Nathan Cohen
Literatura polska czytana w jidysz :
tendencje w przekładzie (1888-1939)
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 174-184
2009
17
4
Opinie
Nathan COHEN
Literatura polska czytana w jidysz
- tendencje w przekładzie
(1888-1939)
W lis to p a d z ie i g r u d n iu 1933 ro k u o d b y ła się w y staw a p o ls k ic h k s ią ż e k w p rz e k ła d a c h n a ję z y k i obce. W y staw ie to w a rz y sz y ł k a ta lo g p t. K sią żka polska zagranicą
(w językach obcych) - literatura, plastyka, m uzyka, 1 9 0 0/1933, p o d re d a k c ją d w óch
czo ło w y ch zn aw có w w tej d z ie d z in ie A le k s a n d ra v o n G u ttr y i J a n a M u sz k o w sk ie - g o 1. K a ta lo g za w ie ra szczegółow ą lis tę 2 434 ty tu łó w p o ls k ic h k s ią ż e k z z a k re s u li te r a tu r y i s z tu k i p rz e tłu m a c z o n y c h n a 31 języ k ó w i u ło ż o n y c h z p o d z ia łe m na p o sz c z e g ó ln e k ra je . O b o k B ra z y lii, S zw ecji i F in l a n d ii z n a la z ły się ta m T u rc ja , H is z p a n ia , J a p o n ia , a n a w e t P a le s ty n a (z h e b ra js k im jak o re p r e z e n tu ją c y m ją ję z y k ie m ) i e s p e ra n to . Z ta je m n ic z y c h w zg lęd ó w języ k u ż y w a n y p rz e z w ięk szo ść ży d o w sk iej lu d n o ś c i P o lsk i z o sta ł w n im ca łk o w ic ie p o m in ię ty 2. C o w ięcej, re c e n z ja o p u b lik o w a n a n ie d łu g o p o te m o stro k ry ty k o w a ła c a ły u k ła d k a ta lo g u i sp o só b p re z e n ta c ji. J e d n y m z a rg u m e n tó w re c e n z e n ta b y ło s tw ie rd z e n ie , że p rz e k ła d y p o w in n y b y ły zo stać u ło ż o n e z u w ag i n a języ k , ta k ab y z n a la z ło się ta m m ie jsc e d la tłu m a c z e ń n a sło w ack i, k a ta lo ń s k i i b ia ło ru s k i. Jid y sz ta k ż e w ty m w y p a d k u
W a rsz a w a 1933. K a ta lo g w y d a n o w d w ó c h ję z y k a c h , p o lsk im i f ra n c u s k im , (Le livre polonais à l’étranger (en langues étrangères) littérature, arts, musique, 1900/1933)
„ S ta ra n ie m K o m ite tu p r o p a g a n d y p rz y M in is te rs tw ie sp ra w z a g ra n ic z n y c h p o d p rz e w o d n ic tw e m p a n i m in istro w e j B e ck o w ej” .
K a ta lo g b y l o p a r ty n a w s tę p n y c h b a d a n ia c h p r z e p ro w a d z o n y c h p rz e z P io tra G rz e g o rc z y k a , zob. jego Literatura polska w przekładach (1928-1932), „ R o c z n ik
L ite r a c k i” 1932, s. 298-323. 2
z o sta ł p o m in ię ty 3. N ie b y ł to o d o so b n io n y p rz y p a d e k . L a te m 1930 ro k u W arszaw a g o ściła ó sm y m ię d z y n a ro d o w y k o n g re s P en C lu b u 4. N a k o n fe re n c ję p ra s o w ą , z o r g a n iz o w a n ą p rz e z p o ls k i P en C lu b , n ie z a p ro s z o n o p rz e d s ta w ic ie li p ra s y w jid y sz, a s a m język czy P en C lu b ży d o w sk i, do k tó re g o n a le ż e li p is a rz e tw o rz ą c y w jid y sz, n ie z o sta ł w s p o m n ia n y n a u ro c z y ste j sesji o tw ie ra ją c e j sa m k o n g re s 5. N a le ż y p a m ię ta ć , że te n ż e sa m p o ls k i P en C lu b p rz y ją ł c ie p ło Jo sefa O p a to s z u i S zolem a A sza, k ie d y o d w ie d z ili P olskę w 1928 ro k u , ch o c ia ż w izy ty te n ie s p o tk a ły się z u w a gą ze s tro n y p o ls k ie j p ra s y lite r a c k ie j. A sz i jego g o sp o d a rz e o m a w ia li w sp ó ln y p ro je k t p rz e k ła d ó w z jid y sz n a p o ls k i i z p o ls k ie g o n a jid y sz, p ro je k t, k tó r y n ig d y n ie d o c z e k a ł się re a liz a c ji6.
P o m im o w ro g o ści i n e g a ty w n e g o s to s u n k u do m ó w io n eg o języ k a ży d o w sk ieg o , p o g a rd liw ie zw an eg o „ ż a rg o n e m ”, o d d ru g ie j p o ło w y X IX w ie k u lite r a tu r a jidysz w E u ro p ie W sc h o d n ie j ro z w ija ła się p rę ż n ie . W ra z z ro s n ą c ą lic z b ą o ry g in a ln y c h u tw o ró w co ra z w ięcej n a te n języ k tłu m a c z o n o , p rz e d e w s z y stk im z ro sy jsk ieg o i n ie m ie c k ie g o , n a w e t je ś li o ry g in a ł p o w sta ł w ję z y k u fr a n c u s k im , a n g ie ls k im czy in n y m .
W p rz e c iw ie ń stw ie do n a w ią z a n y c h sto su n k o w o w c z e śn ie i dość oży w io n y ch k o n ta k tó w m ię d z y P o la k a m i i Ż y d a m i n a p o lu te a t r u 7, żydow ska p u b lic z n o ś ć lite ra c k a c zy ta jąca w jid y sz p o czątk o w o p o z n a w a ła lite r a tu r ę p o ls k ą p o p rz e z p rz e k ła d y n a h e b ra js k i lu b ro sy jsk i. N a jw c z e śn ie jsz y m p rz e k ła d e m n a jid y sz u tw o ru z lite r a t u r y p o lsk ie j za p o ś re d n ic tw e m języ k a ro sy jsk ie g o b y ła sk ró c o n a w e rsja p o w ie ś ci E liz y O rzeszk o w ej E li M a ko w er, k tó r a u k a z a ła się w P e te r s b u rg u w p e rio d y k u
Z o b . P. G rz e g o rc z y k , Literatura polska w przekładach, „ R o c z n ik L ite r a c k i” 1933, s. 322-334. P o sz c z e g ó ln e to m y ro c z n ik a z a w ie ra ły o m ó w ie n ia a k tu a ln y c h p r z e k ła d ó w z lite r a tu r y p o lsk ie j. W n ic h ta k ż e n ie w s p o m in a n o ję z y k a jid y sz.
M ię d z y n a ro d o w a o rg a n iz a c ja P e n C lu b (sk ró t o d P o e ts, E ssa y ists, N o v e lis ts [p o eci, e se iśc i, p o w ie ś c io p is a rz e ]) p o w sta ła w 1921 r o k u w L o n d y n ie . Jid y s z (a ta k ż e h e b ra js k i) z o s ta ły p rz y ję te ja k o ję z y k i c z ło n k o w sk ie n a p e łn y c h p ra w a c h , m im o że n ie p o s ia d a ły te r y to riu m w se n sie g e o g ra fic z n y m .
Z o b . N . M a jz e l Erew dem pen kongres in Warsze, „ L ite ra ris z e B le te r ” 1930 n r 20, s. 361-362; Szolem Asz wegn di ciln un ojfgabn fun pen-klub, „ L ite ra ris z e B le te r ” 1930 n r 26, s. 478-479; Cumpen-kongres in Warsze, „ N a je F o lk s c a jtu n g ” 20.06.1930.
Z o b . re la c je z o b u w iz y t o ra z n a te m a t w sp ó ln e g o p r o je k tu w d z ie n n ik u „ H a j n t ”, 4 p a ź d z ie r n ik a 1928 o ra z w ty g o d n ik u „ L ite ra r is z e B le te r ”, n u m e r y 28, 40, 41 z 1928 ro k u , k o le jn o s tr o n y 543, 791, 809-810.
Z o b . M . B u ła t Żydowsko-polskie i polsko-żydowskie związki teatralne (do roku 1939),
w: Państwowy Teatr Żydowski im Ester Rachel Kamieńskiej, re d . Sz. G ą sso w sk i, W y d a w n ic tw o N a u k o w e P W N , W a rsz a w a 1995, s. 74-85; te jż e Cwiszn cwej teaters - na pograniczu dwóch teatrów. Źródła jidysz w badaniach nad kontaktami
międzykulturowymi w polskim teatrze - kilka przypomnień, szereg uzupełnień, w:
Jidyszland - polskie przestrzenie, re d . E. G e lle r, M . P o lit, W y d a w n ic tw a UW, W a rsz a w a 2008, s. 121-141. 3 4 5 6 7
17
5
17
6
„ Jid isz e s F o lk s b la t” w 1888 r o k u 8. D o p ie ro w o s ta tn ie j d e k a d z ie X IX w ie k u i to d z ię k i Ic c h o k o w i L e jb o w i P ereco w i c z y te ln ic y w jid y sz o trz y m a li p ie rw s z e b e z p o śre d n ie p rz e k ła d y lite r a tu r y p o ls k ie j. P erec jest u w a ż a n y za p ie rw sz e g o tw o rz ą c e go w jid y s p is a rz a z , k tó r y u trz y m y w a ł k o n ta k ty z p o ls k im i tw ó rc a m i i z n a ł li te r a tu r ę p o ls k ą . S am p rz e ło ż y ł u tw o ry M a r ii K o n o p n ic k ie j, W in c e n te g o K o ro ty ń s k ie - go i K le m e n s a Ju n o szy . R o z m a ite p u b lik a c je , k tó r e u k a z a ły się p o d re d a k c ją P e re ca, z a w ie ra ły tłu m a c z e n ia u tw o ró w O rzeszk o w ej, A le k s a n d ra Ś w ięto ch o w sk ieg o , M a r ii K o n o p n ic k ie j i Ju n o s z y 9. P erec u p ra w ia ł ta k ż e k ry ty k ę lite r a c k ą n a te m a t li te r a tu r y p o lsk ie j i ciąg le a n g ażo w ał się w p o le m ik i z p o ls k im i p is a rz a m i. P ie rw sze p rz e k ła d y n a jid y sz o b e jm o w a ły u tw o ry o te m a ty c e ż y d o w sk iej i b y ły a u to r stw a p is a rz y p o z y ty w is ty c z n y c h o n a s ta w ie n iu w ręcz filo s e m ic k im 10.
W ra z z u p ły w e m c z a su z n a c z n ie w zro sła lic z b a tłu m a c z y z p o ls k ie g o n a jid y sz. P o śró d n ic h z n a jd o w a li się z n a n i p is a rz e i d z ia ła c z e sp o łe c z n i, ta c y ja k S zm u el L e jb S z n a jd e r m a n , S y m ch e P ie tru s z k a i Jo jn e S zp er (d a le k i k u z y n P ereca). T ł u m a c z e n ie m z a jm o w a li się ta k ż e : h is to ry k i d z ia ła c z n a p o lu k u ltu ry , A z rie l N o s n F re n k , k tó r y d o k o n a ł w ię k sz o śc i p rz e k ła d ó w tw ó rc z o śc i B o lesław a P ru s a n a ji dysz; Is ra e l J e h o s z u a S in g er, k tó r y p rz e ło ż y ł d ra m a t Je rz e g o Ż u ła w sk ie g o n a t e m a t S z a b a ta ja C w i; A w ru m S uckew er, k tó r y p rz e ło ż y ł Fortepian Szopena (Szopins
k la w ir, 1939) C y p ria n a K a m ila N o rw id a ; r e d a k to r i p e d a g o g S zlo jm e B a sto m sk i,
k tó r y tłu m a c z y ł g łó w n ie u tw o ry d la d z ie c i; o ra z g a lic y jsc y p o e c i B er H o ro w itz i D o w id K e n ig sb e rg , k tó ry c h p e łn y p rz e k ła d P ana Tadeusza z o sta ł o p u b lik o w a n y w e L w ow ie w 1939 ro k u .
Id ą c ś la d e m in ic ja ty w y P e re c a , p o ja w ia ło się co ra z w ięcej p rz e k ła d ó w z języka p o lsk ieg o , z aró w n o w p o sta c i k sią ż e k i k siążeczek , ja k i p u b lik a c ji w g a z e ta c h i cza so p ism a c h . M ię d z y ro k ie m 1901 a 1939 u k a z a ły się tłu m a c z e n ia 23 p o ls k ic h a u to rów , k tó ry c h u tw o ry z n a la z ły się w o d rę b n y c h p u b lik a c ja c h o b e jm u ją c y c h 36 k s ią ż e k i 31 k sią ż e c z e k (z a w ie ra ją c y c h m n ie j n iż 80 s tro n ). S ie d e m sp o ś ró d n ic h m ia ło dw a w y d a n ia . Paro (Faraon) B olesław a P ru s a i Dos ibergerisene lid (P ieśńprzerw ana) E lizy O rzeszkow ej zo stały w y d an e trz y k ro tn ie , zaś n ow ela M a r ii K o n o p n ick iej Rojch
(D ym) c z te r o k r o tn ie 11. W p rz e c iw ie ń s tw ie do p rz e k ła d ó w z n ie m ie c k ie g o (zob.
n iż e j) n a liśc ie p o ls k ic h a u to ró w p rz e k ła d a n y c h n a jid y sz z n a jd u je się ty lk o je d e n
8 Z o b . C h . S h m e r u k Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej. Studium z dziedziny wzajemnych stosunków dwóch kultur i tradycji, p rz e ł. M . A d a m c z y k -G a rb o w sk a , O fic y n a N a u k o w a , W a rsz a w a 2 000, s. 57.
9 T am że, s. 76-77. Z o b . ró w n ie ż M . O p a ls k i, I. B a rta l Poles and Jews. A Failed Brotherhood, B ra n d e is U n iv e r s ity P re ss, H a n o v e r N .H .- L o n d o n 1992, s. 113-117. 10 N a te m a t z m ia n w p o s trz e g a n iu Ż y d ó w p rz e z p is a rz y o k re su p o z y ty w iz m u
zob. M . O p a ls k i Trends in the Literary Perception of Jews in Modern Polish F ic tio n , „ P o lin ” 1989 t. 4, zw ła sz c z a s. 76-80; M . O p a ls k i, I. B a rta l Poles and Jews, s. 105-111; A. H e r tz Żydzi w kulturze polskiej, w s tę p C z . M iło sz , B ib lio te k a „W ięzi”, W arsz a w a 2003, s. 253-288.
Ż yd: J a n u s z K o rc z a k (B ru n o J a s ie ń s k i b y ł p is a rz e m p o c h o d z e n ia ży d o w sk ieg o , p o n ie w a ż jego ojciec p rz e s z e d ł n a c h rz e ś c ija ń stw o ).
Z c h ro n o lo g ic z n e g o p o d z ia łu ty c h p u b lik a c ji w y ła n ia się w y ra ź n y obraz: m ię d z y ro k ie m 1901 a 1919 u k a z a ło się tr z y n a ś c ie p u b lik a c ji, w la ta c h k u ltu r a ln e j i s p o łe c z n o -p o lity c z n e j „ p r o s p e r ity ” (1920-1929) ic h lic z b a w zro sła do 44. W raz z co ra z tr u d n ie js z y m p o ło ż e n ie m Ż y d ó w w P o lsce w k o le jn y c h la ta c h (1930-1939) lic z b a ta sk u rc z y ła się do 8, ch o c ia ż to w ła śn ie w ty m o k re s ie p o w sta ł p ie rw sz y p rz e k ła d P ana Tadeusza z p ra w d z iw e g o z d a r z e n ia 12.
D z ię k i in d e k s o w i p e rio d y k ó w w jid y sz (In d e x to Y id d is h P e rio d ic a ls) o p ra c o w a n y m p o d k ie r u n k ie m p ra c o w n ik ó w K a te d ry Języ k a i L ite r a tu r y Jid y sz U n iw e r s y te tu H e b ra js k ie g o w J e ro z o lim ie w e w s p ó łp ra c y z ta m te js z ą B ib lio te k ą N a r o d o w ą i U n iw e rs y te c k ą 13, m o ż liw e je st o b e c n ie d o ta r c ie do w ię k sz o ś c i m a te ria łó w o p u b lik o w a n y c h w p ra s ie ży d o w sk iej w E u ro p ie W sc h o d n ie j od sam y c h p o c z ą t k ó w jej is tn ie n ia (1862) aż do r o k u 1939. W e d łu g te j b a z y d a n y c h p o m ię d z y r o k ie m 1891 a 1918 w ró ż n y c h p e rio d y k a c h w jid y sz u k a z a ło się sto o d rę b n y c h u tw o ró w lite r a c k ic h n a p is a n y c h p rz e z 22 p o ls k ic h au to ró w . A n a liz u ją c je w p o rz ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m , m o ż n a dojść do p e w n y ch w niosków , k tó re k o le jn o om ów ię. O s ta t n ia d e k a d a d z ie w ię tn a ste g o w ie k u , c z y li z a ra z e m p ie rw s z y o k re s p o ja w ie n ia się p rz e k ła d ó w li te r a tu r y p o ls k ie j n a jid y sz, o raz la ta p ie rw sz e j w o jn y św iatow ej c e c h u je sto su n k o w o m a ła lic z b a p u b lik a c ji (o siem w p ie rw s z y m i s ie d e m w d ru g im o k re sie ). P o m ię d z y ro k ie m 1901 a 1907, w ra z z ro s n ą c ą lic z b ą w s c h o d n io e u r o p e j sk ic h g azet i c z a so p ism w jid y sz, lic z b a p rz e k ła d ó w w zro sła do d w u d z ie s tu . W k o le jn y c h sześciu la ta c h (1908-1913) p rz e k ła d y z p o ls k ie g o p o ja w iły się co n a jm n ie j 64 ra z y 14. N ie m a l 80 sp o ś ró d ty c h 100 p o z y c ji to u tw o ry p ro z ą ; te k s tó w p o e ty c k ic h b y ło b a rd z o n ie w ie le . Je ś li c h o d z i o p o p u la r n o ś ć , n a czele te j lis ty z n a jd o w a ł się J a n u s z K o rc z a k , a za n im K a z im ie rz T e tm a je r, B o lesław P ru s , H e n ry k S ie n k ie w icz, M a ria K o n o p n ic k a i E liza O rz e sz k o w a 15. P o d o b n ie ja k n a liśc ie k sią ż e k i k sią żeczek , ta k ż e tu ta j K o rczak b y ł czo ło w y m ż y d o w sk im a u to r e m , c h o c ia ż ty m ra z e m n ie jed y n y m . D o łą c z y ł do n ieg o L eo B e lm o n t (B lu m e n ta l) z je d n y m u tw o re m .
K o le jn e 21 la t p rz e d s ta w ia o d m ie n n y o b raz: lic z b a a u to ró w u le g ła p o d w o je n iu (46), ale lic z b a u tw o ró w lite r a c k ic h s p a d ła do 87, a sp o ś ró d n ic h n ie m a l połow ę sta n o w iła p o e z ja . P ierw sze d z ie s ię c io le c ie n ie p o d le g łe j P o ls k i c h a ra k te ry z u je się
12 I n n ą p ó ź n ą p u b lik a c ją b y ł w y d a n y w W ie d n iu to m ik z a w ie ra ją c y w y b ó r tr z y n a s tu p o lsk ic h u tw o ró w p o e ty c k ic h n a te m a ty ży d o w sk ie: B. H o ro w itz Fun Icik Watenmacher biz Icik Gutkind. Jidisze motiwn in derpojliszer poezje, W in 1938. 13 Z o b . p rz y p . 11.
14 D w a w a ż n e w a rsz a w sk ie ty g o d n ik i p o św ię c a ją c e sz c z e g ó ln ą u w ag ę p rz e k ła d o m n a jid y sz w ty m o k re s ie to „ R o m a n C a jt u n g ” (1907-1908) p o d r e d a k c ją M a g n u s a K ry ń sk ie g o o ra z „ E jro p e is z e L it e r a t u r ” (1910) p o d r e d a k c ją A w ro m a R e jz in a .
15 W śró d ty c h u tw o ró w z n a jd u ją się ta k ż e te, k tó re z o s ta ły o p u b lik o w a n e z in n e j o k a z ji w o d d z ie ln y c h w y d a n ia c h : Gedali i Silny Samson O rz e sz k o w e j, Faraon P ru s a ,
Dym K o n o p n ic k ie j, Chawa Rubin Ś w ięto ch o w sk ieg o .
17
17
8
z n a c z n y m o ż y w ie n ie m tw ó rc z o śc i w jid y sz p rz y z a s to so w a n iu ró ż n y c h m o d e r n i sty c z n y c h stylów i k o n w e n c ji. O p ró cz z n a c z n e g o w p ły w u n ie m ie c k ic h , fra n c u s k ic h i ro s y js k ic h ru c h ó w a rty sty c z n y c h , p o ls k ie u g ru p o w a n ia lite r a c k ie , ta k ie ja k M ło da P o lsk a, S k a m a n d e r czy B u n t słu ż y ły jak o w zó r d la czo ło w y ch p o e tó w żydow sk ic h te g o o k resu . M im o to lic z b a p rz e k ła d ó w z języ k a p o ls k ie g o w ty m o k resie jest sto su n k o w o n ie w ie lk a (33).
Z d z iw ie n ie m o ż e b u d z ić fa k t, że w la ta c h p o g a rs z a ją c y c h się s to su n k ó w m ię dzy P o la k a m i a Ż y d a m i lic z b a tłu m a c z o n y c h p o z y c ji z li te r a tu r y p o ls k ie j w zro sła (do 54 m ię d z y ro k ie m 1930 a 1939, w ty m 39 m ię d z y ro k ie m 1935 a 1939). A by o b ra z b y ł ja ś n ie jsz y i b a rd z ie j d o k ła d n y n a le ż y zau w aży ć, że p o ś ró d w s p o m n ia n y c h w yżej 54 p rz e ło ż o n y c h utw orów , 17 (czyli je d n a trz e c ia ) b y ły a u to rs tw a p is a rz y ż y d o w sk ic h (lu b p o c h o d z e n ia ży d o w sk ieg o ). F a k ty c z n ie lis ta za w ie ra aż tr z y n a s tu p is a rz y Ż y d ó w (lu b p o c h o d z e n ia ży d o w sk ieg o ). N ie k tó r z y z n ic h (na p rz y k ła d K o rczak , B ru n o S ch u lz, A n d a E k e r i M a u ry c y S zym el) w y stę p o w a li o tw arcie jak o Ż y d zi, in n i (na p rz y k ła d J u lia n T u w im i Jó z e f W ittlin ) w o leli być o k re ś la n i m ia n e m „ p o ls k ic h a u to r ó w ”, p o d c z a s g d y trz e c ia g ru p a (A n to n i S ło n im s k i, B ru n o J a s ie ń s k i i B o lesław L e śm ia n ) sk ła d a ła się z tw ó rcó w całk o w ic ie z a sy m ilo w a n y c h , a n a w e t w y c h rz c z o n y c h . I n n y w a ż n y szczegół, o k tó ry m n a le ż y w sp o m n ie ć , to fa k t, że 20 sp o ś ró d u w z g lę d n io n y c h tu ta j u tw o ró w lite r a c k ic h (czyli 20% z cało ści) u k a z ało się w p e r io d y k a c h d la d z ie c i i m ło d zieży , a w ięk szo ść (12) w la ta c h 1935-1939. S ta n p rz e k ła d ó w z języ k a p o lsk ie g o n a jid y sz n a le ż y ro zw ażać w sz e rsz y m k o n te k śc ie . W zw ią z k u z ty m w a rto zau w aży ć, że język p o ls k i n ie z ajm o w a ł szczeg ó ln ie w ysokiej p o z y c ji w p o ró w n a n iu z in n y m i ję z y k a m i, z k tó ry c h tłu m a c z o n o u tw o ry n a jid y sz. I ta k n a p rz y k ła d m ię d z y ro k ie m 1870 a 1939 w P olsce (w g ra n ic a c h z o k re s u z a b o ró w i p o 1918 ro k u , w ty m w W iln ie ) u k a z a ło się p o n a d 250 p rz e k ła dów z n ie m ie c k ie g o w p o s ta c i k s ią ż e k i k s ią ż e c z e k 16. J e d n o c z e ś n ie sp o ś ró d w ie lu tłu m a c z o n y c h p is a rz y ro s y js k ic h o ś m iu (a n i je d e n z n ic h n ie b y ł Ż y d em ) r e p r e z e n to w ało aż 68 p rz e k ła d ó w 17. P o d o b n ie p ię c iu fra n c u s k ic h a u to ró w m ia ło 72 p r z e k ła d y k s ią ż k o w e 18. P ry w a tn e in ic ja ty w y w ydaw ców m a ją c e n a c e lu p u b lik a c ję p o p u la r n y c h se rii li te r a tu r y św iatow ej ta k ż e p o św ię c a ły b a rd z o n ie w ie le u w ag i lite r a tu r z e p o ls k ie j. „W elt B ib lio te k ” („Św iatow a B ib lio te k a ”) B. S z im in a w y d aw an a w W arszaw ie w 1909 ro k u n a liśc ie 24 k sią ż e k , m a ją c y c h się u k a z a ć w ty m ż e ro k u n ie z a w ie ra ła ż a d n e g o p o lsk ie g o p is a r z a 19. S p o śró d 19 p la n o w a n y c h k sią ż e k w w a r szaw skiej „ U n iw e rsa l B ib lio te k ” L e w in a -E p s te in a z 1914 r o k u z n a jd o w a ły się dw a p rz e k ła d y z p o ls k ie g o - O rzeszk o w ej i K o rczak a. P o śró d p o n a d c z te rd z ie s tu p r z e j
16 W a rto z a u w a ży ć, że z n a c z n ą część w ś ró d ty c h p r z e k ła d ó w s ta n o w iły u tw o ry p isa rz y ż y d o w sk ic h .
17 T ołstoj - 2, K o ro le n k o - 11, D o s to je w sk i - 10, C z e c h o w - 16, T u rg ie n ie w - 4, G o g o l - 7, L e rm o n to w - 7, P u s z k in - 11.
18 V ern e - 21, M a u p a s s a n t - 12, Z o la - 18, R o lla n d - 14, H u g o - 7.
rz a n y c h p rz e z e m n ie k sią ż e k w y d a n y c h p rz e z „ Jid isze U n iw e rs a l B ib lio te k ” w W a r szaw ie w la ta c h 1935-1939 ty lk o je d n a b y ła a u to rs tw a p o ls k ie g o p is a rz a - S tefan a Ż e ro m s k ie g o . „ P rz y k ła d o w y k a ta l o g ” d la ż y d o w s k ic h b ib l i o t e k p u b li c z n y c h z a in ic jo w a n y i o p u b lik o w a n y p r z e z b u n d o w s k ą L ig ę K u ltu r y 20 w 1929 r o k u 21 z a w ie ra ł lis tę p o n a d 1200 z a le c a n y c h p o z y c ji z b e le try s ty k i w ję z y k u jid y sz. L ista o b e jm o w ała z a ró w n o u tw o ry p o w sta łe w jid y sz, ja k ró w n ie ż p rz e k ła d y z ró ż n y c h języ k ó w (w ty m h e b ra jsk ie g o ). 38 ty tu łó w b y ło p rz e k ła d a m i z p o lsk ie g o , co ró w n a ło się je d n e j trz e c ie j p rz e k ła d ó w z ro s y jsk ie g o (116), n ie c o w ięcej n iż je d n e j trz e c ie j p rz e k ła d ó w z fr a n c u s k ie g o (97) i o k o ło p o ło w ie p rz e k ła d ó w z n ie m ie c k ie go (77) i a n g ie lsk ie g o (66), sta n o w ią c n ie m a l ty le sam o , co p rz e k ła d y z języków sk a n d y n a w s k ic h (36). P o śró d p o n a d 50 k s ią ż e k w y d a n y c h p rz e z w pływ ow y ty g o d n ik „ L ite ra ris z e B le te r” (w y ch o d zący w W arszaw ie w la ta c h 1929-1939) n ie by ło p rz e k ła d ó w z p o ls k ie g o 22.
Z g o d n ie z o fic ja ln y m i d a n y m i z ro k u 1930 p o ś ró d 354 k sią ż e k w jid y sz (w yłą c zając b ro s z u ry o tre ś c i p o lity c z n e j) z n a jd o w a ło się 99 p rz e k ła d ó w z in n y c h języ ków. P o d z ia ł w y g lą d a ł n a s tę p u ją c o : z ro sy jsk ie g o - 23, n ie m ie c k ie g o - 21, f r a n c u sk ieg o - 17, a n g ie lsk ie g o - 17, h e b ra jsk ie g o - 7, p o lsk ie g o - 5, c h iń s k ie g o 1, szw edz k ie g o - 1, n ie z n a n y c h - 723.
B a rd z ie j z ło ż o n y o b ra z w y ła n ia się z p o je d y n c z y c h p u b l i k a c j i w g a z e ta c h i c z a s o p is m a c h . W y d a je się , że w ty m w y p a d k u do 1918 r o k u z a in te r e s o w a n ie p o ls k ą l i t e r a t u r ą b y ło m n ie js z e n iż l i t e r a t u r ą w in n y c h ję z y k a c h 24. W o k re s ie
20 L ig a K u ltu r y (jid . K u ltu r-L ig e ) - in a c z e j L ig a K u ltu r y P ro le ta ria c k ie j lu b L ig a K u ltu r y Ż y d o w sk ie j, z a ło ż o n a w 1917 r o k u w K ijo w ie o rg a n iz a c ja k u ltu r a ln o - e d u k a c y jn a o c h a r a k te r z e lew ico w y m . W jej d z ia ła ln o ś ć z a a n g a ż o w a n y c h b y ło w ie lu p o e tó w i p is a rz y tw o rz ą c y c h w jid y sz (p rz y p . tłu m ).
21 Z o b . Dos jidisze buch. Muster katalog far folksbibliotekn, W a rsz e 1929.
22 Te se rie z a w ie ra ły u tw o ry z a ró w n o p is a rz y n ie ż y d o w s k ic h , ja k ż y d o w sk ic h (w ty m p isz ą c y c h w jid y sz).
23 Z o b . Statystyka druków 1928-1930, W a rsz a w a 1932, s. 40. N a w ia se m m ó w iąc, z g o d n ie z tą sa m ą s ta ty s ty k ą , w ty m ż e sa m y m ro k u u k a z a ły się trz y p r z e k ła d y z języ k a jid y sz n a p o lsk i.
24 W e d łu g in d e k s u Y IP o b o k 100 p r z e k ła d ó w z p o lsk ie g o w o k re sie ty m u k a z a ło się p o n a d 125 p rz e k ła d ó w z n ie m ie c k ie g o , 130 z a n g ie ls k ie g o , 180 z f ra n c u sk ie g o i p o n a d 200 z ro sy jsk ie g o . B liż sz a a n a liz a z a w a rto ś c i p r z e k ła d ó w w trz e c h c z a s o p ism a c h lite ra c k ic h teg o o k re su m o że u k a z a ć d o k ła d n ie j z a k re s p re fe re n c ji: „ R o m a n C a jt u n g ”, w a rsz a w sk i ty g o d n ik p o d r e d a k c ją M a g n u s a K ry ń sk ie g o (1907-1908): a n g ie ls k i - 22, ro sy jsk i - 21, p o l s k i - 1 3 , f ra n c u s k i - 11, n ie m ie c k i - 7. „ E jro p e is z e L it e r a t u r ”, w a rsz a w sk i m ie s ię c z n ik p o d r e d a k c ją A w ro m a R e jz e n a (1910): n ie m ie c k i - 54, fra n c u s k i - 46, a n g ie ls k i - 27, ję z y k i s k a n d y n a w sk ie - 23, p o l s k i - 1 5 , ro sy jsk i - 12. „ D e r S z tr a l”, w a rsz a w sk i ty g o d n ik p o d r e d a k c ją I.M . F re jd a (1910-1911): f ra n c u s k i - 15, ję z y k i sk a n d y n a w sk ie - 13, ro sy jsk i - 7, n ie m ie c k i - 6, a n g ie ls k i - 4, p o l s k i - 2.
17
9
18
0
m ię d z y w o je n n y m s y tu a c ja u le g ła z m ia n ie i w y d a w a n o s to s u n k o w o w ię c e j p r z e k ła d ó w z p o ls k ie g o n iż z ja k ie g o k o lw ie k in n e g o ję z y k a za w y ją tk i e m ro s y j- s k ie g o 25.
P o w staje z a te m p y ta n ie , ja k ie siły i c z y n n ik i k ry ły się za o p is y w a n y m i tu z ja w isk a m i. R o sn ą c y a n ty s e m ity z m i tr u d n o ś c i ży d o w sk iej e g z y ste n c ji w P o lsce d r u giej p o ło w y X IX w ie k u m o g ą słu ży ć je d y n ie za częściow e w y ja ś n ie n ie o p is a n y c h w yżej te n d e n c ji. Z p e w n o śc ią je d n a k n ie m o g ą w y tłu m a c z y ć , d lacz eg o s to s u n k o w o w ięcej p rz e k ła d ó w p o ja w iło się w la ta c h p o g o rs z e n ia się w z a je m n y c h re la c ji m ię d z y P o la k a m i a Ż y d a m i (1905-1912, 1930-1939). D la te g o te ż n a le ż y szu k ać d o d a tk o w y c h o d p o w ie d z i d la o k re s u p o p rz e d z a ją c e g o o d z y sk a n ie p rz e z P o lsk ę n ie p o d le g ło ś c i o raz o k re s u m ię d z y w o je n n e g o . N ic d ziw n eg o , że w P o lsce p rz e d o d z y sk a n ie m n ie p o d le g ło ś c i o św ie c e n i Ż y d z i s ta ra li się u to ż s a m ia ć z k u lt u r ą sfer rz ą d z ą c y c h , re p re z e n to w a n y c h czy to p rz e z su ro w e ro sy jsk ie , czy te ż sto su n k o w o to le ra n c y jn e w ła d z e a u s tria c k ie . P rz y ję c ie języ k a o to c z e n ia sta n o w iło je d n ą z m o ż liw o ści, ale jak o że d la w ięk szo ści Ż y d ó w w s c h o d n io e u ro p e js k ic h n ie b y ło to re a lis ty c z n e ro z w ią z a n ie w ta m ty m o k re sie , ic h k o n ta k t z s ą s ia d u ją c y m i (czy in n y m i, „w yższym i”) k u lt u r a m i p o p rz e z p r z e k ła d y u tw o ró w lite r a c k ic h w y d aw ał się b a r d ziej p ra k ty c z n y m ro z w ią z a n ie m . J a k ik o lw ie k s to s u n e k do p o ls k ie g o języ k a czy k u ltu r y (zw łaszcza p o d w ła d z ą ro sy jsk ą ) z k o n ie c z n o śc i z a w ie ra ł w so b ie p e w n ą d e k la ra c ję p o lity c z n ą . Z w ażyw szy o k o lic z n o śc i cz a su , m ie js c a i p a n u ją c e j a tm o s fery, ci, k tó rz y z w ra c a li się b e z p o ś re d n io k u lite r a tu r z e p o ls k ie j (nie za p o ś r e d n ic tw e m jak ieg o ś d o d atk o w eg o języka) b y li z a in te re s o w a n i z a p re z e n to w a n ie m w y b o ru a u to ró w o p o z y ty w is ty c z n y m , lib e ra ln y m i to le ra n c y jn y m p o d e jś c iu do „k w e stii ż y d o w sk ie j”26. R o z p o w s z e c h n ia n ie ty c h u tw o ró w w śró d c z y te ln ik ó w w jid y sz p rz e b ie g a ło p rz y p e łn e j ś w ia d o m o śc i s y tu a c ji p o lity c z n e j. S to s u n k o w o d u ż ą lic z b ę w y d a n y c h p rz e k ła d ó w w p ie rw s z y m d z ie s ię c io le c iu n ie p o d le g łe j P o ls k i m o ż n a p o strz e g a ć jak o a k t a k c e p ta c ji now ego su w e re n n e g o k ra ju . J e d n o c z e ś n ie n a le ż y w ziąć p o d uw agę z n a c z n e z m ia n y w sp o s o b a c h k s z ta łc e n ia Żydów . W o k re s ie m ię d zy w o je n n y m co ra z w ięcej ż y d o w sk ich d z ie c i k o rz y s ta ło z og ó ln eg o s y s te m u ośw ia ty (w ty m szk ó ł p rz e z n a c z o n y c h d la Ż ydów , tzw . „ sz a b a s ó w e k ”). W s k u te k teg o u ż y c ie języ k a p o ls k ie g o b y ło b a rd z ie j p o w sz e c h n e w m ło d y m p o k o le n iu , k tó r e w o lało czy tać lite r a tu r ę p o ls k ą w o ry g in a le , a n a w e t p r z e k ła d y z in n y c h języków
25 W e d łu g in d e k s u Y IP o b o k 84 p r z e k ła d ó w z p o lsk ie g o w o k re sie ty m u k a z a ło się 75 p r z e k ła d ó w z f ra n c u sk ie g o , 85 z n ie m ie c k ie g o , 99 z a n g ie ls k ie g o i p o n a d 300 z ro sy jsk ie g o .
26 N a te m a t tej k w e stii z k u ltu ro w e g o p u n k t u w id z e n ia zob. S .D . C a r r a in Aspects of Population Change and of Acculturation in Jewish Warsaw at the End of the Nineteenth Century. The Censuses of 1882 and 1897, „ P o lin ” 1988 t. 3, s. 138, p rz y p . 19. A n d rz e j N ie m o je w s k i, a n ty s e m ic k i r e d a k to r i n ie c o b a rd z ie j u m ia rk o w a n y w sw oich p o g lą d a c h ja k o p is a rz o ra z A le k s a n d e r Ś w ię to c h o w sk i, k tó rz y z c z a se m z m ie n ili swój s to s u n e k d o Ż ydów , s ta n o w ią w y ją tk i (n a te m a t N ie m o je w s k ie g o zob. A. H e r tz
n a języ k p o ls k i27. W ty m k o n te k ś c ie n a le ż y w s p o m n ie ć jeszcze in n ą k w e stię , w y m a g a ją c ą o d d z ie ln e j u w agi, m ia n o w ic ie to , że p ra w ie w sz y stk ie p r z e k ła d y z języ ka jid y sz n a p o ls k i b y ły in ic jo w a n e i p o d e jm o w a n e p rz e z Ż y d ó w i n a jp r a w d o p o d o b n ie j z m y ś lą o ży d o w sk ic h c z y te ln ik a c h . D la te g o te ż p o k o n y w a n ie u p rz e d z e ń i n ie u fn o ś c i m ię d z y są s ia d u ją c y m i ze sobą n a ro d a m i p o p rz e z p o z n a w a n ie się w sfe rz e k u ltu r y p rz e b ie g a ło ty lk o w je d n y m k ie r u n k u 28.
Ta sto su n k o w o d u ż a lic z b a p rz e k ła d ó w p o sz c z e g ó ln y c h p o ls k ic h u tw o ró w li te r a c k ic h w g a z e ta c h i p e rio d y k a c h w jid y sz, zw łaszcza w la ta c h 30. X X w ie k u , ja k ró w n ie ż ro z m a ite w y p o w ied zi k ry ty k ó w i in fo rm a c je d o ty czą ce a k tu a ln y c h w y d a rz e ń w lite r a tu r z e p o ls k ie j, o d z w ie rc ie d la ją p e w n ą re a k c ję n a w s p o m n ia n ą w yżej te n d e n c ję do a k u ltu r a c ji w śró d ż y d o w sk ic h c zy te ln ik ó w . J e d n o c z e ś n ie p ra s a w ję z y k u jid y sz zaw sze in te re so w a ła się k u lt u r ą in n y c h n aro d ó w , p ró b u ją c p rz e jm o w a ć i szerzyć n ow e id ee, ab y w sp ie ra ć ro z w ija ją c y się św ieck i sy ste m k u ltu r y jidysz. A p o n ie w a ż gazety i cz a so p ism a o d z w ie rc ie d la ją , re a g u ją i o d p o w ia d a ją n a a k tu a ln e w y d a rz e n ia p o lity c z n e , sp o łe c z n e itp ., w y d aje się, że w p ra s ie w ję z y k u jid y sz ce low o k ła d z io n o sz czeg ó ln y n a c is k n a p is a rz y p o ls k ic h o filo s e m ic k im n a s ta w ie n iu i n a p is a rz y p o ls k o -ż y d o w sk ic h , k tó rz y n ie c ie sz y li się w z g lę d a m i w p o ls k im śro d o w isk u lite r a c k im i k tó ry c h p rz e z la ta u n ik a n o w p ra s ie w jid y sz 29.
W su m ie p rz e k ła d y z li te r a tu r y p o lsk ie j n a jid y sz sta n o w ią z ło ż o n y p ro b le m . W p ły n ę ły n a to ró ż n e , c z a sa m i p rz e c iw s ta w n e c z y n n ik i. C o d z iw n ie jsz e , p o c z ą t kow o n ie m ia ło to w y ra ź n e g o z w ią z k u z p ro c e s a m i z a c h o d z ą c y m i w ra m a c h s to su n k ó w p o lsk o -ż y d o w sk ic h . P o m im o p o c z u c ia b ra te rs tw a p o c ią g a ją c e g o za sobą w z a je m n e u to ż s a m ia n ie się ze w s p ó ln y m i d ą ż e n ia m i n a ro d o w y m i, p r z e k ła d y t a k ie n ie is tn ia ły p r z e d i p o d c z a s p o w s ta n ia sty czn io w eg o . D o p ie ro k ie d y p o ls k i a n ty s e m ity z m p rz y b r a ł n a sile i w z a je m n e s to s u n k i sta ły się b a rd z o n a p ię te , Ic- c h o k L e jb P erec, r e p r e z e n tu ją c y św ieck ą k u ltu r ę ż y d o w sk ą, z a in ic jo w a ł k o n ta k ty z k ilk o m a p o ls k im i a u to r a m i i p rz e d s ta w ił ic h za p o ś r e d n ic tw e m p rz e k ła d ó w czy
27 W ięcej in f o rm a c ji m o ż n a z n a le ź ć w: G .C . B a co n National Revival, Ongoing Acculturation. Jewish Education in Interwar Poland, „ J a h rb u c h d e s S im o n -D u b n o w -
- I n s t i tu t e s ” 2002 t. 1, s. 71-92. Z o b . ta k ż e m ój a r ty k u ł The Jews in Independent Poland - Linguistic and Cultural Changes, w: Starting the Twenty-First Century. Sociological reflections and challenges, ed . b y E. K ra u z , G. T u le a, T ra n s a c tio n , N e w B ru n sw ic k , N .J .- L o n d o n 2 002, s. 166-169.
28 Z o b . H . W ilc z in s k i Jidisz-pojlisze iberzecungen, „ B ic h e r W e lt” 1928 n r 4, s. 8-16 i 1928 n r 6, s. 24-36. T a k ie sa m e sz a c u n k i m o ż n a w y sn u ć z b a d a ń
p rz e p ro w a d z o n y c h p rz e z E u g e n ię P ro k o p -J a n ie c (Hitkabluta szel sifrut jidisz befolin bekerew korey polanit, w: Bein sztej mikchemot olam, ed . b y C h . S h m e ru k , S. W erse s, J e ro z o lim a 1997, s. 406-418 i M o n ik ę -A d a m c z y k -G a rb o w s k ą (Literatiura jidysz w polskich przekładach dawniej i dziś, w: Jidyszland..., s. 158-169).
29 Z o b . E. P ro k o p -J a n ie c Międzywojenna literatura polsko-żydowska, U n iv e rsita s , K ra k ó w 1992, s. 78-156. Ja k o p r z y k ła d teg o n o w eg o p o d e jś c ia d o p is a rz y p o ls k o -ży d o w sk ic h m o ż n a u z n a ć d łu g ą se rię re c e n z ji p o św ię c o n y c h s ie d e m n a s tu sp o ś ró d
18
2
te ln ik o m w jid y sz. W p ó ź n ie js z y c h la ta c h z a k re s p o ls k ic h p rz e k ła d ó w n a jid y sz b y ł w p e w n y m s to p n iu z a le ż n y o d s ta n u sto su n k ó w p o ls k o -ż y d o w sk ic h . J e d n a k n a jis to tn ie js z y m c z y n n ik ie m , k tó re g o n ie m o ż n a p o m in ą ć je st w e w n ę trz n a d y n a m ik a n a p o lu k u ltu r y ży d o w sk iej.
P rzeło ży ła M o n ika A dam czyk-G arbow ska
Lista autorów i przełożonych utworów:
E liz a O rzeszk o w a S iln y Sam son = S zim szn hagiber (1901, 1913c.)
M irta la = M irta la (1912) G edali = G dalje (1914)
Pieśń p rzerw a n a = Dos ibergerisene lid (1920, 1927) M eir E zo fo w icz = M e ir Je ze fo w ic z (1920, 1924) M a rta = M a rta (1927)
[Wybór nowel] = Geklibene szriftn (1910, 1913c.)
H e n ry k S ie n k ie w ic z S zkice węglem = K o jl cejchenungen (1920)
B e z dogm atu = O n a glojbn (1921)
Ogniem i m ieczem = M it fa je r un szw erd (1924, 1931) R o d zin a Połanieckich = D i miszpoche Polanecki (1926) Potop = M abl (1926-1927)
P an Wołodyjowski = P an Wołodyjowski (1928)
W p u styn i i w puszczy = Iber midbarjes un w isreniszn (1928) Quo vadis = Quo vadis (1929)
J a n k o m u zy k a n t = J a n k o der szpiler (1929, 1933)
M a ria K o n o p n ic k a D ym = R ojch (1906, 1922, 1930)
M endel G dański = M endel G dański (1907) N a sza szkapa = U ndzer klacze (1922)
[Nowele] = N ow eln (1922)
J u liu s z S łow acki L ila Weneda = L ila Weneda (1919)
W S zw a jca rii = In der szw ajc (1920) D żu m a = D żu m e (1926)
Ojciec zadżum ionych = D er fo te r fu n farpestikte (1926, 1939)
K a z im ie rz T e tm a je r O n = E r (1921, 1926)
A n io ł śmierci = D er malech ham owes (1924) Zatracenie = O pgrunt (1926)
J a n u s z K o rczak [M iniatury] = M in ja tu rn (1914)
Kolonie letnie = In d o r f M ichalow ka (1921)
M ośki, J o sk i i Srule = M ojszelech, Joselech, Sruliklech (1922)
S te fa n Ż e ro m s k i P rzedw iośnie = E rew frilin g (1926)
L u d zie bezdom ni = H ejm loze m entszn / M entszn on a hejm (1929, 1936)
S ta n isła w W y sp ia ń sk i Sędziow ie = R ich ter (1921)
D aniel = D aniel (1922)
A d a m M ic k ie w ic z P an Tadeusz = P an Tadeusz (1939) [ ?] = Wemen ojsklajbn fa r a m an (1923)
B o lesław P ru s Faraon = Pare / D i krojn fu n m icrajim (1910, 1918, 1927)
M ichałko = M ichałko (1937)
G a b rie la Z a p o lsk a O czym się nie m ów i = Wegn wos m eredt n iszt (1928)
W ła d y s ła w St. R e y m o n t C hłopi = Pojern (192?)
B ru n o J a s ie ń s k i Palę P a ryż = C h fa rb ren P a riz (1929)
S ta n isła w P rzy b y szew sk i [Nowele] = A m etistn un andere dercejlungen (1914)
Z y g m u n t P rz y b y lsk i Z ja z d koleżeński = D i gast szpilerin (1927)
S ta n isła w B rzo zo w sk i P łom ienie = Flam en (1908)
Je rz y Ż u ła w sk i Koniec M esjasza = Szabse C w i (1923)
W acław G ru b iń s k i L en in = L en in (1922)
J a n H e m p e l Dziesięcioro p rzy k a za ń boskich = D i cen gebot (1928)
H e le n a M n is z e k Trędowata = D i mecjraas (1923)
W acław B e re n t Próchno = P ruchne (1929)
A le k s a n d e r Ś w ięto ch o w sk i C haw a R u b in = C haw e R u b in (1913c.)
A n d rz e j N ie m o je w s k i [3 n ow ele] = F rajhajt kem fer (1906)
18
18
4
Abstract
Nathan COHEN Bar Ilan University
Polish Literature for Yiddish Readers: Yiddish Translations of Polish Literature
Translations of world literature into Yiddish have existed from very early stages in the development of its written history. Literary works were translated or adopted into Yiddish first from German and Italian, and later also from French, Russian and other languages. Translations of more exotic languages were made through translations to neighbouring or better known languages spoken by Jews.
Although Jews lived in Poland for almost a thousand years, it is quite surprising to see that there are relatively few/little translations from Polish literature into Yiddish.
The suggested paper will attempt to review and analyse who were the Polish writers and which of their works were translated. The paper will also present the translators and will discuss the question of how these translations were received in the Jewish literary milieu in interwar Poland.
