A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA SOCIOLOG IC A 28, 1999
K a zim ierz Kowalewicz
UKRAINA - JE D E N Z N A S Z Y C H S Ą S IA D Ó W
1. W ST Ę P
D o b rze znane są w ydarzenia polityczne przełom u lat osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych w naszej części E uropy, k tóre spraw iły, że n a polityczną m ap ę E uropy i św iata ja k o pełnopraw ne nazwy państw pow róciły słow a, k tó re ja k kiedyś się w ydaw ało bezpow rotnie zniknęły. Jeśli d la przyzw oitości p om inąć wszystko co stało się w Polsce, to przypom nieć należy u padek m u ru berlińskiego, a k sa m itn ą rew olucję i wreszcie ro z p ad sow ieckiego im perium ja k o najbardziej sym boliczne m anifestacje otw ierające drogę do sam ostanow ienia now ych państw . Szczęśliwie ten po w ró t wielu p ań stw n a polityczną m apę w naszej części E u ro p y nie łączył się ze zm ianą granic, co zapow iadałoby najgorsze i ja k słusznie zauw ażył L. K ołakow ski p arę lat tem u „n arzucony przez S talina p orządek jałtań sk i w ydałby się nam rajem ” ( K o ł a k o w s k i , 1990, s. 25). Sygnalizowane tu i ówdzie problem y zw iązane z istnieniem m niejszości narodow ych i ich właściwym funkcjonow aniem zostały ja k d o tąd um iejętnie rozładow ane czy wyciszone zgodnie z oczeki-w aniam i krajóoczeki-w , oczeki-w k tó ry ch zrealizooczeki-w ano lad d em o k raty czn y . N ie bez znaczenia są tu d ążen ia now ych państw do cz ło n k o stw a w uzn an y ch stru k tu rac h europejskich. P o wielu latach w języku polityków , publicystów , nau k o w có w , ponow nie, ju ż norm aln ie, pojaw ia się określenie „ E u ro p a Ś ro d k o w a” czy czasem „ E u ro p a Ś rodkow o-W schodnia” . A przecież jeszcze parę lat tem u zupełnie zasadne było pytanie, czy E u ro p a Ś rodkow a istnieje ( A s h , 1990). „M im o liczącej tysiąc lat tradycji E u ro p a Ś ro d k o w a nagle przestała istnieć. Przestała istnieć ja k o pojęcie geograficzne, ale chyba tylko chw ilowo. Od kilku lat pojęcie to i kryjące się za nim realia pojaw iają się n a now o z coraz w iększą delikatnością. Po 45 latach zapom nienia określenie środkow o-w schodnia E u ro p a jest znów używ ane w gazetach i książkach, n a w ykładach i w notach dyplom atycznych” ( D z i e w a n o w s k i , 1992, s. 3). D ość szybko okazało się, że istnieje coś, o czym wiedzieli pisarze, poeci, artyści (nierzadko wygnańcy) z tej właśnie części naszego k o n ty n en tu . Ja k pisał Cz. M iłosz „gdzie jest gotyk, renesans, gotyk i b a ro k - tam jest
sąsiada. (T a definicja jest niezbyt d o b ra , gdyż m o żn a się spierać, czy do N orw egii dotrzem y tak sam o łatw o jak do D anii czy Szwecji, pew no jed n ak nie tak łatw o, jeśli nagle oba te kraje lub jeden z nich zam knie cieśninę i o d etn ie d ro g ę do N orw egii). Z atem jeszcze inaczej m ów iąc, naszym sąsiadem są ci, z którym i graniczym i lub do których dopłyniem y d ro g ą m o rsk ą, są bowiem po p ro stu n a drugim brzegu. W zaprezentow anym tu taj ujęciu sąsiedzi P olski to D a n ia , N iem cy, C zechy, S łow acja, U k ra in a , B iałoruś, Litw a, R osja, Ł otw a, E stonia, F in la n d ia i Szwecja. K ra je o różnej historii, odm iennych przez wieki zw iązkach z P olską, i co w ażne dla tych b a d a ń - kraje o różnym w kładzie w ku ltu rę europejską i różnej skali recepcji tychże d o k o n a ń w Polsce, zarów no w przeszłości ja k i obecnie. Niezależnie jed n ak od tego co działo się w przeszłości, teraźniejszość tw orzy now e oczekiwania. W tym także oczekiwanie, że sąsiad nie będzie pozostaw ał nieznany, że nasza wiedza o „ ic h ” kulturze będzie rosła. Z tym problem em zw iązane było badanie „ K u ltu ra m oich sąsiadów ” zrealizow ane n a przełom ie lat 1994/1995 w Łodzi. A nkietę przeprow adzono wśród studentów (138 ankiet) i uczniów szkół średnich (127 ankiet). D alsza analiza zebranego m ateriału skupia się w okół problem u wiedzy o kulturze U krainy - jed n eg o z naszych sąsiadów . Poniew aż wcześniej w spom inaliśm y o tru d n y m dziedzictw ie, nie sposób nie pam iętać, że tak określona przeszłość zapew ne odciska się n a św iadom ości m łodych ludzi i w pewien sposób w pływ a n a to , co odnosi się do chwili aktualnej. Ż ad n e z pytań ankiety - należy d o d ać - nie odnosiło się do trudnego dziedzictwa bezpośrednio, z założenia koncentrow ały się one na pew nych d o k o n an iach kulturow ych i wiedzy o nich wśród m łodzieży. P rag n ąc choć częściowo, zasygnalizow ać kontek st, k tó ry należy uwzględnić, analizując wyniki zacytujemy fragm ent tekstu B. Skaradzińskiego: „U krain a jak o form acja kulturalna nie istnieje w ogóle w polskiej świadomości. Jak b y ta ziem ia sąsiedzka nie m iała żadnej literatury ani prasy, bad ań naukow ych ani m uzyki, film owców ani poetów , inżynierów ani odkryw ców ” (S к a r a d z i ń s к i, 1995, s. 71).
2. UKRAINA - JE D E N Z N A SZ Y C H SĄ SIA D Ó W
Pojaw ienie się nowych państw na m apie E uro p y to jednocześnie kw estia now ych stolic, now ych pieniędzy, now ych przyw ódców państw , czy wreszcie obecność w eterze now ych języków , m ożliw ość ich n au k i itp. P opraw nie nazw ę stolicy U krainy wymieniło 47,8% ankietow anych studentów i 47,2% uczniów . Najwięcej pozytyw nych odpow iedzi w śród studentów n a pytanie o stolicę uzyskano w p rz y p a d k u . Rosji - 97,1% , D anii - 94,2% , Czech
93,4% oraz Litwy - 91,3% respondentów . W śród uczniów nie zm ienia się zasadniczo lista p ań stw , ale w w idoczny sposób o b n iża się liczba
B ardzo często pow stanie now ych państw to nie tylko nazw y stolic n a m apie, nowe pieniądze w banku, nierzadko to także znani, b ard zo zasłużeni d la w olnościow ych poczynań tych społeczeństw politycy, później często głowy państw . W d o d a tk u , jeśli rz ad k o w m ediach p o jaw iają się n a przykład nazw y now ych w alut to nazw iska przyw ódców p o jaw iają się w telewizji znacznie częściej. R ośnie więc oczekiwanie, że przynajm niej one utrw aliły się w św iadom ości widzów i czytelników , w śród słuchaczy rad ia itp. W przypadku U krainy popraw nie nazw isko głowy pań stw a wym ieniło 20,2% studentów i 29,7% uczniów. W ym ieniając głowy państw sąsiadów Polski, studenci najczęściej pisali nazw iska B. Jelcyna (86,9% ), W. H avla (70,2% ) i na trzecim miejscu głowę państw a ukraińskiego (90,2% ). Rzadziej niż w przyp ad k u U krainy w skazyw ano popraw nie nazw isko głowy państw a niem ieckiego. T u taj w arto zauważyć, że w śród złych odpow iedzi „ k ró lu je ” nazwisko H. K ohla. Z kolei uczniowie potrafili popraw nie wymienić przyw ód-ców Czech i Rosji (71,7% odpow iedzi) o raz królow ej D an ii - 48,3% popraw nych odpow iedzi. Z aró w n o w śród uczniów ja k i studentów nikt nie potrafił w skazać głowy państw a w Ł otw ie i Estonii, o raz Słowacji (studenci) i B iałorusi (uczniowie).
N ow e państw a to także m ożliw ość sp o tk an ia w eterze, w dyskursie publicznym języka narodow ego właściwego każdem u z naszych sąsiadów . W yczulone ucho m oże te języki płynące z radiow ej czy telewizyjnej „wieży B abel” odbierać. Najczęściej, co oczywiste, potw ierdza się gotow ość do ro zp o zn an ia języka rosyjskiego i niemieckiego. Ale są też tacy, którzy tw ierdzą, że po trafią rozpoznać język ukraiński - 12,5% ankietow anych uczniów i 9,4% studentów . „Z e ro w a” jest gotow ość d o ro zp o zn an ia języka łotew skiego, estońskiego, co być m oże potw ierdza, że pytanie o „znajom ość” języków nie było jedynie „tw orzeniem faktów ” . D o tąd jed n ak analizowaliśm y wiedzę badanych dotyczącą rzeczy, k tó re wyłoniły się w ciągu p aru lat, i m ają w części znam ię „now ej” rzeczy. Ale każdy z naszych sąsiadów m a sw oją historię, uznane zabytki w skali św iatow ej, czasem też w łasne, „ lo k a ln e ” , do których przyw iązuje określoną wagę. K ażd y kraj w niósł swój w kład do kultury europejskiej i światowej. Poszczególne zabytki kultury, nazwy historycznych miejscowości czy budowli miały swoją własną „publiczną” dro g ę, by utrw alić się w św iadom ości poszczególnych ludzi. P o d ró że , album y krajoznaw cze, filmy podróżnicze i lekcje geografii i historii m ogły także zrobić swoje. O wielu tych m iejscach znacznie więcej m o żn a m ów ić dopiero po odzyskaniu wolności przez dany kraj (chodzi tu przede wszystkim o kraje podlegające uprzednio sowieckiej dom inacji). Jedno z pytań ankiety dotyczyło właśnie historii kultury poszczególnych naszych sąsiadów , re-prezentow anego zazwyczaj przez jeden zabytek, budow lę czy też historyczną m iejscowość. W brew pozorom w ybór nie był łatwy, nie tylko w odniesieniu n a przykład do Estonii czy Łotw y, ale także F inlandii czy Słowacji.
E u ro p a Ś ro d k o w a ” ( M i ł o s z , 1990, s. 10). Jed n ak polityczne zm iany w naszej części E uropy nie ograniczają się jedynie do ponow nego pojaw ienia się powyższego określenia. T o także państw a, k tó re pow stały w w yniku dążności wolnościowych i w efekcie upadku sowieckiego imperium. W centrum naszej uwagi pozostaje ta część kontynentu, w której dokonały się „w schodnio-europejskie rew olucje” ( P a k u l s k i , 1991). Z m iany n a politycznej m apie E u ro p y to rów nież w jakim ś sensie, przynajm niej z fo rm alnopraw nego p u n k tu w idzenia zm iany sąsiadów Polski. T o rów nież, nadal w sensie fo rm a ln o p raw n y m , zm iany w odniesieniu d o sąsiedztw a wielu pań stw będących „now ym i” sąsiadam i Polski. I tak nie tylko Białoruś jest teraz sąsiadem Polski, ale m a w swoim sąsiedztwie U krainę, Rosję, Litwę.
Z a tymi politycznym i i form alnym i przesunięciam i nazw , określeń, czy ich ponow nym usankcjonow aniem kryją się złożone problem y historyczne, k ultu ro w e i polityczne. Wiele z państw , k tóre przy zaprezentow anym dalej szerokim rozum ieniu, zaliczam y do sąsiadów Polski, musi u p o rać się ze swym „tru d n y m dziedzictw em ” , by użyć określenia Cz. M iłosza. „ T ru d n e d ziedzictw o” to nie tylko problem P o lak ó w i N iem ców , czy P olak ó w i Litw inów . Jest to rów nież zagadnienie, z którym m uszą sobie poradzić Czesi i Słowacy, Czesi i N iem cy, m oże też Finow ie i Szwedzi, w części chyba B iałorusini, Litwini itd. R óżny oczywiście jest w każdym w ypadku bagaż ow ego „tru d n e g o dziedzictw a” . Jed n o jest pewne, budując d e m o -kratyczny ład w E uropie i świecie poszczególne kraje będą m usiały u porać się z tru d n ą w łasną przeszłością. R ealizow ać to się m oże na wiele różnych sposobów , ta k ą szansę stw arza postulow any przez A. K łoskow ską „tren in g we w zajem ności” ( K ł o s k o w s k ą , 1991). B adania socjologiczne ukazując n a przykład w zajem ne stereotypy i uprzedzenia m o g ą odegrać isto tn a rolę w tym procesie. Nie bez znaczenia jest także w iedza o kulturow ej tradycji sąsiadów i stosunek do niej. D la naszych potrzeb wystarczające jest określenie sąsiada zap ro p o n o w an e przez M . Ziółkowskiego:
Sąsiad to ktoś znajdujący się w przestrzennej bliskości, ale jednocześnie ktoś, z kim ma się pewien kontakt, o kim posiada się pewne informacje, z kim wchodzi się w rozm aite interakcje. Sąsiad nie jest jednym z „nas” i choć m oże być traktowany jako „ob cy” w sensie bycia „innym ” czy „odległym em ocjonalnie”, nie jest jednak całkowicie „obcym ” w sensie bycia „nieznanym ” . Sąsiednia grupa etniczna, jej dorobek i kultura, ziemia, na której m ieszka, są w jakim ś sensie przedmiotem „naszej” wiedzy (i postaw), która jest zawsze różna od „ich” własnej autośw iadom ości ( Z i ó ł k o w s k i , 1991, s. 59).
D odajm y, że tak rozum ianego sąsiedztw a nie ograniczam y jedynie do „sty k u ” czy jedynie k o n ta k tu w zdłuż granic lądow ych. W pew nym upro sz-czeniu m ożem y przyjąć, że w tym rozum ieniu naszym sąsiadem jest ten do kogo docieram y nie będąc zm uszonym w ędrow ać, podróżow ać przez inne terytoria, nie okazując paszportu, nie w ykupując zezwoleń itp. W ystarczy, że ktoś zdecyduje się n a p o dróż w określonym kierunku, to d o trze do
sąsiada. (T a definicja jest niezbyt d o b ra , gdyż m o żn a się spierać, czy do N orw egii dotrzem y tak sam o łatw o ja k do D anii czy Szwecji, pew no jed n ak nie tak łatw o, jeśli nagle o b a te kraje lub jeden z nich zam knie cieśninę i o d etn ie dro g ę d o N orw egii). Z atem jeszcze inaczej m ów iąc, naszym sąsiadem są ci, z którym i graniczym i lub do k tórych dopłyniem y d ro g ą m o rsk ą, są bowiem po prostu n a drugim brzegu. W zaprezentow anym tu taj ujęciu sąsiedzi P o lsk i to D a n ia , N iem cy, C zechy, S ło w acja, U k ra in a , B iałoruś, Litw a, R osja, Ł otw a, E stonia, F in la n d ia i Szwecja. K ra je o różnej historii, odm iennych przez wieki zw iązkach z P olską, i co w ażne dla tych bad a ń - kraje o różnym w kładzie w ku ltu rę europejską i różnej skali recepcji tychże d o k o n a ń w Polsce, zarów no w przeszłości ja k i obecnie. N iezależnie je d n a k od tego co działo się w przeszłości, teraźniejszość tw orzy now e oczekiwania. W tym także oczekiwanie, że sąsiad nie będzie pozostaw ał nieznany, że nasza wiedza o „ich ” kulturze będzie rosła. Z tym problem em zw iązane było badanie „ K u ltu ra m oich sąsiadów ” zrealizow ane n a przełom ie lat 1994/1995 w Łodzi. A nkietę przeprow adzono wśród studentów (138 ankiet) i uczniów szkół średnich (127 ankiet). D alsza analiza zebranego m ateriału sk u p ia się w okół problem u wiedzy o kulturze U krainy - jednego z naszych sąsiadów . Poniew aż wcześniej w spom inaliśm y o tru d n y m dziedzictw ie, nie sposób nie pam iętać, że tak określona przeszłość zapew ne odciska się na św iadom ości m łodych ludzi i w pew ien sposób w pływ a n a to, co odnosi się do chwili aktualnej. Ż adne z pytań ankiety - należy d o d ać - nie odnosiło się do trudnego dziedzictwa bezpośrednio, z założenia koncentrow ały się one n a pew nych d o k o n an iac h kulturow ych i wiedzy o nich w śród m łodzieży. P ragnąc choć częściowo, zasygnalizow ać kon tek st, któ ry należy uwzględnić, analizując wyniki zacytujem y fragm ent tekstu B. Skaradzińskiego: „ U k rain a jak o form acja kulturalna nie istnieje w ogóle w polskiej świadomości. Ja k b y ta ziem ia sąsiedzka nie m iała żadnej literatury ani prasy, b ad a ń naukow ych ani m uzyki, film owców ani poetów , inżynierów ani odkryw ców ” ( S k a r a d z i ń s k i , 1995, s. 71).
2. UKRAINA - JE D E N Z N A SZ Y C H SĄ SIA D Ó W
Pojaw ienie się now ych państw na m apie E u ro p y to jednocześnie kw estia now ych stolic, now ych pieniędzy, now ych przyw ódców państw , czy wreszcie obecność w eterze now ych języków , m ożliw ość ich n au k i itp. P o praw nie nazw ę stolicy U krainy wymieniło 47,8% ankietow anych studentów i 47,2% uczniów . Najwięcej pozytyw nych odpow iedzi w śród stu d en tó w n a pytanie o stolicę uzyskano w p rz y p a d k u . Rosji - 97,1% , D anii - 94,2% , Czech - 93,4% o raz Litwy - 91,3% respondentów . W śród uczniów nie zm ienia się zasadniczo lista państw , ale w w idoczny sp osób o b n iża się liczba
pozytyw nych odpow iedzi w każdym przypadku. Popraw nie stolicę R osji wym ieniło 87,4% badanych uczniów, stolicę Czech - 85% , zaś stolicę Litwy i Szwecji - 74% ankietow anych ze szkół średnich.
N azw y stolic niek tó ry ch pań stw słabo utrw aliły się w św iadom ości zarów no studentów ja k i uczniów. N ajrzadziej w ym ieniane przez studentów stolice to 'I allin - 31,8% dobrych odpow iedzi, M ińsk - 38,4% i R yga - 44,9% dobrych odpow iedzi. Z kolei uczniom najwięcej k ło p o tu spraw iło w skazanie stolicy Niem iec - 30,7% dobrych odpow iedzi, stolicy Ł otw y — 28,3% i Estonii — 23,3% popraw nych odpow iedzi. Z różnych względów m oże nas dziwić słaba wiedza o stolicach nowych państw leżących nad B ałtykiem , ale zaskakujące w ydają się jed n ak kłopoty z ustaleniem stolicy Niemiec. T o także efekt „now ego” .
W ychodząc od wiedzy o U krainie ograniczyliśm y k o n tek st d o inform acji 0 najw iększej i najm niejszej liczbie p o p raw n y ch odpow iedzi. R ów nież w p rzypadku pozostałych pytań zawsze dla po ró w n an ia pojaw iać się będą inform acje dotyczące pozostałych naszych sąsiadów zazwyczaj ograniczone d o zjawisk o największym (3) i najniższym (3) natężeniu, zarów no wśród uczniów ja k i studentów . T en zabieg, choć niew ątpliw ie poszerza k o n tek st, w jak im rozw ażać m ożna dane dotyczące U krainy, pow oduje, że odp o w ied -nio więcej inform acji odnosi się do pozostałych sąsiadów Polski, uw zględ-nianych bądź pom ijanych w naszym wyliczeniu, w zależności od w yników badania.
N ow e państw a, to jakże często now a w aluta, nowe pieniądze. Interesujące w ydaw ało się ustalenie, ja k obecnie, w okresie ożyw ienia gospodarczego, w prow adzania gospodarki rynkowej m łodzi ludzie zorientow ani są w systemie pieniężnym sąsiadów , właściwie w sam ych nazw ach w aluty. I tak popraw nie nazw ę w aluty ukraińskiej p o d ało 13,7% studentów i 26% uczniów . Jed n a k w aluty innych, nowych państw ankietow ani znają znacznie gorzej. D otyczy to przede wszystkim państw nadbałtyckich, k tó re uzyskały niedaw no niepod-ległość. Popraw nie nazw ę w aluty łotewskiej wym ieniło 3,6% studentów , popraw nie określiło w alutę estońską 5,1% i litew ską - 10,8% badanych studentów . W śród uczniów tylko niewielki p ro c en t re sp o n d en tó w jest zorientow any w praw idłow ych nazw ach walut: litewskiej - 2 % , łotewskiej 1 ukraińskiej - 0,8% . D obrze znane są w aluty naszych, rzec by m o żn a „stary ch ” , „ląd o w y ch ” sąsiadów . Nie m a studenta, któ ry by nie znał nazw y w aluty w N iem czech, 98,5% zna czeską k o ronę i 94,9% badanych wie, że rubel jest w a lu tą w Rosji. W nazw ach w alut rów nie dobrze zorientow ani są uczniowie. P opraw nie nazyw a w alutę niem iecką 88,2% badanych uczniów o ra z odpow iednio 88,2% k o ro n ę czeską i rosyjskiego ru b la - 85,8% odpow iedzi. O ddziaływ anie różnorakich dośw iadczeń z przeszłości jest aż n ad to w idoczne, nie bez znaczenia jest także „ p o p u larn o ść” tych w alut w naszych k o n ta k ta c h z sąsiadam i.
B ardzo często pow stanie now ych państw to nie tylko nazw y stolic na m apie, now e pieniądze w b an k u , n ierzadko to także znani, b ard zo zasłużeni dla w olnościow ych poczynań tych społeczeństw politycy, później często głowy państw . W d o d a tk u , jeśli rz ad k o w m ediach p o jaw iają się na przykład nazw y now ych w alut to nazw iska przyw ódców p o jaw iają się w telewizji znacznie częściej. R ośnie więc oczekiwanie, że przynajm niej one utrw aliły się w św iadom ości widzów i czytelników , w śród słuchaczy ra d ia itp. W p rzypadku U krainy popraw nie nazw isko głowy pań stw a wym ieniło 20,2% studentów i 29,7% uczniów. W ym ieniając głowy państw sąsiadów Polski, studenci najczęściej pisali nazw iska B. Jelcyna (86,9% ), W. H av la (70,2% ) i na trzecim miejscu głowę państw a ukraińskiego (90,2% ). Rzadziej niż w przyp ad k u U krainy w skazyw ano popraw nie nazw isko głowy państw a niem ieckiego. T u taj w arto zauważyć, że w śród złych odpow iedzi „ k ró lu je ” nazwisko H. K ohla. Z kolei uczniowie potrafili popraw nie wymienić przyw ód-ców Czech i Rosji (71,7% odpow iedzi) oraz królow ej D anii - 48,3% popraw nych odpow iedzi. Z arów no w śród uczniów ja k i studentów n ik t nie p o trafił w skazać głowy państw a w Łotw ie i Estonii, oraz Słowacji (studenci) i B iałorusi (uczniowie).
N ow e państw a to także m ożliw ość sp o tk an ia w eterze, w dyskursie publicznym języka narodow ego właściwego każdem u z naszych sąsiadów . W yczulone ucho m oże te języki płynące z radiow ej czy telewizyjnej „wieży B abel” odbierać. Najczęściej, co oczywiste, potw ierdza się gotow ość do ro z p o zn an ia języka rosyjskiego i niem ieckiego. A le są też tacy, którzy tw ierdzą, że p otrafią rozpoznać język ukraiński - 12,5% ankietow anych uczniów i 9,4% studentów . „Z e ro w a” jest gotow ość do ro zp o zn an ia języka łotew skiego, estońskiego, co być m oże potw ierdza, że pytanie o „znajom ość” języków nie było jedynie „tw orzeniem faktów ” . D o tąd jed n ak analizow aliśm y wiedzę badanych dotyczącą rzeczy, k tó re wyłoniły się w ciągu p a ru lat, i m ają w części znam ię „now ej” rzeczy. Ale każdy z naszych sąsiadów m a sw oją historię, u z n a n e zab y tk i w skali św iatow ej, czasem też w łasne, „lo k a ln e ” , do których przyw iązuje określoną wagę. K ażdy kraj w niósł swój w kład do kultury europejskiej i światowej. Poszczególne zabytki kultury, nazwy historycznych miejscowości czy budowli m iały swoją własną „publiczną” dro g ę, by utrw alić się w św iadom ości poszczególnych ludzi. P o d ró że , album y krajoznaw cze, filmy podróżnicze i lekcje geografii i historii m ogły także zrobić swoje. O wielu tych m iejscach znacznie więcej m o ż n a m ów ić dopiero po odzyskaniu wolności przez dany kraj (chodzi tu przede wszystkim o kraje podlegające uprzednio sowieckiej dom inacji). Jed n o z p y tań ankiety dotyczyło właśnie historii k u ltu ry poszczególnych naszych sąsiadów , re-prezentow anego zazwyczaj przez jeden zabytek, budow lę czy też historyczną m iejscowość. W brew pozorom w ybór nie był łatwy, nie tylko w odniesieniu n a przykład do Estonii czy Łotw y, ale także F inlandii czy Słowacji.
W p rz y p ad k u U krain y była to Ł a w ra Pieczerska. 7,2% stu d en tó w i 18,1% uczniów popraw nie w skazało państw o, w którym znajduje się ten zabytek i określiło jeg o c h a ra k te r. Najczęściej d o b rz e iden ty fik o w an o H ra d cza n y (96% studenci i 79,7% uczniowie) i E rm itaż (82,6% studenci i 70,8% uczniowie). Jednak praw ie nie rozpoznano zabytków B iałorusi, E stonii, Łotw y, ale także F inlandii.
Pytanie o zabytki kieruje naszą uwagę w stronę turystyki, zw iedzania. W ankiecie zapro p o n o w an o badanym w ybór trzech dow olnych i bezpłatnych wycieczek do k tó reg o ś z 12 krajów — sąsiadów Polski. W ycieczkę na U krainę w ybrało 3 uczniów (2,3% ) i 6 studentów (4,3% ankietow anych). W wyborach uczniów i studentów dom inowały kraje skandynaw skie - Szwecja (85% uczniów i 77,5% studentów ), D an ia (65% uczniów i 74,6% studentów ) oraz F inlan d ia (62,2% uczniów i 65,9% głosów studenckich). Sporadycznie w ybierano wycieczki do Estonii, na Ł otw ę, Słowację, rzadko także na Litwę. S taran o się też ustalić, czy w śród naszych sąsiadów istnieje kraj, do którego d an a osoba nie zdecydowałaby się pojechać. 9,4% uczniów wymieniło U krainę ja k o kraj, do którego nie chcieliby podróżow ać. P odobnego zdania było 7,9% studentów .
P rzedstaw ione d o tąd wyniki w zasadzie odnosiły się przede wszystkim do wiedzy polskich uczniów i studentów o w ybranych elem entach kultury naszych sąsiadów , ale p y ta n ia dotyczące w yboru wycieczek i u n ik a n ia wyjazdów do pewnych krajów w prow adzały nowy w ątek. Poza ew entualną w iedzą d o ty czą cą życia sąsiadów i naszych poznaw czych pasji z tym zw iązanych, w grę w chodziło także posiadanie pewnego ob razu innych, mogły też ujawnić się stereotypy i uprzedzenia dotyczące innych. W ostatnich latach przeprow adzono wiele badań dotyczących stereotypów i uprzedzeń funkcjonujących nie tylko w śród dorosłych, ale także obecnych w świecie m łodszego p o k o len ia ( J a s i ń s k a - K a n i a , 1991, S k o t n i c k a - I l l a - s i e w i c z , W r ó b l e w s к a P a w 1 a k, 1991, S u c h o c k a , 1995). Być m o -że tego rodzaju bad an ia są najbardziej p rzydatne dla w spom nianego wy-żej „treningu we w zajem ności” . P odobnie trak to w ać m ożna sondaże obrazujące, ja k postrzegają nas reprezentanci innych narodów ( N o w i c k a , Ł o d z i ń s k i . 1992), ale bardzo często bywa, że po p ro stu w yobrażam y sobie, że inni nas ja k o ś postrzegają i to w yobrażenie wpływa n a charakterystykę danej grupy, jej ocenę i przede wszystkim na nasze zachow anie. W om aw ianym tutaj badaniu n a tem at kultury naszych sąsiadów staraliśm y się określić, jak przedstaw ia się, oraz czym charakteryzuje to w yobrażenie, ja k inni nas w idzą, ja k są d o nas nastaw ieni. Interesow ało nas, ja k i je st obecnie, zdaniem ankietow anych uczniów i studentów , stosunek większości p rzed-stawicieli poszczególnych państw do P olaków . M ożna było w ybrać jed n ą z czterech możliwości: „czują sym patię” , „są negatyw nie nastaw ieni” , „są n eu tra ln i” oraz oczywiście „ tru d n o pow iedzieć” . Najczęściej ujaw niało się
w yobrażenie o negatyw nym nastaw ieniu U kraińców do P olaków . W śród studentów 57,2% respondentów wyraziło takie przekonanie. Z daniem 41,7% ankietow anych uczniów , U kraińcy są negatyw nie nastaw ieni d o Polaków . Z kolei na uczucia sym patii U kraińców d o P olaków w skazyw ało 10,2% uczniów i 17,4% studentów uczestniczących w sondażu. P od o b n y odsetek ankietow anych był przekonany o zachow aniu neutralnym U kraińców w sto -sunku do przedstawicieli naszego k raju (było to 18,1% uczniów i 8% studentów ). C zęść re sp o n d en tó w w ah ała się i u n ik a ła jed n o zn a czn e g o zakw alifikow ania swoich w yobrażeń - stąd w ybory oznaczone ja k o „ tru d n o pow iedzieć” . T ę m ożliw ość w ybrało 31,5% uczniów i 18% stu d en tó w spośród ankietow anych. Badani studenci częściej zaznaczają swoje przekonanie 0 negatyw nych odczuciach U kraińców w obec P olaków . Jednocześnie należy podkreślić, że wyraźnie uw idacznia się tendencja d o podkreślenia neutralności w zachow aniu i niechęć d o własnych, jednoznacznych stwierdzeń dotyczących przek o n ań innych (bardziej to jest w yrażane przez uczniów ). W edług uczniów i studentów uczestniczących w b adaniu najbardziej negatyw nie nastaw ieni do Polaków są Niemcy (studenci - 89,1% odpow iedzi, uczniow ie - 74% odpow iedzi), następnie Czesi (odpow iednio 35,4% uczniów i 50,7% studentów ) o raz R osjanie (zdaniem 37% uczniów i praw ie 37% studentów ). D la pełności naszych w yobrażeń dodajm y, że o sym patii C zechów do P olaków przekonanych jest w śród ankietow anych 25% uczniów i 21% studentów . Z kolei o sym patii R osjan d o P olaków m ów i 18,1% uczniów 1 15,9% studentów . By u trzym ać przy jętą zasad ę prezentacji w yników zobaczm y teraz, kto w opinii studentów jest najbardziej przyjaźnie nastaw iony d o P olaków . Z daniem uczniów n ajbardziej sym patycznie nas tra k tu ją Szwedzi (37% odpowiedzi), Słowacy (35,4% ) oraz Finow ie (30,7% ). Studenci nicco inaczej widzą narody darzące sym patią P olaków . Są to Słowacy (45,2% ankietow anych), Litw ini (28,2% ankietow anych) o raz Czesi (21% ), i tuż za nim i - co istotne dla celów tego tekstu - U kraińcy. K o n ty n u u jąc uwagi o sym patiach i niechęciach wobec Polaków , w arto i w tym m iejscu jeszcze raz przypom nieć naszą wcześniejszą obserw ację w skazującą, że często m łodzi ludzie lokują swoje w ybory w obszarze „n e u traln o ści” lub też orzekają „ tru d n o pow iedzieć” . Sygnalizow ana niechęć d o „czarn o -b iały ch ” deklaracji potw ierdza się w przypadku każdego pytania o sym patie i antypatie do nas poszczególnych naszych sąsiadów .
W arto także pam iętać, że nie tylko duży p rocent m łodych ludzi (z obu grup) nadal postrzega N iem ców ja k o n aró d negatyw nie nastaw iony do P olaków , ale i niewielu umieszcza to nastaw ienie w p o lu neutralności - 11,6% studentów i 4,7% uczniów wyraziło ta k ą opinię. Jednocześnie o neutralnym odnoszeniu się R osjan do P olaków jest przekonanych 20,5% ankietow anych uczniów i 26% studentów . T o dyskretne przesunięcie w polu neutralności każe zastanow ić się, co m oże być źródłem tej zm iany akcentu
w n astrojach. K iedyś powiedzielibyśm y, że to sp raw a historii, dzisiaj być m oże skłonni bylibyśmy poświęcić więcej uwagi teraźniejszości, w szczególności w łasnem u dośw iadczeniu. Pewien pro cen t badanych uczniów i studentów uznał, że rezygnuje (um ow nie m ów iąc) z wycieczki do R osji, ale to jeszcze nie oznacza, że nie m oże postrzegać R osjan ja k o n a ro d u w yrażającego obecnie sym patię do P olaków . Z kolei ok. 5% zaró w n o uczniów ja k i studentów nie w ybrałoby proponow anej wycieczki do Niem iec, co wiąże się p raw d o p o d o b n ie z w łasnym i dośw iadczeniam i z o statnich lat. H istoria, przeszłość nie odgryw a tutaj zapewe żadnej roli.
P rzedstaw ione wyżej wyniki dotyczące p rzekonań studentów i uczniów n a tem at sym patii do Polaków są bliskie w ynikom także innych bad ań . Jak w ynika z b a d a ń R. Suchockiej m łodzi Polacy nad al (choć an ty p atia m aleje) negatyw nie odnoszą się do N iem ców i są przekonani, że R osjanie i U kraińcy czują an ty p atię do Polaków ( S u c h o c k a , 1995, s. 117-132).
3. UWAGI KOŃCOW E
Z m iany na politycznej m apie E uropy to nie tylko budow anie d em o -k ratycznego ładu, sw obodny rozwój narodow ych -kultur, wię-ksze m ożliw ości podróżow ania i zwiedzania nowych zabytków , ale przede wszystkim możliwość pojaw ienia się w naszym otoczeniu dziesiątków now ych inform acji, o d nazw w alut po nazw iska tw órców kultury, nazwy zabytkow ych budow li, rzeczy d o tą d spychanych w „ n ie b y t” . K ilk a om ów ionych p y ta ń dotyczących wiedzy uczniów i studentów n a tem at życia i kultury naszych sąsiadów ujaw nia, że św iadom ość m łodych ludzi z tego zakresu jest dość ograniczona. Z jednej strony nie d ostarcza się tego typu wiedzy w trakcie edukacji, z drugiej zaś - także w m ediach inform acji n a tem at naszych sąsiadów jest niewiele. T ylko jak aś rocznica, w ażne wizyty głów państw spraw iają, że czasem do m ediów przenikają inform acje o gospodarce, sztuce i życiu codziennym któregoś z naszych sąsiadów . A przecież nie tylko d o rocznic i ważnych politycznych wydarzeń powinno się ograniczać nasze zainteresowanie sąsiadam i. Jest oczywiste, że nie chodzi tutaj wyłącznie o grom adzenie w iadom ości dla samego fa k tu ich posiadania. T o one poszerzają k rąg naszych zapatryw ań i odczuć, wpływają rów nież n a postrzeganie naszych sąsiadów , ich ocenę prow adząc nierzadko do likwidacji uprzedzeń. T o ch y b a d o p iero zm iany w tym obszarze m o g ą spow odow ać, że wysiłki przyw ódców państw by „uciszyć” dem ony przeszłości, przyniosą pozytyw ny efekt. O bserw acja sceny politycznej ja k i zachow ań codziennych zwykłych ludzi, p o zw ala oczekiw ać, że rów nież w p rz y p ad k u P olski i U k ra in y pojaw iać się będzie coraz więcej sygnałów wskazujących n a wzrost wzajemnej sym patii ludzi z obu krajów .
BIBLIOGRAFIA
A s h 1 . G ., 1990, Pomimo i wbrew. Eseje o Europie Środkowej, Polonia, Londyn. D z i e w a n o w s k i K ., 1992, P ow rót Europy Środkowej, „Odra” nr 10, s. 2 -5 .
J a s i ri s к a - К a n i a A ., 1991, Transformacja ustrojowa a zmiany postaw Polaków wobec różnych narodów i państw, „Kultura i Społeczeństwo” nr 4, s. 153-166.
K ł o s k o w s k a A., 1991, Sąsiedztwo kultur i trening we wzajemności, „Kultura i Społeczeństwo” nr 4, s. 3-5.
K o ł a k o w s k i L., 1990, Jalta, „Odra” nr 9, s. 24-25.
M i ł o s z Cz., 1990, Trudne dziedzictwo, „Tygodnik Powszechny” nr 22, s. 9-10.
N o w i c k a E., Ł o d z i ń s k i S., 1992, Polacy w cudzych oczach (Doświadczenia zagranicznych studentów >v P olsce), „Kultura i Społeczeństw o” nr 2, s. 111-120.
P a k u l s k i K ., 1991, Rewolucje wschodnioeuropejskie, „Kultura i Społeczeństwo” nr 3, s. 3-16. S k a r a d z i ń s k i B., 1995, Białorusini, Litwini, Ukraińcy, Wenus, Białystok.
S k o t n i c k a - I l l a s i e w i c z E., Wr ó b ł e w s к a - P a wl a k K ., 1991, Postrzeganie Europy w opiniach młodych Polaków, „Kultura i Społeczeństwo” nr 4, s. 179-183.
S u c h o c k a R., 1995, Postawy studentów polskich wobec innych narodów i grup etnicznych, „Sprawy N arodow ościow e” , z. 1(6), s. 117-132.
Z i ó ł k o w s k i M ., 1991, Wspólnota przestrzeni i odmienność tradycji - sąsiedzkie kultury etniczne, „Kultura i Społeczeństw o” nr 4, s. 59-69.
K azim ierz K owalewicz
UKRAINE - ONE OF OUR NEIGH BO URS
The author analyzes the knowledge of Ukrainian culture among Polish students and pupils. He discusses some part o f researches carried in 1994/1995 concerning the knowledge o f neighbours’ culture. The author presents students’ knowledge o f such matters as names o f capitals, currency, names o f heads o f a state as well as names o f historical monuments o f neighbour countries. He also discusses students and pupils attitudes towards neighbours of Poland. The results concerning the Ukrainian case are presented in the context o f knowledge o f other neighbour countries.
Казимир Ковале eu ч УК РА И Н А - О ДИН ИЗ Н А Ш И Х СО СЕДЕЙ В статье посвященной знаниям учеников и студентов о культуре Украины использую часть результатов исследования, которое было проведено на переломе 1994/1995 годов и касалось знаний молодых людей о культуре наших соседей. Показываю знания студентов относящиеся к таким делам как названия столиц, валют а также фамилии глав государств и названия архитектурных памятников стран, которые являются нашими соседями. Меня интересуют тож е воображения студентов и учеников по отнош ению соседей к полякам. Результаты исследований относящиеся к Украине показываю в контексте установлений касающихся других соседских стран.
