro d u k c ja film o w a , cz ęś ć muzeów, przemysł o b s łu g u ją c y p o trze b y k u l t u r y i inne i n s t y t u c j e o znaczeniu ogólnopaństwowym"21. Budżetami terenowymi o b j ę t e są n a to m ia s t w s z y s t k ie j e d n o s t k i p o d l e g łe radom narodowym, j a k : " t e a t r y , o p e ry , o p e r e t k i , i n s t y t u c j e muzyczne, p r z e d s i ę b i o r s t w a e stra d o w e , k i n a , b i b l i o t e k i , domy k u l t u r y , muzea, ś w i e t l i c e oraz in ne j e d n o s t k i

22 o r g a n i z a c y jn e z a s p o k a ja j ą c e l o k a l n e p o trze b y k u l t u r a l n e "

Ś r o d k i budżetowe są n ajw a żn ie js z ym i n a j b a r d z i e j s ta b iln y m źród łem f in a n s o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j .

2 1 A. D o r o s z e w i c z , Ź ró d ła fin a n s o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j w PRL, [w : } Problemy o r g a n i z a c j i . . . , s . 56.

(13)

Z punktu w id z e n ia m oż liw ości z a s p o k o je n ia potrzeb* k u l t u r a l n y c h , ważne zn a cze n ie mają obow iązki p r z e d s i ę b i o r s t w na tym p o lu . W

usta-O

wie o gospodarce f in a n s o w e j p r z e d s i ę b i o r s t w państwowych p r z e w i d zian e są ś ro d k i na taką d z i a ł a l n o ś ć w p o s t a c i funduszu s o c j a l n e g o . Zasady tw o rze n ia tego funduszu są w y ra ź n ie w u s t a w ie sform ułow a ne24. Wynika z n i c h , iż p r z e d s i ę b i o r s t w a o wysokich p ła c a c h , a przede wszystkim rozbudowanej i n f r a s t r u k t u r z e s o c j a l n e j , mogą zna le ź ć s i ę w s y t u a c j i braku środków na r e a l i z a c j ę t e j d z i a ł a l n o ś c i w

25

dotychczasowym wymiarze . P r z e d s i ę b i o r s t w a z a ś , k t ó r e do t e j pory n i e m ia ły m oż liw ości rozwoju w tym z a k r e s i e , n i e będą j e j m ia ły i o b e c n ie . Oznacza t o , że fin a n s o w a n ie d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j przez p r z e d s i ę b i o r s t w a u l e g n i e pewnemu o g r a n i c z e n i u .

Kolejnym podmiotem traktowanym ja k o ź ró d ło fin a n s o w a n ia k u l t u r y są o r g a n i z a c j e s p o łe c z n e . Należą do n ic h z w ią z k i młodzieżowe, L ig a K o b i e t , Towarzystwo P r z y j a c i ó ł O z i e c i i t d . Ponadto i s t n i e j ą z w i ą zk i i s to w a rz y s z e n ia twórcze oraz to w a rz y stw a , k t ó r e powołane są do prowadzenia d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j . W s z y s tk ie te p la c ó w k i f i nansują d z i a ł a l n o ś ć k u l t u r a l n ą głó w nie ze s k ła d e k c z ło n k o w s k ic h , z dochodów w ła s n e j d z i a ł a l n o ś c i g osp o d arczej oraz z dobrowolnych wpłat osób f iz y c z n y c h i prawnych. P r z e w id u je s i ę tak że możliwość u z u p e ł n i e n i a tyc h środków d o t a c j ą budżetową.

Trzy wymienione ź r ó d ła t r a d y c y j n i e związane są z finansowaniem k u l t u r y i s z t u k i . N ie ma zatem p o trze b y i c h szczegółowego omawia nia'. Czwarte ź ró d ło z o s t a ł o utworzone niedawno i wiąże s i ę z nim n a d z i e je na poprawę s y t u a c j i w t e j d z i e d z i n i e . Chodzi o Fundusz Rozwoju K u l t u r y . D z i ę k i niemu r e s o r t k u l t u r y i s z t u k i ma s i ę s t a ć faktycznym podmiotem gospodarującym, k t ó r y dysponuje środkam i, któ ryc h w ie lk o ś ć z a le ż y między innymi od uzyskanych dochodów. Da to możliwość b a r d z i e j r a c jo n a ln e g o w y k o rz y s t a n ia środków, u e l a s t y c z

-23 'Ustawa z d n ia 26 lu te g o 1982 r . o gospodarce f in a n s o w e j p r z e d s i ę b i o r s t w a państwowego (Dz. U. z 1982 r . , nr 7. poz. 5 4 ).

24 J a k wiadomo, j e s t to odpis podstawowy w p o s t a c i 50X n a j n i ż szego wynagrodzenia w gospodarce w danym roku , • w lic z o n y w k o s z t y , oraz odpis dodatkowy s ta n o w ią c y cz ęś ć funduszu z a ł o g i tworzonego z ż y s k u .

25 P o r . : W. B a k a , P o ls k a reforma g ospodarcza, PWE, War szawa 1982.

(14)

n i e n i a systemu ekonomiczno-finansowego i dostosow ania do s p e c y f i k i 26

d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j .

Fundusz Rozwoju K u l t u r y utworzono w maju 1982 r . S k ła d a s i ę on z funduszu c e n t r a ln e g o oraz funduszów wojewódzkich, m i e j s k i c h , miejsko-gminnych i gminnych.

Dochody funduszu c e n t r a ln e g o są n a s t ę p u ją c e :

- u d z i a ł w podatku od p ł a c w wysokości 1 3 ,6%, płaconym do bud żetu państwa;

- d o t a c j a z budżetu państwa na fin a n s o w a n ie i n w e s t y c j i , w wy s o k o śc i o k r e ś l o n e j w c e n tra ln y m p l a n i e rocznym;

- w p ła ta z funduszu p rzeciw alko ho low eg o w w ysokości 15X j e 9 ° rocznych wpływów;

- dobrowolne w p ła t y , d aro w izn y, ś ro d k i f u n d a c j i i t p . ;

- wpływy z imprez celowych organizowanych na rzecz funduszu; - d o p ł a t y do cen a rt y k u łó w użytku k u l t u r a l n e g o ;

- inne dochody u s t a lo n e przez Radę M i n i s t r ó w ; - ś ro d k i dewizowe u s t a lo n e w p l a n i e c e n tra ln y m ;

- część środków dewizowych uzyskanych przez p r z e d s i ę b i o r s t w a re s o r tu k u l t u r y i s z t u k i .

Dochodami funduszu wojewódzkiego są:

- ś r o d k i przekazane z funduszu c e n t r a l n e g o ;

- u d z i a ł y budżetów terenowych przeznaczone na fin a n s o w a n ie i n w e s t y c j i , w wysokości o k r e ś l o n e j w wojewódzkim p l a n i e rocznym;

- dobrowolne w p ła t y je d n o s te k g osp od arki u s p o łe c z n i o n e j z f u n duszu s o c j a ln e g o ;

- ś ro d k i z nadwyżki budżetowej rady narodow ej;

- dobrowolne w p ł a t y , d a ro w izn y, ś r o d k i f u n d a c j i i t p . ;

- w p ła ty z imprez celow ych organizowanych na rzecz Funduszu; - d o p ł a t y do cen b i l e t ó w wstępu na imprezy k u l t u r a l n e .

An a lo g icz n e dochody mają fundusze p o z o s t a ł y c h s z c z e b l i budżetów terenow ych.

Fundusz Rozwoju K u l t u r y przeznaczony j e s t na fin a n s o w a n ie n a s t ę p u j ą c y c h rodzajów d z i a ł a l n o ś c i :

26 P o r . : S t r ą k , op. c i t . , s . B4.

27 Ustawa z d n ia 4 maja 1982 r . o Narodowej Radzie K u l t u r y oraz o Funduszu Rozwoju K u l t u r y (Dz. U. z 1982 r . , nr 14, poz. 111).

(15)

- t w ó r c z o ś c i a r t y s t y c z n e j oraz d z i a ł a l n o ś c i i n s t y t u c j i a r t y s t y cznych;

- ochrony dóbr k u l t u r y oraz m uz ea ln ictw a ; - k i n e m a t o g r a f i i ;

i- domów k u l t u r y , ś w i e t l i c oraz in nych placówek upowszechnienia k u l t u r y i s z t u k i ;

- społecznego ruchu k u l t u r a l n e g o oraz r e g io n a ln y c h s to w a r z y szeń k u l t u r a l n y c h ;

- u trz y m a n ia , budowy i rozbudowy obiektów oraz urządzeń s ł u ż ą cych d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j ;

- d o k s z t a ł c a n i a i d o s k o n a le n ia zawodowego pracowników upowszech n i a n i a k u l t u r y ;

- upowszechniania k u l t u r y p o l s k i e j za g r a n ic ą oraz w sp ółp ra cy k u l t u r a l n e j z z a g r a n ic ą ;

- badań i a n a l i z naukowych z zakresu k u l t u r y i s z t u k i ; - innych wydatków związanych z k u l t u r ą i sz tu k ą .

Tak szczegółowe p r z e d s t a w ie n ie ź ró d e ł dochodów i kierunków wy datków Funduszu Rozwoju K u l t u r y wynika z f a k t u , iż j e s t on głównym źródłem fin a n s o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j na w s z y s t k i c h ' s z c z e b la c h j e j fu n k c jo n o w a n ia. Po s t r o n i e dochodów z n a jd u ją s i ę w zględ n ie s t a b i l n e ‘ś ro d k i budżetowe pochodzące z d o t a c j i i u d ziałó w oraz ś ro d k i pochodzące z innych m niej s t a b i l n y c h ź r ó d e ł . W i e lk o ś ć tyc h o s t a t n i c h z a le ż e ć będzie między innymi od zastosowanych mechanizmów s p r z y j a j ą c y c h poszukiwaniu t a k i c h dochodów.

W y k o rz y s ta n ie Funduszu Rozwoju K u l t u r y związane j e s t z f i n a n s o waniem n ie t y l k o i n w e s t y c j i , a l e ta k ż e , a może przede w szystkim , d z i a ł a l n o ś c i b i e ż ą c e j . Oznacza t o , że z funduszu będzie f i n a n s o wana c a ł a d z i a ł a l n o ś ć k u l t u r a l n a z w y jątk ie m t e j , k t ó r a prowadzona j e s t przez p r z e d s i ę b i o r s t w a i o r g a n i z a c j e s p o łe c z n e . Podstawowymi kierun kam i wydatków są w ię c w ła ś c iw e u s ł u g i k u l t u r a l n e oraz t w ó r czość k u l t u r a l n a . D z i ę k i temu fundusz ma do s p e ł n i e n i a ogromną r o l ę w r e a l i z a c j i p o l i t y k i k u l t u r a l n e j w P o l s c e . Aby to b y ło m ożliwe, n a le ż y p r z y n a jm n ie j z r e a liz o w a ć dwa podstawowe p o s t u l a t y :

1) dokonać zmian w zasadach gospodarki fin a n s o w e j je d n o s te k k u l t u r y i s z t u k i ;

2) u s t a l i ć zasady r o z d z i a ł u środków z Funduszu Rozwoju K u l t u r y między s z c z e b l e , podmioty i r o d z a je d z i a ł a l n o ś c i .

(16)

28

P ie rw s z a k w e s tia n i e z o s t a ł a w r e f o r m i e rozwiązana . Utwo r z e n i e tzw. je d n o s te k o r g a n i z a c y jn y c h k u l t u r y i s z t u k i i n adanie im s t a t u s u zakładów budżetowych n i e wprowadza żadnych I s t o t n y c h zmian. R o z d z ia ł środków funduszu n i e J e s t - ja k do t e j pory - o-p a r t y na żadnych zasadach, l e c z dokonywany na podstaw ie zgłoszeń

29 p oszczególnych województw

Ostatnim z wymienionych ź ró d ą ł fin a n s o w a n ia k u l t u r y i s z t u k i są dochody o s o b is t e l u d n o ś c i . J a k wiadomo, ś w ia d c z e n ia i u s ł u g i k u l t u r a l n e mogą być przekazywane l u d n o ś c i n i e o d p ł a t n i e , częściow o o d p ł a t n i e lub też za p ełną o d p ł a t n o ś c i ą . W pierwszym przypadku - ś r o d k i lu d n o ś c i w ogóle n i e u c z e s t n i c z ą , w dugim - poziom o d p ł a t n o ś c i z a le ż y od u s t a l e ń p o l i t y k i państwa, w trz e c im zaś - mamy do c z y n i e n i a z t r a n s a k c ja m i kupna i sp rz ed a ż y, w k t ó r y c h ludność pokrywa p e łn ą cenę nabywanego dobra lub u s ł u g i . W p r a k t y c e mamy do c z y n i e n i a j e s z c z e z czwartym przypadkiem - jednorazowych świadczeń p i e n ię ż n y c h lu d n o ś c i na rze cz funduszów pozabudżetowych.

Poziom i zak res o d p ł a t n o ś c i w k u l t u r z e n a b i e r a szczególnego zna c z e n ia w r e f o r m i e . Dążenie do sa m o d z ie ln o ś c i fin a n s o w e j n i e może być re a liz o w a n e za w szelką cenę. J e s t to podyktowane z J e d n e j stro ny o k re ś lo n y m i z a ło ż e n ia m i p o l i t y k i k u l t u r a l n e j , w myśl k t ó r e j od p ł a t n o ś ć n i e może s ta n o w ić b a r i e r y s p o łe c z n e j r ó ż n i c u j ą c e j dostęp do k u l t u r y . Z d r u g i e j s tr o n y p o w s ta je o g r a n i c z e n i e c z y s t o t e c h n i czne, p o l e g a ją c e na tym, że w i e l e świadczeń i u słu g k u l t u r a l n y c h j e s t trudno wymiernych. U s t a l e n i e podstawy o d p ł a t n o ś c i j e s t w tym przypadku bardzo k ł o p o t l i w e , a c z ę s to wręcz n iem o ż liw e .

P rz e d sta w io n e zm iany.form i ź ró d e ł fin a n s o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j , ' k t ó r e zaproponowano i z re a liz o w a n o w r e f o r m i e , n asu wają n a s t ę p u ją c e r e f l e k s j e :

1. P o j ę c i e k u l t u r y - j a k to s ta r a n o 3i ę udowodnić - j e s t b a r dzo s z e r o k i e . N a le ż a ło b y zatem o k r e ś l i ć za k re s d z i a ł a l n o ś c i w t e j d z i e d z i n i e oraz u s t a l i ć j e d n o s t k i , k t ó r e j ą r e a l i z u j ą . Tak wyzna czone g r a n i c e powinny być ob ow iązu jące zarówno w o d n i e s i e n i u do ko m p e te ncji M i n i s t r a K u l t u r y i S z t u k i , k l a s y f i k a c j i gospodarki na-, ro d o w e j, j a k i sprawozdawczości.

28 P o r . : s . 109 i 110 n i n i e j s z e g o opracow ania.

29 Por • P i e n i ą d z e na k u l t u r ę [wywiad z idicem inistrem K u l t u r y i S z t u k i W. Ja n a s e m ], " - P o li ty k a " 6.10.1 98 4, nr 40..

(17)

2. D z i a ł a l n o ś ć w d z i e d z i n i e k u l t u r y i s z t u k i powinna k s z t a ł t o wać g u s t y , postawy i poglądy l u d z i . Tam, g dzie chodzi o o s i ą g n i ę c i e t a k i c h u ł a ś n i e c e ló w , u s ł u g i i ś w ia d c z e n ia powinny być p rz e k a zywane n i e o d p ł a t n i e lub częściow o o d p ł a t f t i e . J e d y n i e w o d n i e s i e n i u do tyc h d z i e d z i n , k t ó r y c h d z i a ł a l n o ś ć da s i ę podporządkować gustom odbiorców, można myśleć o k o m e r c j a l i z a c j i .

3. J e ż e l i za główne d z i e d z in y przyjmiemy tw órczość k u l t u r a l n ą i w ła ś c iw e u s ł u g i k u l t u r a l n e , to podstawowymi formami fin a n s o w a n ia powinny być: p r z e d s i ę b i o r s t w o u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j , za k ła d bud żetowy i je d n o s tk a budżetowa. C h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t , i ż p r z e d s i ę b io rs tw o u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j j e s t k a t e g o r i ą , k t ó r a na analogicz nych zasadach tworzona j e s t i w innych d z ie d z in a c h s f e r y n iem a te r i a l n e j , a nawet w pewnych d z ie d z in a c h s f e r y m a t e r i a l n e j (n p . gos podarka komunalna). J e ś l i n atom ia st chodzi o dwie p o z o s t a ł e formy, to w k a ż d ej z reform o w anych ‘d z i e d z in s f e r y n i e m a t e r i a l n e j p rzyjm u je s i ę odrębne r o z w i ą z a n ia . Te, k t ó r e p r z y j ę t o w o d n i e s i e n i u do k u l t u r y , n i e w i e l e r ó ż n ią s i ę od d o ty ch cz a s stosowanych i c z ę s to k r y t y kowanych form. P o w s ta je zatem p y t a n i e , czy d z i a ł a l n o ś ć placówek f u n k c jo n u ją c y c h w s f e r z e n i e m a t e r i a l n e j n i e powinna być o p a r ta na u j e d n o lic o n y c h formach f in a n s o w a n ia , tak j a k to ma m ie js c e w s f e rze p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j , z a p l i k a c j a m i u w z g lę d n ia ją c y m i z r ó ż n i c o wania branżowe.

4 . Głównym źródłem fin a n so w a n ia k u l t u r y w refo'rmie uczyniono Fundusz Rozwoju K u l t u r y . Z o s t a ł on utworzony w o k r e s i e , gdy w y d a t k i na k u l t u r ę b y ł y na bardzo n isk im poziomie i i s t n i a ł y obawy, że będą u le g a ć dalszemu o b n iż e n iu . D la te g o n a l e ż a ło b y go r a c z e j nazwać funduszem ochrony k u l t u r y . N i e z a l e ż n i e od nazwy, ustawa o Fundu szu Rozwoju K u l t u r y p rz e w id u je możliwość gromadzenia środków г r ó ż nych ź r ó d e ł , bez obawy z m n ie js z e n ia d o t a c j i budżetow ej. Aby p l a cówki k u l t u r y b y ł y za in te re so w a n e w p oszukiw aniu nowych ź r ó d e ł z a s i l a n i a , n a le ż y zm ie n ić system f in a n s o w a n ia i n s t y t u c j i k u l t u r a l n y c h . J e ż e l i utrzymane zo stan ą ob ow iązu jące a k t u a l n i e zasady, p la c ó w k i w dalszym c ią g u będą z w r a c a ły s i ę w s tr o n ę dysponenta funduszu, z a pom in ając o tym, że i s t n i e j ą także in ne ź r ó d ła f in a n s o w a n ia ic h d z i a ł a l n o ś c i .

(18)

Przedstaw ione sp o strzeżen ia dotyczę p r o p o z y c j i zaw artych w p r a cach nad reformą oraz systemu wprowadzonego w ż y c i e w 1963 r .

A k t u a l n i e n ie dokonano żadnych zmian w s y s te m ie fin a n so w a n ia je d n o s te k k u l t u r y i s z t u k i . W dalszym c ią g u mamy tu p r z e d s i ę b i o r stwa na rozrachunku gospodarczym, p r z e d s i ę b i o r s t w a u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j oraz j e d n o s t k i o r g a n i z a c y jn e k u l t u r y i s z t u k i (m ające s t a t u s dawnych zakładów budżetowych).

Należy s i ę jednak spodziewać, że p rac e nad reformą będą k o n t y nuowane i opracowane zostaną t a k i e formy f in a n s o w a n ia , k t ó r e będą dostosowane do s p e c y f i k i t y c h placówek. Pozw oli to na e f e k t y w ne w y k o rz y s t a n ie środków, ja k i m i dysponują i n s t y t u c j e f u n k c j o n u j ą ce w tym d z i a l e g o s p o d a rk i.

K r y s t y n a K i e t l i ń s k a

FORMS AND SOURCES OF FINANSING CULTURE WITHIN THE PRESENT REFORM

The a r t i c l e aims a t o u t l i n i n g the main shortcom ings of the reform in the f i e l d of forms and sou rce s of f i ń a n c i n g c u l t u r e . For t h i s ' p u rp o s e , t h é re have been presented^ b r i e f l y the b a s ic d i r e c t i o n s of changes worked out by Work Group X I I I of the Com m is sio n f o r the Economic Reform and p o in te d out th e se elements ot the system which should be improved.

The forms of f i n a n c i n g t h a t should r e c e i v e more a t t e n t i o n a r e : budget o r g a n i z a t i o n and budget u n i t , which 'a r e known today as: o r g a n i z a t i o n a l u n i t s of c u l t u r e and a r t .

The m a in .s o u rc e of f i n a n c i n g c u l t u r e and a r t , which r e q u i r e s m o d i f i c a t i o n s are the Fund f o r Development of C u l t u r e . The P r i n

-c i p l e s of g a t h e r in g and d i s t r i b u t i n g f i n a n c i a l r e s o u rc e s from t h i s Fund a re d i s p u t a b l e .