Struktura majątkowa szlachty pomorskiej w XVI-XVII w. : próba analizy statystycznej

(1)

(2)

ANTONI MĄCZAK

Struktura majątkowa szlachty pomorskiej w XVI—XVII w.

Próba analizy statystycznej

i

P u b lik a c je n a u k o w e la t o s ta tn ic h n ie p o zo staw iają w ątpliw o ści, że re z u lta tó w u z y sk an y ch n a pod staw ie b a d a ń n a d w łasnością d uchow ną i k ró le w sk ą n ie m ożna p rzen o sić na w łasność szlachecką, zwłaszcza śre d n ią i d ro b n ą. P ra c a A n d rz e ja W y c z a ń s k i e g o o fo lw a rk u sz la checkim w la ta c h 1500— 1580 *, p rze d staw ia jąc m o del id e a ln y fo lw a r k u średnioszlacheckiego· w K oro n ie, w sk azała w ty m z ak resie n a n ie m ałe m ożliw ości źródłow e, a jed n o cześn ie na konieczność zastoso w ania p rz y ich w y k o rz y sta n iu now y ch m eto d badaw czych. M etody te, to p rze d e w szystkim sta ty s ty k a h isto ry czn a, d y sc y p lin a rac z e j m oże m o dna niż rzeczyw iście zn an a i sto so w an a, zw łaszcza g d y m a się do- czy n ien ia n ie z liczbam i g lo b aln y m i dla d aneg o zagadn ienia, lecz ze w sk a źnikam i, liczbam i w zględnym i. To, co d la te j m eto d y w o m aw ian y m zakresie jest n a jis to tn ie js z e i co s tw a rz a n ajciek aw sze m ożliw ości po znaw cze — to ro zsz e rz a n ie n aszej znajom ości zjaw isk gospodarczych i p o k rew n y ch poprzez bad an ie zależności ilościow ych do tąd nie dostrze g anych : m ożność w e ry fik o w a n ia hipotez, do k tó ry c h doszło się inn ą d ro g ą i o d w ro tn ie — b u d o w an ia w o p a rc iu o szczupły m a te ria ł licz bow y k o n s tru k c ji o· ściśle o k reślo n y m praw do po do bień stw ie.

D la b ad ań h isto ry cz n o -sta ty sty c zn y c h X V I stu lecia k a p ita ln e zna czenie m a fa k t ukazan ia się p ierw szy ch zeszytów now ej serii „ A tla su H isto ry cznego P o ls k i“. N ie chodzi tu o p e rsp e k ty w ę ob jęcia n im całej P olsk i w ów czesnych g ran icach , n ie w ą tp liw ie odległą; w ażn iejsze je s t ożyw ienie, ja k ie nastąpiło· w zak resie k r y ty k i w e w n ę trz n e j podstaw o w ego źródła — re je s tró w poborow ych. W o d n iesie n iu do- P ru s K ró lew skich m ożliw ości, ja k ie d a je to źródło, w y kazał M a ria n B i s k u p . O m aw iając jego „M apę P ru s K ró lew sk ic h “ s ta ra łe m się ro zszerzyć za k res w nio sko w ania, p ro p o n u ją c jednocześnie o d m ie n n e podejście do p ro b le m a ty k i w łasności z ie m s k ie j2. Obok u s ta la n ia w ielkości

global-1 A. W y c z a ń s k i , F o lw a rk szlachecki w Polsce w latach global-1500—global-1580, W ar szaw a I960.

2 P r u s y K r ó le w s k ie w dru giej p o łow ie X V I w iek u , opr. M. B i s k u p przy w spółudziale L. K o c a , A tla s H is to ryc zn y Polski ssir. B: M a p y przeglądow e, z. 1, W arszawa 1961 (dalej: Pru sy) por. też m oje om ów ien ie: O braz s t a t y s t y c z n y Prus

K r ó lew sk ich w X V I w ieku , PH LIII, 1962, nr 1, s. 164— 174.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T o m L I I I — z e s z y t 4

(3)

646 A N T O N I M Ą C Z A K

nych, ja k o b sz ar u p raw n y , gęstość zalu d n ien ia, ogólna liczba m ają tk ó w dan ej g ru p y — z n a tu r y rzeczy elem en tó w pierw szo rzęd n ej w agi dla „ A tla su “ — p o stulow ałem b a d a n ie zależności, np. w p ły w u ró żn o rak ich czyn n ikó w n a sto su n e k a re a łu chłopskiego· do· folw arcznego, zestaw ia n ie m a ją tk ó w sz la c h ty p o siad ającej km ieci i b ezkm iecej itp .

N in iejsze stu d iu m sta n o w i dalszy k ro k w ty m k ie ru n k u . S taw iam sobie za cel po g łęb ien ie znajom ości s tr u k tu r y m a ją tk o w e j sz la c h ty wo jew ództw a pomorskiego· w p rz e k ro ju ro k u 1570, n a rz u c o n y m przez z a c h o w an y r e je s tr poborow y, i z estaw ien ie teg o p rz e k ro ju z n ie w y k o rz y sta n y m i d o tąd m a te ria ła m i w iz y ta c ji p a ra fii z la t 1583 do 1599 dla a rc h id ia k o n a tu p om orskiego (diecezja w łocław ska) i 1652 dla a rc h i d ia k o n a tu kam ieńskiego· (arch id iecezja g n ie ź n ie ń s k a )3. N iew ątpliw ie n a jtru d n ie js z e zad anie sta n o w i zestaw ienie ty c h dany ch z re je s tre m p oborow ym z 1648 r.4

In n e źródła, w ty m zw łaszcza księgi m iejsk ie, w y k o rz y sta łem je d y n ie ubocznie, w dużym s to p n iu za p o śre d n ic tw em k w e re n d y m a te ria łów do· dziejów w si N aczelnej D y re k c ji A rchiw ów P a ń stw o w y ch . J e s t to m a te ria ł o g ro m n ie cenny, jeidnak dla zadań, ja k ie tu zostały p o sta w ione, stosunkow o m n ie j p rz y d a tn y . Okazało· się, w a r to n aw iasem dodać, że in w e n ta rz e m a ją tk ó w szlacheckićh z te r e n u P ru s K ró lew sk ich XY I w. n ie są n a ty le liczne, b y m ożna było ma ich p o d staw ie budow ać k o n s tru k c ję w zorem W yczańskiego, zw łaszcza gdy się o d rzu c a k o n cepcję jed n e g o m o d elu -śre d n ie j.

S p ecy fik a m a te ria łu źródłow ego, a tak że sw oistość sto so w anych m e tod s tw a rz a ją konieczność w łączan ia w to k rozw ażań m e ry to ry c z n y c h ta k ż e o b szern iejszy ch u w ag k ry ty c z n y ch . W ty m u k ład z ie te m a ty k i i obecnego· s ta n u b ad a ń poniższe uw ag i w ró w n y m s to p n iu stan o w ić m a ją stu d iu m gospo d arki szlacheckiej n a P o m o rz u , ja k i prób ę zasto sow ania do w y m ien io n y ch w yżej źródeł n o w y ch m eto d badaw czych.

II

B ad an ia M. B isk up a 5 w y k a z a ły w o sta tn ic h latach, że m a ją tk i ziem s k ie sz la c h ty p ru sk ie j m a ją pod w zględem zagospodarow ania dw ojaki c h a ra k te r: z n a jd u je m y ta m zarów no fo lw ark i zw iązane z p ew n ą liczbą łan ó w km iecych, a w ięc podobnie ja k w K oronie; obok tego zaś pow ażną ro lę o d g ry w a ją m a ją tk i u z n an e przez poborców p o d a tk o w y c h za „za gro d o w e“, pozbaw ione km ieci i w obec tego obłożone 12-groszow ym po b o rem z łan u . W te j g ru p ie B isk u p w y o d rę b n ił g o spodarstw a do 3 w łók 3’Visitationles archidiaconatus Pomeraniae, w yd. St. K u j o t , Fontes TNT

t. I—III, Toruń 1897— 1899 (dalej: Visitationes); Monumenta vetustiora, .ad arphi-

diaconatu m C am en en sem pertinentia, w yd. P. P a n s k e, P o n tes TNT t. X I—XV,

Toruń 1907—1911 (dalej: Monumenta).

4 ■Regestr poboru podw oynego dn. 25 III 1648 w Malborgu ... uchwalonego, w yd.

W. K ę t r z y ń s k i , „Roczniki TPN w Poznaniu“ t. VI, Poznań 1871 (dalej: Regestr). Tekst został sprawdzony z rękopisem , uprzejmie w ypożyczonym mi przez Biblio tek ę Kórnicką.

5 M. B i s k u p , Mapa rozm ieszczenia własności zi,emskiej w o j e w ó d z t w a p o 

morskiego, okręgu lęborskiego i b y to w sk ie g o w dru giej połow ie X V I w., M apy w o j e w ó d z t w a pomorskiego w dru giej połow ie X V I w., „Roczniki TNT“ t. LVIII,

z. 1, Toruń 1955, rozdz. VI; por. też „Roczniki. TNT“ t. LX, z. 2, Toruń 1957, s. 19; B i s k u p , Prusy, s. 90 nn.

(4)

S T R U K T U R A M A JĄ T K O W A S Z L A C H T Y P O M O R S K IE J ₆₄₇

jako rzeczyw iście zagro d o w e (odpow iadają one w ielkością nadziałom km iecym ), w iększe zaś u zn ał za fo lw ark i b e z k m ie c e 6. Ta sy ste m aty k a je s t n iew ątp liw ie słu szn a, p o stu lu je o na je d n a k dw a dalsze p y ta n ia : u

1) jak a b y ła geneza fo lw ark ó w bezkm iecych i 2) jak i b y ł ich p o ten c jał gospodarczy w p o ró w n a n iu z fo lw ark a m i o p a rty m i p rz y n a jm n ie j czę ściowo o p ańszczy źn ian ą siłę roboczą.

Tabela I Majątki o znanej liczbie włók folwarcznych w zestawieniu z ogółem majątków szlacheckich

Majątki o znanej liczbie

włók folwarcznych Majątki szlacheckie ogółem Różnica _{w %} wg wzoru C— f

ioo7

g Terytorium i grupa majątkowa 1. mają tków а 1. wł. kmiecych b wł. kmie cych śred nio с 1. mają tków d 1. wł. kmiecych e wł. kmie cych śred nio / Łącznie I i II grupy majątków Pow. człu-chowski 35 237 6,8 97 1053 10,8 - 4 7 ,7 Pow. tczewski 32 290 9,1 68 886 13,0 —9,9 Woj. pomorskie 11 grupa ma jątków Pow. człu-93 687 7,4 289 3617 12,6 —41,3 chowski 28 136 4,8 74 300 4,1 17,1 Pow. tczewski 22 128 5,8 35 162 4,6 26,1 Woj. pomorskie 69 335 4,9 185 763 4,1 19,5 U w a g i: 1 = l i c z b a ; k o l. a i b w e d ł u g ź D z .; k o l . d i e w e d łu g M . B i s k u p , P ru sy, t a b . 65, s . 91.

L iczby u z y sk an e p rzez B isk u p a dla p rz e c ię tn y c h ro zm iaró w fo lw a r k u szlacheckiego· w z e staw ien iu z ró w nież p rze c ię tn y m w yposażeniem tego fo lw a rk u w ła n y k m iece s ta w ia ją n a p ie rw sz y p la n p ro b lem za leżności m ięd zy a re a łe m fo lw arczn y m a k m iecy m w m a ją tk a c h szlach ty d y sp o n u ją c e j km ieciam i. Ś red n i dla całego w ojew ództw a sto su n e k w y n o si w edle liczb B isk u p a 59,5% ła n ó w km iecy ch , zaś 40,5% — o b szaru folw arcznego 7. W ahań w sk a li pow iató w n ie m ożna u zn ać za w ie lk ie (od świeckiego·, gdzie liczby te w ynoszą o d p o w ied n io 70 i 30, do tucholskiego, gdzie szacuje się je n a 50 i 50). O bliczenia te o p a rte z o stały o założenie, że pró b a, n a k tó re j o p a rł się B iskup, o b e jm u ją c a m a ją tk i szlacheckie, dla k tó ry c h podano a re a ł folw arczn y, posiada s tr u k tu rę zgodną z p e łn ą zbiorow ością m a ją tk ó w szlacheckich n a P o m orzu lew obrzeżnym . T a k je d n a k n ie jest.

9 W dalszym ciągu będę się p osługiw ał 'klasyfikacją przyjętą przez B i s k u p a

{Prusy, s. 91). W ydziela on jako grupę I — m ajątki szlachty posiadającej km ieci,

liczące ponad 10 w ł. km iecych, II — jak w yżej, do 10 w ł., III — m ajątki „bez- kmieice“, liczące ponad 3 w ł., IV — gospodarstw a zagrodow e (do 3 wł.).

(5)

648 A N T O N I M Ą C ZA K

T abela I u jm u je różnice w ty m zak resie, osobno dla ogółu fo lw ark ó w z km ieciam i, z oso b na zaś d la fo lw ark ó w m niejszy ch , d y sp o n u ją c y c h w ięcej niż 10 łan a m i km iecy m i. L iczby k o lu m n y с i /, p o ró w n y w an e w w ierszach, w y k a z u ją znaczne różnice, z czego w y n ik a, że prób a, w ed le k tó re j u stalo n o w „ A tla sie “ śre d n i a re a ł fo lw arczny , n ie je s t re p re z e n ta ty w n a w je d y n y m zak resie, w ja k im m ożem y ją spraw dzić, tj. pod w zględem a re a łu km iecego. D la całego· w ojew ództw a b a d an e fo lw arki d y sp o n u ją śred nio liczbą w łók k m iecy ch o przeszło 40% m niejszą. Rzecz c h a ra k te ry sty c z n a , że w ręcz o d m ie n n ie p rze d staw ia się dobór ty ch folw arków , jeśli ro zp a trz e ć je w rozb iciu w edle w ielkości. D la m niejszych , k tó re poza p o w iatem tczew skim d o m in u ją zdecydow anie, o m aw ian a p ró b a d aje zaw sze w ielkości w iększe, dla całego w ojew ódz tw a — o n iem al V3. O dw rotnie, liczb y k o lu m n y g w zastosow aniu do g ru p y I m a ją tk ó w szlacheckich w y noszą — 55,6, — 53,4 o raz dla całego w ojew ód ztw a — 51,8. Z daje się s tą d m iędzy in n y m i w y n ik a, że d a n e te są jeszcze m n iej re p re z e n ta ty w n e , co· ła tw o u zasadnić w iększym zróż nicow aniem dużych m ają tk ó w .

W ja k im k ie ru n k u n a s tę p u je o d chylenie?

N ie m ożem y n ie s te ty n a p o d staw ie u z y sk an y ch liczb w nioskow ać 0 w ielkości i k ie ru n k u błęd u popełn ianeg o p rz y u s ta la n iu śre d n ie j w ie l kości fo lw a rk u n a pod staw ie p ró b y, k tó rą d ysp o n u jem y . Co w ięcej, n a leży sądzić, że różnice u k a z an e w tab . I są w y n ik iem n ie p rzy p a d k u , zb y t m ałej liczebności pró b y, lecz jej szczególnego doboru. N ie b y łab y w ięc do p rzy jęcia a n i k o n cep cja o d rzu cen ia p ró b y , jako n ie re p re z e n ta ty w n e j, an i jej b e z k ry ty cz n a ak c ep ta cja . Je śli p ró b a n ie o d tw a rz a s tr u k tu r y w łasności szlacheck iej na P om orzu, n a w e t w sk ali pow iatów , to je d n a k u d e rz a ją c e ró żn ice m iędzy pró b ą a ogółem b a d a n y ch m a ją tk ó w p rz y liczebności p ró b y w ynoszącej dla całego w ojew ódz tw a — 32%, w ty m dla II g ru p y m ają tk o w ej n a w e t 37% , dla pow. tczew skiego zaś (grupa II) n a w e t 62% — św iadczą o· k ry ją c e j się za ty m p raw idłow ości dobo ru pró b y. J a k a to praw idłow ość? Z w raca uw agę, że m n ie jsz e m a ją tk i liczą w p ró b ie z re g u ły średnio w ięcej w łók k m ie cych niż w całej zbiorow ości. M ajątk i p o zo stające poza próbą, czyli te, dla k tó ry c h n ie zanotow ano liczby w łók folw arcznych , m uszą więc być odpowiednio· m n iejsze o d średniej.· I rzeczyw iście, z p rze k sz ta łce n ia da n y ch ta b e li I u z y sk u je m y d la nich :

w pow. człuchow skim dla gr. I i II 13Д dla gr. II 3,6

w pow. tczew skim 16,5 2,6

w pow. pom orskim 14,9 w ł. 3,3 w ł.

Ś re d n ie d la gr. II są w ięc n a d e r n iskie. K r y ją o n e w sobie dla w oje w ództw a 104 m a ją tk i poniżej 3 wł., często około IV2 łana, a w ięc — jak zobaczym y — poniżej śre d n ie j i d o m inującej w ielkości gospo darstw a km iecego, obok tego zaś 55 m a ją tk ó w szlacheckich w iększych, w ty m 38 do 6 i 17 do 10 włók. G o sp od arstw a w iększe są w p ró bie re p re z e n to w an e sto su n k o w o obficie (57%).

W ynika z powyższego·, że zasadniczą różnicę m ięd zy s tr u k tu r ą p ró b y 1 całej zbiorow ości stan o w i pom inięcie w p ierw szej p o n a d 73% m a ją tk ó w o n ajw y ż ej 3 w łó k ach km iecych. P o tw ie rd z a to an aliza liczbo w a pozo stały ch m a ją tk ó w te jż e g ru p y , p rze k ra c z a ją c y c h 3 w łóki k m iece.

(6)

S T R U K T U R A M A JĄ T K O W A S Z L A C H T Y P O M O R S K IE J ₆₄₈

W śród n ich s tw ie rd z a m y d alek o w ięk szą re p re z e n ta ty w n o ść próby , m ia now icie + 7% 8. Skoro tak , to n a rz u c a się w niosek, że ow e m a ją tk i do 3 łan ó w fo lw ark ó w w ogóle n ie posiadały. T ak zap ew n e by ło w w iększo ści w ypadków , g d y b y bow iem b y ło inaczej, w y n ik a łb y z tego n ie w y

-W ykres I. M ajątki dysponujące km ieciam i w ed le liczby w łók km iecych i fo l w arcznych

P u n k t o z n a c z a 1 m a j ą t e k . K rz y w e p r z e r y w a n e ł ą c z ą m a j ą t k i o ł ą c z n e j l ic z b ie k o l e j n o 3, 5, 10, 30 i 45 w ł. L i n ie c ią g łe w s k a z u j ą s t o s u n e k ł a n ó w k m ie c y c h d o f o lw a r c z n y c h . L ic z b y o z n a c z a j ą

lic z b ę m a j ą t k ó w w k a ż d y m p r z e d z i a le

tłu m a c z a ln y b ra k m a ją tk ó w szlacheckich z a o p atrzo n y ch w e w łóki k m ie ce o łącznym ob szarze do 5— 7 w łók (tj. do 3 km iecych i k ilk u fo lw a r kow ych). B ra k b y ło b y „km ieceg o“ od p o w ied n ik a w iększych m ają tk ó w bezkm iecych.

D otyczy to b ard zo w ielu m a ją tk ó w szlacheckich, je d n a k n ie w szy st kich. W skazu je na to zn o w u sk ład pró b y , do k tó re j n a b ra liś m y już w iększego zau fan ia.

W y k res I sta n o w i p u n k to w y d iag ra m d y sp ersji. P rz e d sta w ia o n za leżność m ięd zy ła n a m i k m iecy m i a fo lw arczn y m i dla w sz y stk ic h b a d a

8 Być m oże z niew ielkim ułam kiem w dół lub w górę, liczbę w yłączonych w łók najm niejszej grupy m ajątkow ej dla uproszczenia przyjęto bow iem za 2,16 w ed le średniej uzyskanej z próby. Jest to duże udogodnienie rachunkow e przy niew ielkim m ożliwym błędzie·. Sama różnica 7-procentowa da się w yjaśnić rów nież tym, że część m ajątków tej sk ali pozbawiona była folw arków ; m ożna się spodzie w ać, że były to m ajątki m niejsze, 4—6 w łók ow e.

o

3 5 10 15 20 3 0

(7)

0 5 0 A N T O N I M Ą C ZA K

ny ch m ajątk ó w . W g ru p ie m a ją tk ó w p o siadających do 3 w łók k m iecy ch z n a jd u je m y fo lw ark i w szelkich sp o ty k a n y c h w ielkości: o d n a jm n ie j szych ido ogro m ny ch , dla k tó ry c h jed en, dw a czy trz y ła n y km iece s tw a rz a ją zn iko m e tylko· zabezpieczenie siły roboczej. D la pozostałych d óbr, p rz y z ary so w u jący ch się p e w n y c h p ro p o rc jac h zbiorow ych, po w sta je je d n a k o b raz p s try , w y stę p u ją n a jp rz eró ż n ie jsze k o m b in acje w ielkości w zg lęd n y ch i bezw zględnych.

Ó w „chaos“ jest je d n a k pozorny. W rażenie to· w a ru n k u ją d w ie p rzy czy n y , w y n ik a ją c e z n iesłu szn y ch założeń. P o p ierw sze — n ie n a leży tra k to w a ć u z y sk an y c h d o tąd w y ników jako sta ty c zn y c h . J a k to p o sta ra m się w y kazać niżej, w zakresie sto su n k ó w w łasnościow ych, a ta k ż e s tr u k tu r y m a ją tk ó w szlach eckich zachodzą u sta w ic z n e zm iany. Co w ażniejsze — zm ian y te częściowo tylko· w y n ik a ją ze św iadom ych d ecyzji w łaściciela 9. W ty m s ta n ie d yn am iczn y m nasz p rze k ró j z 1570 r. sw ą p o zorn ą chaotycznością d o k u m e n tu je obok rozbieżności re g io n a l n y c h ta k ż e nierów nom derność rozw oju, stopień zaaw ansow ania tego rozw oju. Do sp ra w y te j jeszcze pow rócę.

D ru g a p rzy c z y n a m ałej czy teln o ści w y n ik ó w w y k re su d y sp e rsji to u trz y m a n e w nim z konieczności założenie o od ręb n o ści m a ją tk ó w bez- k m iecy ch (g ru p y m ają tk o w e III i IV) od d ysp o n u jący ch k m ieciam i

W ykres II. Struktura m ajątków dysponujących w łókam i km iecym i (w edle klas w ielkości)

1 — W łó k i fo lw a rk o w e . 2 — W łó k i k m ie c e

(g ru p a I i II). Założenie to, w p e łn i uzasad n io n e d la celów p o d a tk o w ych — g dy w obec w olności, ja k ą cieszył się fo lw ark tra d y c y jn y , trz e ba było znaleźć p o d staw ę do· obciążenia „łan ó w zagrod ow ych“ — n ie w y trz y m u je k r y ty k i w b a d a n ia c h n au k o w y ch . P o sta ra m się to w ykazać

9 Choć —· w p rzeciw ień stw ie do w niosków , ja k ie w od niesieniu do K orony w y sn u w a ł W y c z a ń s k l — sądzę, że· szlachcic Prus K rólew skich m iał często realną m ożliw ość św iadom ego w yboru gospodarow ania w oparciu o p ańszczyznę km iecą lub w yłączn ie o różne form y najmu.

(8)

S T R U K T U R A M A JĄ T K O W A S Z L A C H T Y P O M O R S K IE J ₆₅₁

p o ró w n u jąc w y n ik i u z y sk an e dla g ru p I i II, zaś dla w szystkich m a jątk ó w (w ty m ró w n ież bezkm iecych) z d ru g ie j stro n y .

S p ó jrzm y n a tę część w y k re su I, k tó ra dotyczy m a ją tk ó w liczących do 3 w łók km iecych. O k azu je się, że tu w ła śn ie zachodzą n ajw ię k sz e d y sp ro p o rc je i różnice, obok dość n ieliczn y ch m ajątk ó w , w k tó ry c h n ie liczne w łóki k m iece (1— 2 km ieci) w p o w ażn iejszy m s to p n iu o b słu g i w ały fo lw a rk (z gru b sza b io rąc do- 5 w łók), liczne są fo lw ark i 7— 14, n a w e t 18 w łókow e, z p rze w ag ą 10 do- 13 w łók. O bok n ićh sp o ty k a m y o lb rz y m y po 28 i 30 w łók; te n o s ta tn i je s t „opuszczony“.

Je śli z kolei p odn iesiem y w zro k o d n isk ich w arto ści osi odciętych w y k re su I, stw ie rd z im y , że ta k w ielkiego zagęszczenia, ja k p rz y 2 wł. k m iecy ch n ig d zie ju ż n ie zn a jd u jem y , dla żad n ej w a rto śc i o b u osi. W niosek s tą d n a su w a się n a s tę p u ją c y : 1, IV2 i 2 w łó k i k m iece p rz y fol w a rk u liczącym p o n a d 5 w łó k stan o w ią je d y n ie r e lik t g ospodarki p a ń - ■ szezy źnian ej. N a p o ty k a m y w p ra w d z ie d e k la ra c je p o d a tn ik ó w m ów iące,

iż chcieliby o n i osadzić km ieci, d e k la ra c je — ja k to u zasad n iłem -— nie p rz y m u s z o n e 10, d o m in u ją c y je d n a k fa k t istn ien ia licznych m a ją tk ó w bezkm iecych każe sądzić, że m am y do czy nien ia z e ta p e m p rzejścio w y m ido fo lw a rk u bezkm iecego.

S w o je daw n iejsze u w a g i w ty m z a k re sie po p rę obecnie w łaśnie w y n ik am i zestaw ień, d o tyczących s tr u k tu r y m a ją tk ó w g ru p y I i II, roz p a try w a n y c h w izolacji o d fo lw ark ó w bezkm iecych. W yk res II p rze d sta w ia śre d n i sto su n e k p ro ce n to w y w łó k k m iecy ch i fo lw ark o w y ch w m a ją tk a c h u g ru p o w a n y c h w ed le globalnego ich o b szaru . K la sy teg o w y k re su (a więc do 3, do 6, do 10 wł. etc.) zaznaczone zostały n a w y k re s ie p op rzed n im o d cin k am i k rzy w y c h (linią p rze ry w a n ą ). N a w y k re s ie II zauw ażyć m ożem y, że m a ją tk i n a jm n ie jsze , o- o b szarze do 3 wł., m a ją c e km ieci, n ie p o sia d a ją obok n ich folw arków . W p ozostałych k lasa c h fo lw a rk z a jm u je o d 48 do 67% a re a łu uprawnego-, bez w y ra ź n e j ko-relacji z w ielkością -m ajątku.

N a ty m w zasad zie kończę ro zw ażan ia n a d m a ją tk a m i złożonym i z w łók k m iecy ch i fo lw ark o w y ch . N ależałoby jeszcze zbadać re p re z e n taty w n o ść d a n y c h dla I g ru p y m a ją tk o w e j, a le p rzed staw io n e p oniżej obliczenia i zestaw ien ia w y starczą, a b y e x post odpow iedzieć w tej kw e s tii p o zyty w n ie. Z astrzec się je d y n ie p ra g n ie m y w dw u kw estiach . P o pierw sze — z b ra k u d a n y c h n ie p o tra fim y pow iedzieć nic ścisłego- o s tr u k tu rz e m a ją tk ó w n ajw ięk szy ch , liczących p o n a d 60 w łók. Po d ru gie — jed n o stk a („ m a ją te k “), k tó rą o p e ru je m y n ie p o k ry w a się ściśle z tym , co- pod ty m pojęciem ro zu m ie B iskup. Za jed n o stk ę p rz y jm u je m y bow iem wieś, lu b jeśli w ieś je s t podzielon a — część wsi z n a jd u jącą się w jed n y m rę k u ; B isk u p n a to m ia st s u m u je w szy stk ie w łóki , km iece, p o sia d a n e przez szl-achcica a rozrzuco ne w ró żn y c h w siach, cza sem n a w e t w ró żn y c h p o w iatach . W n aszy m p rz y p a d k u w ydało się to niesłuszne, gdyż p ły n n o ść i zm ienność sto-sunków w łasno ścio w ych s p r a wia, że ele m en te m b a rd z ie j sta ły m je s t część w si n iż k o m p le k s ty c h części. O dstęp stw em od te j re g u ły -było. po łączen ie -drobnych p a ru w łó - kow ych dziedzin szlacheckich w pow . puckim , w sposób o czyw isty s ta now iący ch zbiorow e jed n o stk i. D la n a jw ię k sz y ch m -ajątków (pow yżej 60 wł. k m iecych) d a n e o k ilk u fo lw ark a c h m am y je d y n ie w p rz y p a d k u

(9)

M ichała K o n arskiego ; w y ciąg an ie n a te j p o d sta w ie szerszy ch w niosków b y ło b y niesłu szn e (ma on w 3 w siach 69 w ł. k m iecy ch i 2 fo lw ark i: 3 i 17 wł.). W re z u lta c ie ty ch rozbieżności w z a k re sie zwłaszcza m a ją t ków w iększych, po w stać m ogła p ew n a nieścisłość, o n iew ie lk im jed n a k znaczeniu.

R zut o k a n a w y k re s ro z rz u tu m a ją tk ó w w ed le łan ó w km iecy ch i folw ark o w y ch (w y k res I) n asu w a w niosek, że skoro ta k w iele m a ją t ków, n a w e t znacznych, posiadało1 zaled w ie p o jed y n cze lu b p a rę w łók

W ykres III. Struktura m ajątków posiadających i nie posiadających łan ów kmie cych (łącznie, w&dle klas w ielkości)

i — W łó k i fo lw a rk ó w „ b e z k m ie c y c h “ . 2 — W łó k i f o lw a r k o w e m a j ą t k ó w d y s p o n u j ą c y c h k m i e c ia m i. 3 — W łó k i k m ie c e

km iecych, n ie trz e b a było w iele, by tyc'h p o jed y n czy ch km ieci u tra c ić . O bok celow ych ru g ó w zbiegostwo·, z arazy i codzienne przeciw ności losu w y sta rc z a ły , b y pozbaw ić szlachcica km ieci. C zem u w ięc — p o w ta rz a m — stw a rz a ć gran ice m iędzy 2 w łókam i km iecy m i obok 18 fo lw a r kow ych i fo lw ark iem sam odzielnym o 20 w łó kach ? Oba k o rzy sta ły w d ecy d u jącej m ie rze z ró żn y ch fo rm n a jm u .

Ja k o w łaściw e k ry te riu m podziału, w m iejsce liczby łan ó w o p o d a t kow an ych , p rz y jm u ję g lo b aln ą w ielkość m a ją tk u . W ty m u k ład zie dla zbadan ia s tr u k tu r y m a ją tk ó w p om orskich zastosow ałem n a s tę p u ją c y to k p rac y : 1. U g ru p o w ałem m a ją tk i o zn an ej zarów no liczbie w łók k m iecych jak i fo lw ark o w y ch w ed le w łók km iecych w k lasa c h p rz y ję ty c h przez B iskupa iL. 2. O bliczyłem dla każd ej śre d n i s to su n e k w łók fo lw ark o w y ch do k m iecych. 3. O bliczyłem śre d n i a re a ł zajm o w an y g lo b aln ie przez m a ją tk i d a n e j k la sy w ielkości. 4. D odałem doń a re a ł m a ją tk ó w bezkm iecych. 5. P rz en io słe m w y n ik i u z y sk an e z p ró b y (por. 2) n a resz tę m a ją tk ó w pom orskich p o siad ający ch km ieci. W te n sposób u zy sk ałem liczby m ów iące, ja k i p ro ce n t a re a łu g ru n tó w u p ra w n y ch w m a ją tk a c h d a n e j w ielkości z ajm o w ały a) ziem ie chłopskie, b) fo lw ark i w m a ją tk a c h pańszczy źn ian ych , c) o b sz a r fo lw ark ó w n a

(10)

S T R U K T U R A M A JĄ T K O W A S Z L A C H T Y P O M O R S K IE J

653 jem n y c h (bezkm iecych). T ym raz e m (w ykres III) o b raz jest r e g u la r niejszy , coi in te r p re tu ję jako· a rg u m e n t za ro z p a try w a n ie m w szystk ich m a ją tk ó w szlacheckich łącznie. W ah ania p ro c e n tu w łók km iecych, k tó re n a w y k re sie II m ogły sp ra w ia ć w rażen ie n iere p re z e n ta ty w n o śc i pró b y , tu u stą p iły . N ie budzi w ątp liw o ści zm niejszan ie się ro li m a ją tk ó w bezkm iecych w m ia rę p rze su w a n ia się k u m a ją tk o m w iększym . Podobnie, im w yższa k lasa m ają tk ó w , ty m w ażniejszą w n iej ro lę speł nia, u jm u ją c rzecz globalnie, a r e a ł km iecy.

W śród d ro b n ej w łasności, ido 3 w łók, s y tu a c ja p rz e d sta w ia się nieco inaczej. D zielen ie ta k m ałego o b sz aru n a łan (łany) k m iecia i fo lw ark było w idceznie w P ru s a c h p ra k ty c z n ie n iew y k o n a ln e . W K o ro n ie u m ia - n o b y n a ty m o b szarze pom ieścić folw arczek i 2 lu b 3 km ieci; w P r u sa c h tego się n ie sp o ty k a. N ie b y ło b y tu , p rzed e w szystkim , m ożliw e u trz y m a ć n a k a rło w a ty m go sp o darstw ie km ieci, k tó rz y łatw o zn aleźli b y op iek ę i ziem ię u zam ożniejszej sz la c h ty (dane tab . III w sk azu ją, że n a d z ia ły ch ło p sk ie w m a ją tk a c h szlacheckich w ynoszą p rzew ażn ie 2

i w ięcej łanów ). N iestety , n ie w iem y n iem a l nic o opłacaln ości gospo d a rk i szlach eck iej n a P cm o rzu , a le nie uleg a w ątpliw ości, że podział ról, 0 k tó ry m m ow a, m u sia ł być n ie opłacaln y. Bliższej a n a liz y w ym aga w zw iązku z ty m sp ra w a trz y łan o w y ch i m niejszy ch m a ją tk ó w bez fol w arków . Sądzę, że b y ły to p rzew ażn ie części w si należące do w łaścicieli posiad ający ch fo lw ark i w in n y ch w siach. Z a k ład a n ie osobnego- fo lw ark u w y m ag ało b y w p ew n y ch w y p a d k a c h osadzenia d w o rnik a i przez to p rz e sta w a ło b y ć opłacaln e, w dogodnych zaś w a ru n k a c h m ożna było w y k o rz y sta ć pańszczyznę km ieci dla fo lw a rk u w n iez b y t o d ległej wsi.

W y k res III p o tw ierd z a słuszność p rz y ję te g o przez B iskupa podziału m a ją tk ó w w ed le w ielkości. Isto tn ie 10 w łók zd aje się stanow ić pew ną cezurę, k tó ra d o tąd w idoczna b y ła jed y n ie dla m a ją tk ó w bezkm iecych.

III

R e je s tr p o b o ro w y z r. 1570 d la w oj. p om orskiego, b a rd z iej szczegó łowy od pozo stały ch re je s tró w p ru sk ic h , pozw ala zbadać jeszcze p arę d ro b n ie jsz y c h p ro b lem ó w d o ty czący ch m a ją tk ó w szlacheckich. W ty m celu w arto zająć się zan o tow an y m i w r e je s trz e „w łókam i s p a lo n y m i“ 1 now o osadzonym i. W o b u w y p a d k a c h w m y śl u n iw e rs a łu poborow ego p rzy słu g iw a ły p o d atn ik o m zw oln ienia cztero letn ie, o b w aro w an e ponadto pew n y m i z a s trz e ż e n ia m i12.

N ależy m ieć w ątpliw ości, czy dane t e o d p o w iad ają rzeczyw istości, zw łaszcza, czy p o d a tn ic y n ie p rzed łu żali w sw y ch ośw iadczeniach o k resu poboro w ej w olnizny. O kazu je się jed n a k , że ta k chyba n ie było-. B rak n a m w p ra w d z ie re je s tró w z la t sąsiad u jący ch , m ożem y za to zbadać, co sam a sz la c h ta ośw iadcza o u p ły w ie la t zw olnienia.

W zestaw ien iu w łók pogorzelców z w ra ca ją uw ag ę n a stę p u ją c e zależ ności: liczba w łók zw oln ion y ch w jed n e j wsi by w a n iew ielk a; jeśli po m in ąć sp alo n e d w o ry szlacheckie, p rz y czym zw alniano od pob o ru ta k ż e pod d an ych , p ło n ą zw ykle p o jedyncze, czasem dw ie, zag rod y km iece. R o z p a tru jąc pogorzelców w edle la t zw oln ienia w n io sk u ję, że nie m iały tu m iejsca d rasty czn e o sz u stw a w fo rm ie p rze d łu ża n ia la t zw olnienia.

(11)

654

Je śli p rzy p a d k i o n ie p od an ej dacie p o ż a ru (13) p odzielim y m iędzy 4 r u b ry k i „ n a js ta rs z e “ i ta k n ie osiąg ną one liczb u ję ty c h jako hoc a n n o ; n a jm n ie j przecież p o d e jrz a n y c h (nb. n ie jest jasn e, co rozumiano* ściśle

ja k o hoc anno).

Tabela II Włóki igni perditi 1570

Włóki pogorzelców od lat _{. Włóki pogorzelców}

Powiat 4 3 2 1 Z tego roku ? łącznie

m. wł. m. wł. m. wł. m. wł. m. wł. m. wł. m. wł. Człuchowski 1 8 1 1 _ _ _ _ 3 9,5 5 10 10 28,5 Gdański 1 8 1 5,5 — — 2 13,5 Nowski 2 4 2 4 Pucki — •— — — 1 7 — — — — 2 15 3 22 Świecki 6(8) 16 2 5 8(10) 21 Tczewski 3(4) 10 2 6 5(6) 16 Razem 1 8 1 1 1 7 1 8 13(16) 41 13 40 30(33) 105 U w a g i: m . = l i c z b a m a j ą t k ó w w y k a z u j ą c y c h w łó k i „ p o g o rz e l c ó w " ; w ł. = li c z b a w łó k ; l ic z b y w n a w i a s a c h o z n a c z a j ą o g ó ln ą lic z b ę m a j ą t k ó w , b e z n a w ia s ó w — lic z b ę m a j ą t k ó w z p o d a n ą ilo ś c ią w łó k „ p o g o r z a ł y c h “ . B r a k d a n y c h z p o w ia tó w m ir a c h o w s k i e g o i tu c h o l s k i e g o .

In fo rm a c je o* św ieżym o sad n ictw ie są skąp e, dotyczą zaled w ie 27 m a jątków , p rz y czym liczba .włók d la 24 m a ją tk ó w w ynosi p o n a d 70. S k ła d a ją się n a to· p rzew ażn ie d ro b n e p rz y ro s ty poi 2 w łó ki (tj. po je d n y m km ieciu); w je d n y m p rz y p a d k u — 20 łan ó w (od 3 lat). W yn ik a z tego·, że o sadzanie km ieci a ta k ż e z a k ła d a n ie n o w y ch fo lw ark ó w są to z ja w iska u s z la c h ty odosobnione.

Tabela III Łany kmiece igni perditi oraz nuper possessi

Pow. człuchowski Pow. mirachowski Pow. nowski Pow. pucki Pow. świecki Pow. tczewski Pow. tucholski 1 ; 1 ; 2; 3 (wieś o 3 działach: a. 21 wł., b. 2 wł. + 3 nuper possessi, с. 1 wł. spalona); 4; 8 (zostają 4); 1 colonus cum 2 mansis igni periit

Μ

2; 2; 2; 2; 3 4 źrebią

2 (2 zostają); 2; 2; 2; 2 (3 zostają); 2 (2 zostają); 3 (3 zostają); 4 (4 zostają); 4 (4 zostają); 20 2 (2 zostają); 2 (hoc anno delati sunt)·, 2; 2 (4 zostają); 2 (12 zostaje); 4; б (8 zostaje); 1 colonus

2 mansos hoc anno in possessionem accepit (nadto

10) 2

D ane o p o żarach i o sa d n ic tw ie m ożem y też zużytk ow ać dla u s ta le n ia w ielkości n a d z ia łó w gburskich.

Jed n o stk ą, którą: zw alniano o d p o b o ru w n a stę p stw ie p o żaru , b y ł a lb o n a d z ia ł k m ie c y albo też, gdy sp ło n ął d w ór szlachecki, cały m a

(12)

-S T R U K T U R A M A JĄ T K O W A -S Z L A C H T Y P O M O R -S K IE J _65-5

ją te k w łącznie z km ieciam i. W ty m d ru g im w y p a d k u n ie d o w ia d u je m y się w iele, a le też — rzecz ciekaw a — p o ż a ry rzad k o o g a rn ia ją po k ilk a g ospodarstw , n ie m ów iąc o w siach . Z esta w ie n ie III pozw ala w n iosk o wać, że w m a ją tk a c h szlacheckich d o m in o w ał n ad ział d w u ła n o w y 13. Z te r e n u w si k ró lew sk ich i d u chow nych w iem y, że n ad z ia ły g b u rsk ie nie zaw sze b y w a ły w e w si jed n ak o w e; z pew nością ru g i pociągały za sobą ró w n ież pew ne p rzesu n ięcia w w ielkości nadziałów . Mimoi to o b raz u z y sk a n y t u je s t dość re g u la rn y , zarów no jeśli chodzi o w łóki pogo rzelców i now y ch o sadników , ja k i o· liczbę w łó k pozostałych. N ie jest pew ne, ja k in te rp re to w a ć w poszczególnych p rzy p a d k a c h 3 w łóki: m oże to b y ć je d n o gospodarstw o, ja k w O paleniu, gdzie w iz y ta to r biskupi zan oto w ał 3 g b u ró w po 3 obo k 5 po 2 w ł ó k i 14; z d ru g ie j s tro n y często s p o ty k a m y w m a ją tk u ta k n iew iele w łók km iecych, że m u sim y p rzy jąć, iż k m ieć sied ział ta m n a jed n y m czy p ó łto ra ł a n i e 15. O gólnie jed n a k b io rąc p rze d staw io n y m a te ria ł dow odzi, że n a d z ia ły g b u rsk ie w d o b rac h szlacheckich w ynoszą najczęściej 2 w łóki, rzadziej 3; niższe o d śred n iej z d a rz a ją się w m a ją tk a c h gdzie sp o ty k a m y pojedy nczy ch km ieci, za rów no u w łasności d ro b nej, ja k p rz y w ielkich fo lw ark a c h n a je m n y ch . N ieliczne jaśn ie jsz e n o ta tk i o o sad zan y ch k m ie c ia c h w sk azują, że 2 w łóki uw aża się za n ajw łaściw szy nad ział.

J a k zobaczym y n iżej, n o rm a ta u leg n ie o b n iżen iu w p ierw szej poło w ie n astęp n ego stu lecia.

IV

B ad an ie ew olucji w łasności szlach eckiej po ro k u 1570 n a tr a fia na pow ażne tru d n o ści źródłow e. In w e n ta rz e m a ją tk ó w są zby t m ało liczne, by m o żna było· na ich p o d staw ie w y ciągnąć w nioski ogólniejsze. Pozo s ta ją w iz y ta c je p a ra fii, k tó re ze sw ej stro n y są dla n aszy ch p o trzeb zbyt lako n iczne. W izy tato rzy n o tu ją je d n a k w n ie k tó ry c h la ta c h sk w a p liw ie k ilk a elem entów , m o g ących m ieć d la h isto ry k a k a p ita ln e z n a czenie. Są to 1° ła n y opuszczone (deserti), z cen ny m i u zu p ełn ien iam i g d y chodzi o ru g i, 2° liczba łan ó w (kmieci), w reszcie 3° liczba dw orów szlacheckich w e wsi i — czasem — nazw iska, rzad ziej ta k ż e im iona, ich w łaścicieli. C zasokres o b ję ty w izy tacjam i jest n ie s te ty n a d e r k ró tk i; sięg a on dla a rc h id ia k o n a tu pom orskiego' z a le d w ie do końca stu lecia (1599 r . ) 16. D la kam ieńskiego' zaś, tj. dla w iększej części p ow iató w człu - chowskiegoi i tucholskiego, m am y od r e je s tr u 1570 r. lu k ę przeszło osiem dziesięcioletnią, aż do w izy tacji 1652 r. Zw ięzłość in fo rm acji, p o n ad to k w e stio n a riu sz p y tań , u bocznie tylko· zah aczający o p ro b le m y w łasności ziem skiej, nie niw eczą je d n a k podstaw ow ej zale ty w izytacji, jak ą jest w iarygodność. W przeciw ieństw ie d o ośw iadczeń p łatn ik ó w , z k tó ry m i

13 Na 48 w ielk ości (nadziałów lub ich sum ) spotykam y — elim inując w ie lo  krotność trzech i liczb y najw iększe, jako n iep ew n e — 34 parzyste, zaś tylko 9 n ie parzystych, co popiera tezę o dw ułanow ym nadziale.

14 Visitationes, s. 301 n.

15 Przeciętna dla m ajątków do 3 w ł. km iecych w yn osi dla całego w ojew ód z tw a 2,1 (Prusy, s. 91, tab. 65); d la 28 m ajątków o znanym areale folw arcznym — 2,16 (por. tab. I). K ryje ona, jak to pokazuje· w ykres 1, także 2 m ajątki o 1 łanie km iecym i 3 o P/s łana.

16 Rzekoma w izytacja bpa Gniewosiza z r. 1649 (Archiwum D iecezjalne w P e l p lin ie, G. 11) jest, jak to w yk azał St. K u j o t (Visitationes, w stęp), kopią w izy  tacji z ostatnich lat XVI w., częściow o uzupełniającą braki innych rękopisów .

(13)

m am y d o czy nien ia w r e je s tra c h poboru, tu s p o ty k a m y się z o ceną s ta n u rzeczy, d ok o n an ą p rzez p rzed staw iciela d uch o w ień stw a: w iz y ta to ra , często — zw łaszcza w w iz y ta c ja c h z la t 1597— 99 — ró w n ież proboszcza, czasem zw ery fik o w an ą przez zeznania po dd any ch, sk o n fro n to w a n ą ze z d a n ie m sz la c h ty ; zd arza się k o rzy stać ta k ż e z re je s tró w dochodów

p a ra fii.

Tabela IV Zmiany w strukturze własnościowej wsi szlacheckich 1570—1599

1 1 1570(A) i 1583--84(B ) 1570(A) i 1595--99(C) Powiaty • Liczba wsi L ic z b a m a jątk . Różnica % między A i В 100B ---100 A

Liczba wsi L iczb a

m a ją tk . Różnica % między O gó łem m л < pa II

с

A< B _A _В O gó łem Ü A < U II <3 Ü V < A С A i С 100C ---100 A Gdański 4 2 2 ____ ₇ ₅ _—29 ₃ ₃ _ ■ _{14 11} _—22 Mirachowski 8 5 2 1 36 24 —29 13 4 1 8 53 54 —2 Nowski 2 1 — 1 6 5 —17 6 4 — 2 13 8 —39 Pucki 5 2 2 1 9 6 —34 17 2 6 9 33 39 + 18 Świecki 9 6 1 2 19 13 —32 22 10 1 U 51 45 —12 Tczewski 8 5 1 2 22 19 — 14 13 7 1 5 27 26 —4 Razem 6 po wiatów 36 21 8 7 99 72 —27 7 4 ' 30 9 35 191 183 —4 U w a g i: w r a z i e n i e j a s n o ś c i c o d o ś c is łe j l ic z b y - m a ją tk ó w w e w s i p r z y jm o w a n o lic z b ę m i n i m a l n ą ; w r u b r y k a c h „ l ic z b a m a j ą t k ó w " p o m i n i ę t o m a j ą t k i z n a j d u j ą c e s i ę w e w s i a c h , w k t ó r y c h l i c z b a d z ia łó w n i e u l e g ł a z m i a n i e .

Tab. IV p rzy no si zestaw ien ie dan y ch r e je s tr u poborow ego i w izy tacji, d o ty czący ch liczby m a ją tk ó w w p oró w n y w aln y ch pod ty m w zg lę d e m w siach. A b y w ykazać, ja k p o w stał o sta te c z n y je j w y nik , u jm u je o n a z osobna ta k ż e w si, w k tó ry c h liczba m a ją tk ó w ro śn ie (A < B), nie zm ien ia się, ty c h w reszcie, w k tó ry c h o n a m a le je (A > B). A oznacza tu u m o w n ie s ta n w 1570 г., В i С odpow iednio w d w u o k resach u ję ty c h w iz y ta c ja m i, podobnie ja k n iżej p rz y ję te zostan ie D dla ro k u 1648, zaś E d la 1652. K oniec X V I s tu le c ia w z e sta w ien iu z 1570 r. w y k a z u je p e w ien sp a d e k liczby m a ją tk ó w . W y ją te k sta n o w i p o w ia t pucki, gdzie w ciągu n iem al 30 la t p rzy b y w a 18% m ajątk ó w . O gólnie jed n ak , p orów n u ją c p rze k ró j końca X V I w., o b fitsz y niż p o przedni z la t 1583— 1584, u z y sk u je m y obniżkę w skaźników . P ozw ala to w nioskow ać, że m ieliśm y po p rzed n io do czy n ienia z m a te ria łe m m ało re p re z e n ta ty w n y m . O trz y m an e w sk aźn ik i sp a d k u liczby m a ją tk ó w tra k to w a ć n ależy n ie ty le jako liczby, ile ja k o ogólną w skazów kę o tren d zie, k tó ry w y p a d n ie badać d o k ład n iej n a p o d staw ie p rz e k ro jó w 1570 i 1648 r.

V

Je d y n y m i źró d łam i o b e jm u ją c y m i w iększe te r y to ria w o j. pom or sk ieg o około połow y X V II stu le c ia są r e je s tr p o b o row y z 1648 r. i w i zy tacja p a ra fii a rc h id ia k o n a tu kam ieńskiego z r. 1652.

(14)

S T R U K T U R A M A JĄ T K O W A S Z L A C H T Y P O M O R S K IE J ₆₅₇

R e je str o b e jm u je — po do b n ie ja k poprzedn i — w szystkie p o w ia ty w ojew ództw a z pom inięciem te ry to riu m gdańskiego. Liczba w y m ien io n y c h wsi p rzek racza analo g iczn ą dla 1570 r., m ożem y więc p rzy jąć, że o b ję to n im 80— 90% m ie jsc o w o śc i17. T reść r e je s tr u n a su w a pow ażne tru d n o śc i. W licznych w y p ad k ach p o z n a je m y ty lk o su m ę uiszczoną, nie w iem y z jakiego· ty tu łu . D ane o osobach w łaścicieli dóbr po d an e są n ie- p o rząd n ie. Z re g u ły b ra k im ion (co uniem ożliw ia id e n ty fik a c ję bądź ro zró żn ien ie osób o ty m sam y m n azw isk u) często n a w e t n azw isk a za s tę p u je n o ta tk a : possessores.

W iększe jeszcze kłopoty, ty m raz e m ju ż in te rp re ta c y jn e , n a su w a w y szczególnienie p o d sta w y w y m ia ru p o d atk u , do sp ra w y te j je d n a k w y p a d n ie p rzejść nieco później. P o ró w n a n ie elem en tó w in fo rm a c ji u zy sk a ny ch na p o dstaw ie r e je s tr u 1648 r. i w izy tacji 1652 r. m ożliw e jest je d y n ie w 19 p rzy p a d k a c h dla p o w iatu człuchow skiego i 10 dla tucholskiego.

G ra n ic a a rc h id ia k o n a tu k am ień sk iego p o k ry w a ła się bow iem z d użym p rzy b liżen iem z g ran ic ą pierw szego z p o w iató w i o b ejm o w ała w ięk szą część drugiego. O czyw iście je d n a k nie m ożem y po ró w ny w ać w szystkich w si n a ty m te re n ie . W w iz y ta c ji b ra k często n azw isk szlach ty , d an e dotyczą km ieci, n ie d o w iad u jem y się n iem a l niczego o obszarze fo lw a r ków, jed y n ie o d o k o n an y ch ru g ac h ; r e je s tr rów nież zam iast nazw isk m ów i czasem krótko· possessores, zam iast w łók po d aje ty lk o su m ę po boru . O gólnie biorąc, je d y n ie ow e 29 w si m ożem y w p ew n y m s to p n iu p orów nyw ać. S p ra w a p ierw sza to n azw iska sz la c h ty i liczba działów w e wsi. N azw iska zgodne są d la 7 wsi, rozbieżności w y s tę p u ją p rzy 3 1S. W ażniejszym sp ra w d zia n e m je st liczba działów , w sto su n k u do re je s tr u poborow ego istn ie je bow iem zaw sze p o d ejrzen ie, iż nazw iska szlach ty w n im p od an e to je d y n ie n azw isk a w płacający ch, n ie zaś w szy stkich w łaścicieli. I tu d o m in u ją re z u lta ty całkow icie zgodne 19, ponad to zaś nieścisłości zapisu lu b rozbieżności nie w y k lu czają, że o b ie zap isk i od d a ją rzeczy w istą w odp o w ied nim ro k u liczbę m a ją tk ó w 20.

17'W r. 1570 tylko 82,6% (Por. Prusy, s. 16 i tab. 21, s. 51), trzeba jednak w ziąć pod liw agę także p ew ien w zrost liczby osad w w yn ik u kolonizacji w ew n ętrznej. Oto liczby w si szlacheckich w rejestrach 1570 i (1648): pow. człuchowskiego — 72 (87), gdański — 31 (25), m irachow ski — 39 (42), n ow sk i — 32 (37), pucki — 46 (ponad 37), św ieck i — 73 (83), tczew sk i — 117 (109), tucholski — 53 (56). Ra zem — 463 (ponad 476).

18 Pow . człuchow ski — A ngow ice, Zbieniny, M oszczenica, N iw y, Paw łow o, pow. tucholski — Komorza W., W ysoka. Rozbieżności w ystęp u ją dla Łoży (czł.) (Pa w łow ski, F eliks D oręgowski), Szenfeldu (Doręgowscy, W olszlegerowa), niejasna jest spraw a z Z am arłem (tuch.), gdzie w 1648 r. siedział W ierzbowski, zaś w 4 lata później sukcesorow ie Sam uela Zalińskiego. Również w Zychcach (czł.) n ajp ierw spotykam y 7 nazw isk, później km ieci i pustki niegdyś n ależące do Doręgowskiogo. R óżnice te nie są w ielk ie w porów naniu z różnicam i, jakie istnieją m iędzy re jestram i poborowym i ze zbliżonych lat w innych w ojew ództw ach. M iędzy rejestrem (

1653 i 1655 dla w oj. krakow skiego różnice w ykazuje 19% w si szlacheckich. Por.·

R ejestr p o b o r o w y w o j e w ó d z t w a kra k o w sk ieg o z r o k a 1630, opr. E. T r z y n a

i S. Z y g a, pod red. S. I n g l o t a , W rocław 1959, tabl. I, s. IX.

18 Pow . człuchow ski — A ngow ice, Jarcewo, Zbieniny, K onarzyny, K onarzynki, Łoża, N iw y, Lotyń, Szczytno (w obu przypadkach połączone z Lisoween i P łaszczy- cami); tucholski — Przyrow o, Siciny, Ł yskow o, Kom orza W., L ubieszyn, Obiezierze.

20 Pow. człuchow ski — Brzeźno Szlacheckie 1648 r. — possessores, 1652 r. — 23 aviae: Zychce 1648 r. 7 nazw isk, 1652 r. — km iecie i łan y pusłe niegdyś Doręgowskieigo; Paw łow o 1648 r. — 5 lub w ięcej w łaścicieli, w tyiń 2 (3?) P aw łow  skich, 1652 r. — Paw łow scy; Sępolno Człuchow skie 1648 r. — W ęglikowski, 1652 r. — były 2 folw arki: K onarskiego 1 P aw łow skiego, teraz upraw ia się łany

(15)

P o w sta je jeszcze m ożliw ość zestaw ien ia w zm ian ek w a re a le u p ra w n y m . Tu, rzecz jasn a , n ie n a le ż y oczekiw ać p e łn e j -zbieżności, w y siłk i u zy sk an e n ie są je d n a k bez znaczenia. N a jp ie rw p rz y p a d k i zgodne, k tó re i ty m raz e m p r?e w aż a ją 21. N ie m ożna p o ró w n y w ać ściśle w łók z 1648 r. i km ieci z 1652 r., zw raca je d n a k u w ag ę zależność p o w ta rz a ją c a się w k il

k u w siach : K o n a rz y n y — 7V2 w łók, 5 km ieci; K o n a rz y n k i — 8V2 i 8; M oszczenica 10 i 7; Przyrow o: — 3 i 2 22. P oza w ą tp liw y m P a w łó w k ie m liczba łan ó w p rz y p a d a ją c a n a k m iecia nie p rze k ra cz a 1,5. T ru d n o n a ta k w ątłej p o d sta w ie w y ciąg ać sta n o w cz e w nioski m ożna je d n a k w y su n ą ć przy p u szczen ie że a re a ł go sp o d arstw a km iecego zm n iejszył się w sto su n k u do' 1570 r.

P o śró d p o zo stały ch 6 w s i dla k tó ry c h u z y sk aliśm y w y n ik i m n ie j zgodne 23, n ie b udzą n ie p o k o ju D oręgow ice. W A ngow icach m am y zano to w a n y c h przez w iz y ta to ra 11 włók, zaś z a d e k la ro w a n e u p rz e d n io t y l ko 4. W czterech p o zo stały ch w sia ch p o ja w ia ją się km iecie, g d y 4 la ta w cześniej czy tam y je d y n ie o w łó kach fo lw arczn y ch . Sądzę, że tu do p iero k r y je się, być m oże, isto tn a sprzeczność, bow iem p o d a te k o d w łók

opuszczone; Szenfeld 1648 r. — D oręgow scy, 1652 r. — W olszlegerow a; pow. tuchol sk i — W ysoka 1648 r. — 2 W ysoccy, 2 inne n azw iska, nadto possessores, 1652 r. — W ysocki.

W ieś 1648 1652

p o w . c z łu e h o w a k i

J a r c e w o 7 w ł. fo lw .; 3 w ł. os. a u la , m o d o n u llu s co lo n u s ( b y ło 5 ) ; d e s e rti agri c o lu n tu r a d p ra e d iu m K o n a r z y n y 7 1/2 w ł. o s .; 4 1/2 w ł. p u s t e 5 k m ie c i, p o le s z ó s te g o w łą c z o n o d o f o l w a r k u K o n a r z y n k i 8Vl w ł. OS. 8 k m ie c i M o s z c z e n ic a 10 w ł. o s .; 15 w ł. fo lw . 7 k m i e c i ; b y ło 18, le c z p o z o s t a ł y c h p o l a p r z y ł ą c z o n o d o f o l w a r k u P a w ło w o s ą w ł. o s. i fo lw . s ą k m ie c ie i f o lw a r k i P a w łó w k i 8 w ł. o s. ( r a z e m z K ło d a w ą ? ) 3 k m ie c i p o w . t u c h o l s k i P r z y r o w o 3 w ł. o s. 2 w ł. o s. O b ie z ie r z e ■ 4 w ł. o s .; 2 w ł. p u s t e b y ło 8 k m ie c i, a m o d e r n o h a e r e d e o m n e s c o n  versi i n p r a e d iu m

„os.“ oznacza osiad łe; „folw .“ — folw ark ow e.

22 2D , s. 232, Regestr, s. 188; ŹD, s. 217, Regestr, s. 187; 2'D, s. 207, Regestr, s. 183.

D o rę g o w ic e L o t y ń Z a w a d a S z e n f e ld I A n g o w ic e i B rz e ż n o Sza. 1 w ł. o s . 4 w ł. fo lw . 11,5 w ł. fo lw . 4 w ł. fo lw . 4 w ł. o s 32 w ł. fo lw . n u llu s c o lo n u s 3 k m ie c i, a u la 9 k m ie c i 14 k m i e c i ; z ie m ie 4 s p u s t o s z o n y c h p r z y ł ą c z o n o d o f o l w a r k u k m ie c ie n a 11 w ł. 5 k m ie c i (23 d w o ry s z la c h .)

(16)

S T R U K T U R A M A JĄ T K O W A SZ L A C H T Y P O M O R S K IE J ₆₅₉

fo lw arczn y ch b y ł o· połow ę niższy (1 zł) od pob oru p łacon ego z w łók km iecych. Z d ru g ie j s tro n y , czy m ożem y z a k ła d a ć z góry, że e w o lu c ja po stęp ow ała tylko· w je d n y m k ie ru n k u , że m am y do czy nien ia w y łącz n ie z ru g o w an iem km ieci? O bok nieścisłości zapisu, m ożliw ej d la obu źródeł, n ie w olno w ykluczać lo k aln y c h sukcesów ak c ji osiedleńczej. N ie m ożna zaw sze p rzy ją ć, że w r e je s trz e km ieci po p ro stu po m inięto: 11,5 w ł. fo lw ark o w y ch w Z aw ad zie + a re a ł 9 km ieci, w zm ian k o w a n y ch w c z te ry la ta później d a łb y p o n ad 25 wł., w obec 14,5 w ł. z 1570 r. X V I-w ieczny o b szar A ngow ic n a to m ia st, 15,5 w., odpow iada su m ie w łók osiadłych i fo lw arczny ch z o b u źródeł z połow y X V II w. Do· sp ra w y te j jeszcze pow rócę.

O gólnie b io rąc r e je s tr pogłów nego z r. 1648 w yszedł o b ro n n ą rę k ą z te j próby. M ożem y n a jej p o d staw ie p rzy jąć, że liczba w łaścicieli ziem sk ich w poszczególnych w siach 24 jest ele m en te m w iary g o d n y m . M n iej sze nieco zau fan ie m ieć n a le ż y do· liczby w łók, ale i n ią wolno· się po służyć dla u ch w y cen ia tre n d u . Ja k k o lw ie k uzasad n io n a b y ła p ie rw o tn a n ieu fn o ść d o r e je s tr u z 1648 r., n ie w olno zapom inać, że r e je s tr po p rzedn i, z 1570 r., nie został ja k d o tą d p o d d a n y podobnej w e ry fik a c ji. N ie m am y go z czym zestaw iać, a le nie oznacza to przecież, że jest z n a tu r y rzeczy ścisły! W ty c h w a ru n k a c h w a rto zw rócić u w ag ę n a p e w n e zbieżności m iędzy n im a źró d łam i dla połow y X V II stu lecia, zw ięk sza jące z jed n ej s tro n y z a u fa n ie do n aszy ch m ate ria łó w , z d ru g iej zaś — w sk azujące n a trw ało ść n ie k tó ry c h e le m en tó w m ają tk o w y ch . Oto w Z a w adzie, k tó ra w r. 1570 liczyła ogółem 14,5 wł., G ra ff w 1648 r. m a fo lw ark o w y ch w łók 11,5; n o tu je m y p ew n ą różnicę. W B rzeźnie Szlachec-. k im b yło ok. 39,5, później m a ją być ty lk o 32 wł. 2S. N ato m iast w trz e ch w siach pow. tu ch o lsk ieg o zw raca u w ag ę trw ało ść a re a łu km iecego: w Z a m a rłe m sp o ty k a m y w o b u re je s tr a c h 2 w łó k i (w 1570 r. d o w iad u jem y się tak że o w łókach „zag ro d o w y ch “), p o d o b n ie w Sicinach; w P r z y ro w ie 2 w łók i u ro sły do· 3. W reszcie 8 km ieci, z a n o to w an y ch w K o n a rz y n - k a c h w 1652 r. odpow iad a 13 w łókom , ja k ie zgłoszono ta m w 1570 r. (obok 17 w łók folw arcznych), zaś 14 k m ieci z S zen feld u (1652 r.), obok 4 sp u sto szały ch, n ie sto i w sprzeczności z 15 w łó k am i w r. 1570 26. P r z y k ła d y zgodności z r e je s tr e m z 1570 r . m ożna b y m nożyć, n ie1 wolno· je d n a k zapom inać, że zgodność ta k a n ie stan o w i k r y te r iu m w iarygodności późniejszego r e je s tr u poborow ego. W arto n a to m ia st zanotow ać, że o d ch y lenia n ie id ą zaw sze in m in u s. Np. dla G rab ow a (pow. człuchow ski) w 1570 r. n o tu je się 36 w łó k (25 à 12 gr, 3 km iece i 9 fo lw ark ow ych w o ln ych o d poboru), zaś w 1648 r. — 48V2 wł. fo lw ark o w y ch , po· 1 z ł 27. Z d ru g iej s tro n y w K ozielcu (pow. now ski), gdzie w 1570 r. k m iecie u p ra w ia li 4 w łó k i obok 36 p u sty ch , w 78 la t p ó źniej sp o ty k a m y ty lk o 3 w ł. o siadłe; o· p u stk a c h nie s ły c h a ć28 (jak k o lw iek w 1648 r. zanoto w an o w K o n a rz y n k ac h tylko· 8V2 w ł. os.).

24 N ie zaś liczba globalna dla w ojew ództw a czy p ow iatów , bow iem drobniej szą szlachtę kw itują poborcy zbiorowym ok reślen iem possessores.

25 ŻD, s. 239, Regestr, s. 190; ŻD, s. 237, Regestr, s. 186.

28 ŹD, s. 208, Regestr, s. 183; ŻD, s. 202, Regestr, s. 183; ŻD, s. 207, Regestr,

s. 183; ŻD, s. 232, Visitationes, s. 127; ŻD, s. 241, Visitationes, s. 157 (jakkolwiek w 1648 zanotow ano w K onarzynkach tylko 8,5 w ł. os.).

27 ŻD, s. 221, Regestr,, s. 187.

(17)

P o zo staje jeszcze o tw a rta sp ra w a, co w łaściw ie oznacza w R e je strze 1648 r. o k reśle n ie „w ł. fo lw .“ . N ie są to w sz y stk ie w łók i folw arkow e, bow iem zasadniczo· nie obciążano ich poborem , p o n adto liczba ich w po szczególnych w siach je s t zb y t nisk a. N ie są to w yłącznie ła n y „zag ro d ow e“, o d p ow ied n ik ow ych 12-groszow yc’h z 1570 r „ bow iem n iek tó rzy w łaściciele ziem scy p łacą jed n o cześn ie za w łóki fo lw ark o w e i osiadłe. W ro k u 1648 O b ow iązyw ały w y ty czn e u n iw e rsa łu poborow ego p ru sk ieg o z 1612 r. i n a stę p n y c h ; L en g n ich zam ieszcza u n iw e rsa ł z 1619 r., k tó ry p o sta n a w ia :

De sin g u lis m a n sis possessionatis, Regiis, S p iritu a lib u s {n on ta m e n plebanalibus), N ob ilibu s, S c u lte tia lib u s, ru sticis & q uo m o d ocun q ue n o  m in a ri p o ssu n t, in singulas collectiones so lv e tu r flo re n u s un us.

S im ilite r de illis m an sis, q u i d eserti s u n t & colonis carent, ad pra e d iu m ta m e n aliquod p e r tin e n t, grossi q u ind ecim .

Z w raca uw agę, że d aw n iejsze p o stan o w ien ia w ty m z a k re sie b rzm iały in aczej. O to o d pow iedni fra g m e n t u n iw e rsa łu z 1593 r. (analogicznie w 1601 r.):

Die aber, w e lc h e k e in e B a u e r-H u b e n haben, v o n ein er V o llw erc k s- -H u b e n w ie a uch je d e r w ü s te n H u b en , d a ra u f der B a u e r v e ra r m e t — 15 gr 29.

R óżnice są isto tn e. U n iw e rsał z 1619 r. nie w y ró ż n ia (jak przytoczone w cześniejsze) w łók fo lw arczn y ch sz la c h ty bezkm iecej; o b k ład a 15-groszow ym p o d a tk ie m w szy stk ie w łó k i opuszczone i pozb aw ion e km ieci, n ależące do fo lw ark u . M ożna b y się zastanaw iać, ja k p rze d staw ia się sp raw a z w łókam i sz la c h ty z d aw n a b ezkm iecej, zestaw ien ie z dan ym i r e je s tr u 1570 r. p rz e k o n u je jed n a k , że w zasadzie i te p odciągano pod 15-groszowe. N ie w ą tp liw ie n a to m ia st postanow iono ściągnąć pobór z w łók opuszczonych i w y ru g o w an y ch . O czywiście po zostają niejasności, zw łaszcza n ie w iadom o w edle jak ie g o k ry te riu m k w alifik ow ano w łóki jak o przy łączo n e d o fo lw a rk u lu b też folw arczne, sa m ą tezę m ożem y je d n a k sp raw d zić n a k ilk u w siach (tab. V).

Tabela V Włóki folwarczne i osiadłe wedle wizytacji i rejestru poborowego (1648)

Wieś 1618 1 1648 J 1652 Jarcewo Komorza W. Moszczenica 17 kmieci 7 wł. folw., 3 wł. os. 12 wł. folw., 2 wl. os. 15 wl. folw., 10 wł. os. przyłączono do folwarku role 5 kmieci nullus colonus

7 kmieci ; role 11 kmieci przyłączono do folwarku

R e je str poborow y u jm u je rzecz w yłącznie sta ty c zn ie ; w izy tacje często n o tu ją r u g i 30. N ie w iem y, k ied y ich dokonano, n ie in fo rm u je

29 G. L e n g n i c h , Geschichte der Lande P reu ssen königlich Polnischen An-

theils, D anzig 1734, t. VII, s. Doc. 4, nr 2; tamżei t. V, s. Doc. 84, nr 32; tamże t. IV,

s. Doc. 80, nr 30; s. Doc. 163, nr 46.

30 Rugi chłopskie w woj. pom orskim w końcu XVI i w następnym stuleciu w y  m agają osobnego opracow ania. Było to — w św ietle w izytacji p arafii — zjaw isko m asow e, akcja na sk a lę w iększą niż to się dotąd przyjm ow ało. Zob. niżej w czę ści VIII.

(18)

S T R U K T U R A M A JĄ T K O W A S Z L A C H T Y P O M O R S K IE J ₆₆₁

o ty m źródło, n ie m ożem y ty c h d an y ch zestaw ić z w cześniejszym i w iz y tac jam i. G dy p o ró w n u jem y d an e o- J a rc e w ie , w y d a je się praw do po dobne, że ła n y o w y ch 5 k m ieci to w łaśn ie 7 + 3 w łóki z re je s tru . W ta kim w y p a d k u pro ces p rzy łą cz a n ia ró l k m iecy ch do fo lw a rk u dokony w a łb y się stopniow o. D w a ła n y osiad łe w K om orzy W ielkiej w y g lą d a ją rów nież na szczątek d a w n e j o sa d y km iecej, k tó re j d o sz u k u ję się w p o zostałych 12 w ł., obecnie folw arczn y ch . W M oszczenicy 15 + 10 w łók z 1648 r. odpow iada 18 km ieciom w zm ian k o w an y m p rze z w iz y ta to ra p a ra fii. W ciągu o sta tn ic h 4 la t n iew iele się w b ad a n y ch s p ra w a c h tu zm ieniło: 7 km ieci siedzi zap ew n e n a 10 w łókach, a le je d e n a s tu pozosta ły c h — to w łaśnie te 15 w ł. fo lw ark o w y ch.

VI

O m ów iw szy r e je s tr p oborow y z 1648 r., m ożna p rze jść do zb ad an ia ew olucji sto su n k ó w w łasnościow ych n a P o m o rz u w ciągu p ierw sz e j po ło w y X V II w. Rozpocznę o d p ro b le m u w ielkości m ają tk ó w . N iestety , n ie m ożem y b ad ać jej b ezpośrednio: r e je s tr 1648 r. p o m ija p rze w aż n ie im ion a, często i n azw isk a (d ro b n ej szlachty). I t u w ięc o b ra ć m u siałem drogę p o śred n ią, p o ró w n u jąc liczbę m a ją tk ó w w poszczególnych w siach. J a k o p o dstaw ę p o ró w n an ia p rz y ją łe m r e je s tr 1570 r., nie zaś p óźniejsze w iz y ta c je znacznie m n ie j k o m p letn e. W y nik i tab . VI, jeśli chce się je od nieść do p ierw szej poło w y X V II w ., sk o ry g o w a ć n a le ż y re z u lta ta m i tab . IV.

Tabela VI Zmiany w strukturze własnościowej wsi szlacheckiej 1570—1652

Powiaty

1570 (A) i 1648(D) 1570 (A) i 1652 (E)

1

i

Og

ółem

Liczba wsi Liczba

majątków _{% między}Różnica A i D

100C

--- 100 A

Liczba wsi Liczbą

m ająt. Różnica % między A i E 100E -100 A Q A С A = D d> V A D WA С И II с А< Е _А _E Gdański 4 3 ___ ₁ _15. ₁₁ _—26 Mirachowski 14 6 1 7a 52 44 —17 Nowski 10 8 — ₂ ₂₅ ₁₅ _■_—40 Pucki 12 11 _ ₁ ₅₀ ₂₈ —44 Świecki 22 18 — 4 56 33 —41 Tczewski 37 25 2 10» 95 55ъ —44 Tucholski 20 14 2 4° 87 45 —33 2 — — 5 2 —60 Człuchowski 36 25 5 6 104 70 —33 10 2 1 46 17 —63 Czluchowski, uwzględniając wszystkie 57 25 26 6 128 94 — 27 wsi o znanych danych

Razem 8 powiatów 155' 110 10 35 465 301 —35

1

1 1

a — l ic z b a m a j ą t k ó w z n a n a t y l k o w 6 w s i a c h (A ) b —■ l ic z b a m a j ą t k ó w z n a n a t y l k o w 8 w s i a c h (D ) с — li c z b a m a j ą t k ó w z n a n a t y l k o w 2 w s i a c h (D )

(19)

662 A N T O N I M Ą C ZA K

W p rze c iw ie ń stw ie do o b razu , ja k i d a ła ta b e la IV nie tru d n o zau w a żyć d la o k re su późniejszego w y ra ź n y sp a d ek liczby m a ją tk ó w w e w szy st k ich pow iatach . W ątpliw ości, czy w d ru g im p rz e k ro ju n ie m am y do czy n ie n ia z po m in ięciem znacznej części nazw isk, rozw iew a u zu p ełn iające

Wykres IV. Zm iany w liczbie m ajątków w porów nyw alnych w siach (1570—1648) 1 — W si o d a n e j l i c z b ie m a j ą t k ó w w r . 1570. 2 — W si o d a n e j l i c z b ie m a j ą t k ó w w r . 1648.

3 — W si, k t ó r e u l e g a j ą r o z d r o b n i e n i u (1570), 4 — W si, k t ó r e u l e g a j ą r o z d r o b n i e n i u (1643)

zestaw ienie dla 2 pow iatów . Z ko lei p o d a ją c d la pow. człuchow skiego w y n ik i u z y sk an e dw iem a m eto d am i stw ierd zam y , że opuszczenie w k o lu m n ie „ A —D “ w si o· n ieliczn y ch m a ją tk a c h nie spow odow ało d ra sty c z n eg o sk rzy w ien ia o b raz u 31.

D la całego w ojew ód ztw a śre d n i u b y te k m a ją tk ó w w ażony liczbą w zm ian ek (co· d aje w y n ik zbliżony do śre d n ie j pow iatów , w ażonej liczbą m a ją tk ó w w k ażd y m z n ich się z n a jd u ją c y c h w 1570 r.) w ynosi 35°/o. U w zg lęd niając po p raw k ę, ja k ą p rzy no si o s ta tn i w iersz ta b e li (dla pow. człuchow skiego), m ożem y śmiało< p rzy jąć, że liczba m a ją tk ó w szlachec k ich w w ojew ództw ie zm n iejszy ła się o 30% . P o śró d wsi, k tó ry c h s tr u k tu r a w łasn ościow a u leg ła zm ianie, w % p rzy p ad k ó w dokonało się to w k ie ru n k u zm n iejszen ia liczby działów . W re z u lta c ie szeregi „szlach ty jed n o w io sk o w ej“ pow ięk szy ły się bardzo znacznie. O czyw iście znaczenie teg o fa k tu zm niejsza się, g d y w ziąć pod uw agę, że wieś w si nieró w na, a .więc „w io sk a“ n ie stanow i żad nej m ia ry . Z d ru g ie j s tro n y po zostaw a

31 Poza zestaw ien iem pozostało i teraz k ilk a w si o bardzo licznych działach, które w 1648 r. ok reślon o possessores. U w zględn ien ie ich zm niejszyłoby rozpię tość 6%, jaką d ały obie m etody, przynajm niej o połow ę.