Ocena dojrzałości kompostów z odpadów komunalnych na podstawie jakości związków próchnicznych i rożnych form azotu

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LX NR 3 WARSZAWA 2009: 67-74

JERZY DROZD, MICHAŁ LICZNAR, JAKUB BEKIER

OCENA DOJRZAŁOŚCI KOMPOSTÓW

Z ODPADÓW KOMUNALNYCH N A PODSTAWIE JAKOŚCI

ZWIĄZKÓW PRÓCHNICZNYCHI RÓŻNYCH FORM AZOTU

ESTIMATING MATURITY OF COMPOSTS

FROM MUNICIPAL SOLID WASTES

BASED ON HUMIC SUBSTANCES QUALITY

AND DIFFERENT FORMS OF NITROGEN

we Wrocławiu

A bstract: The study was aimed at the attempt to estimate composts maturity based on indices

calculated from qualitative and quantitative composition o f humic substances and contents o f different nitrogen forms. Composts maturity was considered comprehensively including speci­ fic humic indices and nitrogen forms determined during com posting particularly after the termophilic composting phase. The results show that good composts maturity indices might be: humification index (HI), humification ratio (HR2), carbon solubility ratio [(Cw/C r )*100], the proportion o f water soluble nitrogen to total nitrogen [(Nw/N tot)*100], nitrogen mineralization index (N-NH4/N -N 0 3) and carbon/nitrogen ratio CorgAVof

Słowa kluczow e: komposty z odpadów komunalnych, związki próchniczne, formy azotu, indek­

sy dojrzałości kompostów.

Key words: composts from municipal solid wastes, humic substances, nitrogen forms, compost maturity indices.

WSIĘP

Wysokie ceny nawozów mineralnych wymuszają poszukiwanie alternatywnych, tańszych źródeł składników pokarmowych. Dotychczas słabo wykorzystanymi zasobami składników mineralnych i materii organicznej są komposty produkowane z odpadów komunalnych [GUS Ochrona Środowiska 2008]. Zachodzące w czasie kompostowania procesy powodują nie tylko uwalnianie składników mineralnych [Maćkowiak, Orze­ chowska 1993; Tam i in. 1996; Chen i in. 1997; Pare i in. 1998; Drozd, Licznar 2002, 2003,2004], ale sprzyjajątransformacji materii organicznej w swoiste związki próchniczne [Inbar i in. 1990; Chen i in. 1996; Mikki i in. 1997; Drozd i in. 2001] i substancje aktywne biologicznie [Chanyasak i in. 1983; Szajdak 2004].

Niedojrzałe komposty mogą zawierać składniki fitotoksyczne, takie jak nisko-cząsteczkowe kwasy organiczne, amoniak, siarkowodór, fenole i inne [Zucconi i in. 1981; Aritola-Fortuny, Fuller 1982; Chanyasak i in. 1983; Wong 1985]. Wysokie ich stężenia wywierają niekorzystny wpływ na kiełkowanie i wzrost roślin [Lekan, Kacperek 1990; Maćkowiak, Orzechowska 1993; Drozd i in. 2003]. Dlatego też dojrzałość kompostów jest ważnym kryterium rolniczego wykorzystania, szczególnie przy ich stosowaniu w uprawie przedsiewnej.

Aby zapobiec ujemnym skutkom, stosuje się różne kryteria oceny ich dojrzałości: fizyczne, mikrobiologiczne, biologiczne i chemiczne [Sequi i in. 1986; De Nobili, Petruzzi 1988; Saviozzi i in. 1988; Jimenez, Garcia 1992; Adani i in. 1995; Drozd i in. 1996]. Na szczególną uwagę zasługują metody chemiczne, uwzględniające parametry wynikające z transformacji składników organicznych i mineralnych podczas kompostowania.

Celem pracy była ocena jakości kompostów produkowanych z odpadów komunalnych za pomocą indeksów dojrzałości wyliczonych na podstawie składu ilościowego i jakościo­ wego związków próchnicznych oraz zawartości różnych form azotu.

MATERIAŁ I METODY

Przedmiotem badań był kompost surowy (grzejny) opuszczający linię technologiczną kompostowni MUT DANO, produkowany z niesortowanych odpadów komunalnych. Kompostowanie prowadzono na pryzmie przez okres 5 miesięcy przy uwilgotnieniu około 0,5 kg H90-kg_1s.m.. Materiał kompostowany mieszano w odstępach 10-15-dniowych, oznaczano w nim wilgotność i uzupełniano braki wody. W tym czasie pobierano punktowo z 20 miejsc materiał do badań laboratoryjnych, który po zmieszaniu stanowił próbę średnią W czasie eksperymentu w odstępach 2-3-dniowych mierzono temperaturę kompostowanej masy. W próbce wyjściowej i po

11, 22,36, 54,68, 82,95, 112, 126 i 159 dniach kompostowania oznaczono: - wilgotność aktualną metodą wagowo-suszarkową,

- popiół (Po) metodą wagową po spaleniu próbki w 550°C, - węgiel organiczny (CorJ metodą Tiurina,

- węgiel rozpuszczalny w wodzie (Cw) metodą Tiurina, - węgiel wydzielony 0,1 M HC1 (CFF - frakcja fulwowa), - węgiel wydzielony 0,1 M NaOH (CALC),

- węgiel kwasów huminowych (CKH) i fulwowych (CKF), - azot ogółem (N ) metodą Kjeldahla,

- azot rozpuszczalny w wodzie 1:10 (Nw) metodą Kjeldahla,

- N-NH4 i N -N 03 w wyciągu wodnym na analizatorze Braun Luebbe.

Na podstawie uzyskanych wyników wyliczono następujące indeksy dojrzałości kompostów: • wskaźnik humifikacji - HRx = CKH/CKF,

• indeks humifikacji - HI = C p/CAL ,

• wskaźnik humifikacji - HR, = [(CFF+ C )/C J 100 w przeliczeniu na masę bezpopielną • wskaźnik humifikacji - HR3 = C^H/(CFF +

1

• procentowy udział kwasów huminowych - PKH = (C /CĄLC)*100, • procentowy udział kwasów fulwowych - PKF = (C^F/CAL^)* 100, • stosunek węgla organicznego do azotu ogółem - C /N , • wskaźnik rozpuszczalności węgla - (Cw/Corg)-100, °rg °8

Ocena dojrzałości kompostów z odpadów komunalnych.. 69

• stosunek azotu rozpuszczalnego w wodzie do azotu ogółem - (N /N )-100, • stosunek rozpuszczalnych w wodzie form węgla i azotu - C /N ,

• wskaźnik mineralizacji azotu w wyciągu wodnym - (N-NH4?N-N03)Nw*100, • wskaźnik utlenienia mineralnych form azotu - N-NH4/N-NOr

WYNIKI I DYSKUSJA

Przekształcenie ilościowe i jakościowe materii organicznej i związków azotu

Przeprowadzone badania wskazują (tab. 1 i 2), że kompostowanie zachodzące pod wpływem zmieniającej się sukcesji mikroorganizmów powoduje głębokie przekształcenie ilościowe i jakościowe materii organicznej i związków azotu. Kompost grzejny poddawany dojrzewaniu zawierał 285,8 g-kg"1 węgla organicznego (CQrg) i 9,8 g-kg"1 azotu ogółem (N^). Charakteryzował się jednocześnie znaczną zawartością wodnorozpuszczalnych związków organicznych (Cw) oraz azotu (Nw). W czasie 159-dniowego kompostowania obniżała się z różną intensywnością zawartość związków organicznych. Mineralizacja zaznaczająca się już w 11. dniu kompostowania była dominującym procesem transfonnacji materii organicznej, szczególnie w okresie fazy termofilnej (rys. 1). Przejawem jej było znaczne zmniejszenie zawartości C , a zwłaszcza jego form rozpuszczalnych w wodzie (Cw) oraz przyrost popiołu w kompostowanej masie. W końcowym okresie fazy termofilnej - w 54 dniu (rys. 1) kompostowana masa zawierała 168,7 g*kg_1 C , w tym 3,62 g*kg_1 węgla rozpuszczalnego w wodzie (tab. 1 i 2). W tym też okresie przeciętne dobowe tempo mineralizacji wynosiło

RYSUNEK 1. Przebieg temperatury podczas kompostowania FIGURE 1. Changes o f the temperature during composting

TABELA 1. Skład frakcyjny związków próchnicznych i zawartość azotu ogółem w różnie dojrzałych kompostach

TABLE 1. Fractional composition o f humic substances and content o f total nitrogen in different mature composts______________________________________________________________________ Parametr - Parameter Dni kompostowania - Composting days

0 11 36 54 82 95 126 159

C _{ora .} utlenialny w - oxidable in_J [g-Eg d.m.]

285,8 258.0 177,3 168,7 163.3 158,3 155.5 146,7 CpF wydz. - extr. 0,1 M HC1

fe-100 g-' C „J

4,3 4,8 3,9 2,7 2,1 2,1 2,0 1,9

C . . wydz. - extr. 0,1 M NaOH [g 100 g- 1 C J 15,2 15,1 23,2 23,4 23,6 26,9 26,0 25,2 CK,r CIIA[g-100 g - C J 7,3 7,4 12,6 13,8 12,5 14,6 13,2 14,5

cKF, cFA [g-ioo

CJ

2,17 g-kg 1 CQr i 0,191 g-kg 1 Cw. W kolejnych fazach schładzania i stabilizacji proces mineralizacji byf wyraźnie spowolniony. W tym okresie przeciętna intensywność strat dobowych wynosiła 0,21 g-kg"1 C i 0,022 g-kg"1 Cw.

Drugim obok mineralizacji procesem transformacji materii organicznej jest humifikacja. Z danych tabeli 1 wynika, iż zachodziła ona z pewnym opóźnieniem w stosunku do m ineralizacji. Wyraźny wzrost swoistych związków próchnicznych CKH i CRF w kompostowanej masie ujawnił się dopiero w termofilnej fazie (w 36. dniu kompostowania). W tym okresie zaznaczyło się obniżenie procentowej zawartości frakcji fulwowej (CpF), która podobnie jak formy węgla rozpuszczalne w wodzie (Cw), stanowić może łatwo dostępne źródło energii dla drobnoustrojów. W trzecim miesiącu kompostowania zawartość frakcji fulwowej (CpF) stanowiła 2,1% C , a związki próchniczne ekstrahowane 0,1 M NaOH (C c) 26,9% Cqti. Wśród nich znaczny udział stanowił węgiel kwasów humino- wych (CKH), a wartość°C^H/CKF wynosiła 1,2. W kolejnych dniach kompostowania nie stwierdzono większego zróżnicowania humifikacji materii organicznej.

Równolegle z procesami transformacji materii organicznej zachodziły przemiany azotu (tab. 1 i 2). Różna intensywność procesów amonifikacji, nitryfikacji i denitryfikacji w poszczególnych fazach kompostowania warunkowała zawartość N-ogółem oraz jego form rozpuszczalnych w wodzie. Zawartość azotu ogółem (N ) z upływem czasu wzrastała w dojrzewających kompostach. Największą ilość N stwierdzono po 126 dniach kompostowania, a wyraźny jego przyrost zaznaczył się w 54. dniu eksperymentu. W tym okresie zaobserwowano również najintensywniejszy proces mineralizacji materii orga­ nicznej. W procesie intensywnej mineralizacji zmniejszała się wyraźnie ilość roz­ puszczalnych w wodzie form azotu (Nw), co utrzymywało się do 82. dnia kompostowania. Znaczny udział organicznego azotu (N r ) wśród form rozpuszczalnych w wodzie w kompoście surowym zmniejszał się z upiywem czasu kompostowania. W kompostach dojrzewających 5 miesięcy stanowił on około 10% jego zawartości początkowej.

Warunki termiczne podczas kompostowania determinowały procesy hydrolizy wielkocząsteczkowych związków organicznych oraz dezaminacji prowadzące do uwalniania amoniaku i jego dalszych przemian. W mezofilnej i termofilnej fazie kompostowania wśród mineralnych połączeń azotu dominowała forma amonowa N-NH4. Ilość jej wzrastała do 36.

Ocena dojrzałości kompostów z odpadów komunalnych.. 71

TABELA 2. Skład chemiczny wyciągów wodnych (1:10) z różnie dojrzałych kompostów

TABLE 2. Chemical composition o f water extracts (1:10) from different mature stage composts

Składnik - Component Dni kompostowania - Composting days

g-kg' 1 0 11 36 54 82 95 126 159 C W 14,10 10,44 9,79 3,62 2,34 1,65 1,39 1,27 N w 1,762 1,626 1,471 0,882 0,725 0,839 1,162 1,122 N org 1,272 1,053 0,901 0,429 0,261 0,301 0,227 0,125 n - n o 3 0,015 0,020 0,011 0,029 0,430 0,517 0,902 0,992 n - n h 4 0,475 0,553 0,559 0,424 0,034 0,021 0,033 0,005

dnia kompostowania i pokrywała się z maksimum temperatury (rys. I). Wyraźne jej zmniejszenie zaobserwowano w 82. dniu, w którym ilość tej formy obniżyła się do 0,034 g-kg"1 (tab. 2). Gwałtowne obniżenie zawartości N-NH4 i zdecydowany wzrost ilości N- N 0 3 między 54. i 82. dniem kompostowania związany jest z wyraźną zmianą warunków termicznych. Świadczy to o intensywniej zachodzącym w tym okresie procesie nitryfikacji. Po 159 dniach kompostowania ilość N -N 03 wzrosła w stosunku do zawartości początkowej z 0,015 do 0,992 g-kg"1. Jednocześnie zawartość formy N-NH4 znacznie się obniżyła z 0,559 do 0,005 g-kg"1 po pięciu miesiącach dojrzewania.

Indeksy dojrzałości kompostów

Zasadniczym celem kompostowania, czyli biologicznej biooksydacji, jest pozyskanie produktu homogenicznego, bezpiecznego pod względem sanitarnym o wysokiej wartości nawozowej. Wskazuje to na potrzebę opracowania indeksów dojrzałości kompostów. Powinny one zwłaszcza dotyczyć okresu, w którym następuje stabilizacja mineralizacji materii organicznej, wzrasta jej stopień humifikacji oraz zdecydowanie zmniejsza się zawartość związków inhibitujących. Powyższe zmiany zachodziły w końcowym okresie fazy schładzania między 82. i 95. dniem kompostowania. Wyrażały się one spowolnieniem mineralizacji, co sprzyjało względnej stabilizacji stosunku CQr /N . Wskaźnik ten, przyjmujący w 82. dniu wartość 12,8 (tab. 3) i poniżej 12,0 w 126. dniu kompostowania, może świadczyć o wysokiej wartości wytworzonego kompostu. Potwierdzają to między innymi Siuta [1999] oraz Jimenez i Garcia [1992].

Jednym z ważniejszych indeksów wskazujących na stopień dojrzałości kompostów jest stosunek (C /C )-100, zwany wskaźnikiem rozpuszczalności węgla [Chanyasak, Kubota 1981; DrozcT i in! 1996]. Odzwierciedla on możliwość wykorzystania przez drobnoustroje łatwo dostępnych źródeł energii i wskazuje na stabilizację materii organicznej. W przeprowadzonym eksperymencie stabilizacja materii organicznej wzrastała między 82. i 95. dniem kompostowania, w okresie wzmożonej jej transformacji w swoiste związki próchniczne. Znalazło to potwierdzenie w innych indeksach dojrzałości kompostów wyliczanych na podstawie składu frakcyjnego związków próchnicznych: H R , HI, HR_, HR3 oraz PKH i PKf. Iloraz frakcji Cf7Calc określany przez Jimenez i Garcia [ 1992] oraz De Nobili i Petruzziego [1988] jako indeks humifikacji HI, jest jednym z ważniejszych wskaźników dojrzałości kompostów.

Towarzyszące procesom transformacji materii organicznej przemiany azotu stwarzają również możliwości ich wykorzystania do obliczania wskaźników dojrzałości kompostów. Najprostszymi z nich są stosunek Cw/Nw i (Nw/N )*100, których znaczne wartości

TABELA 3. Wskaźniki dojrzałości kompostowanych odpadów komunalnych TABLE 3. Maturity indices for composted municipal solid wastes

Wskaźnik jakości kompostu Index o f compost quality

Dni kompostowania - Composting days

0 11 36 54 82 95 126 159 HR, (CK,/CK p - CHA/CrA) 0,92 0,96 1,19 1,43 1,13 1,19 1,03 1,35 HI ( t y c . u c ) 0,28 0,32 0,17 0,12 0,09 0,08 0,08 0,07 HR, [(Cff+Ca|c)/C J -1 0 0 39.00 40,20 54,30 59,00 53,00 53,30 50,80 57,50 HR3 CKI|/(Ckf+Cai.C) 0,60 0,59 0,87 1,12 0,95 1,01 0,89 1,15 PK„ - P„a(CKI/ Ca lc )-100 48,00 49,00 54,30 59,00 53,00 54,30 50,80 57,50 Pk f - Pp a(CKF/Calc) ' 100 52,00 51,00 45,70 41,00 47,00 45,70 49,20 42,50 C /N - C /N

org og org tot 29,30 25,50 15,40 13,90 12,80 12,70 11,90 11,30

Popiół/C - Ash/C r org org 1,50 1,86 3,23 3,47 3,64 3,81 3,90 4,18 C /C -100 w org 4,93 4,03 5,53 2.13 1,41 1,01 0,90 0,89 C /N_{w w} 8,01 6,40 6,70 4,10 3,20 2,00 1,20 1,10 (N /N >100, (N /N ) -100 v w og7 7 v w tot7 18,00 16,10 12,80 7,30 5,70 6,70 8,90 8,60 (N ,/N >100 x mm w7 27,80 35,20 51,60 51,40 63,90 64.10 80,50 88,90 N-NH/N-NCX_{4 j} 31,70 22,70 50,80 14,60 0,08 0,04 0,04 0,01

obserwowane w kompostach „surowych” obniżały się wyraźnie w czasie dojrzewania. Najniższą wartość wskaźnika (Nw/Not)*100 notowano w 82. dniu kompostowania, kiedy nastąpiło gwałtowne obniżenie zawarlości N-NH4. Wskazuje to na ograniczenie procesu amonifikacji związków organicznych, co przy jednoczesnym wzroście intensywności nitryfikacji, świadczy o dojrzałości kompostów. Potwierdzeniem tego może być obniżenie stosunku N-NH /N -N 03. W świetle danych Pare i in. [1998] obniżenie tego indeksu może informować o zakończeniu intensywnego procesu rozkładu biologicznego, a jego wartości poniżej 0,16, są jednym z powszechniej stosowanych wskaźników dojrzałości kompostów [Bernal i in. 1998]. Analizując wartości omawianego indeksu można wnioskować, że badany kompost osiągnął dojrzałość już w 82. dniu eksperymentu.

Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, że analiza zmian zawartości węgla organicznego i azotu oraz ich różnych form w czasie kompostowania może być przydatna do oceny dojrzałości kompostów. Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują, że trzymiesięczne kompostowanie na pryzmie w okresie wiosenno-letnim jest wystar­ czające do uzyskania w pełni dojrzałych kompostów.

WNIOSKI

1. Parametry składu ilościowego i jakościowego związków próchnicznych oraz ilość i formy azotu odzwierciedlają przemiany w kompostach i mogą być wykorzystane do oceny ich dojrzałości.

Ocena dojrzałości kompostów z odpadów komunalnych.. 73

2. Ocenę dojrzałości kompostów należy rozpatrywać kompleksowo na podstawie wskaź­ ników charakteryzujących przemiany materii organicznej i azotu, które osiągają stan względnej stabilizacji w czasie kompostowania.

3. Dobrymi wskaźnikami oceny dojrzałości kompostów mogą być: indeks humifikacji (HI), wskaźnik humifikacji (HR^), wskaźnik rozpuszczalności węgla [(Cw/Corg)*100], stosunek azotu rozpuszczalnego w wodzie do azotu ogółem [(Nw/N )-100], wskaźnik utlenienia mineralnych form azotu (N-NH4/N -N 03) oraz stosunek Corg/Nog.

4. Analiza indeksów dojrzałości wskazuje, że w warunkach Polski trzymiesięczny okres kompostowania na pryzmie przy odpowiednim uwilgotnieniu jest wystarczający do uzyskania w pełni dojrzałych kompostów.

LITERATURA

AD ANI F., GENEVINI P. L., TOMBONE F. 1995: A new index of organie master stability. Compost

Science and Utilization 3:25-37.

ARITOLA - FORTUNY J., FULLER W. H. 1982: Phenols in municipal solid wastes leachates and their attenuation by clay soils. Soil Sci. 133, 4: 218-227.

BERNAL M.P., PAREDES C., SANCHEZ - MONEDERO M.A., CEGARRA J. 1998: Maturity and stability parameters o f composts prepared with a wide range of organic wastes. Bioresource Technol. 63:91-99.

CHANYASAK V., KATAYANA A., HIRAI F.M. MORI S., KUBOTA H. 1983: II. Growth inhibitory factors and assesment of degree of maturity by org-C/org-N ratio o f water extract. Soil Sci. Plant Nutr. 29,3:215-219.

CHANYASAK V., KUBOTA H. 1981: Carbon/organic nitrogen ratio in water extract as measure of composting degradation. J. Ferment, Technol. 50,3:215-219.

CHEN Y.. CHEFETZ B.. HADAR Y. 1996: Formation and properties o f humic substance originating from composts. W: The Science of Composting. Bertoldi M., Sequi P., Lemmes P., Papi T. (red.) Blackie Academic & Professional, London, Glasgow. Weinheim, New York, Tokio, Melbourne, Ma­ dras: 382-393.

CHEN Y., CHEFEZ B., ADANI F., GENEVINI P. 1997: Organic Matter Transformation During Compo­ sting of Municipal Solid Wastes. W: The Role o f Humic Substances in the Ecosystems and in Environmental Protection. J. Drozd, S.S. Gonet, N. Senesi. J. Weber (red.) PTSH, Wrocław: 795- 804.

DE NOBILI M.. PETRUZZI F. 1988: Humification index (HI) as evaluation of the stabilization degree during composting. J. Environmental Technology 66, 5: 557-583.

DROZD J., CHEN Y., JAMROZ E., LICZNAR M. 2001: Characteristic of humic substances during composting of municipal solid waste. W: Understanding and Managing Organic Matter in Soils, Sediments and Waters. Swift R., Spark K.K. (red.) IHSS Adelaide.

DROZD J., KITA W., LICZNAR M., BEKIER J., JAMROZ E. 2003: Wpływ różnej dojrzałości kom­ postów z odpadów miejskich na kiełkowanie i wzrost Lepidium sativum L. Zesz. Pr obi. Post. Nauk

Roln. 493:741-748.

DROZD J., LICZNAR M. 2002: Wpływ uwilgotnienia odpadów miejskich na zawartość różnych form makroelementów. Acta Agrophysica 70: 107-116.

DROZD J., LICZNAR M. 2003: Wpływ uwilgotnienia na przemiany związków węgla i azotu podczas kompostowania stałych odpadów miejskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 493: 749-758.

DROZD J., LICZNAR M. 2004: Zmiany makro- i mikroskładników w czasie kompostowania odpadów komunalnych w różnych warunkach uwilgotnienia i przy różnym dodatku mocznika. W: Komposty z odpadów komunalnych, produkcja, wykorzystanie i wpływ na środowisko. Drozd J. (red.) PTSH, Wrocław: 151-170.

DROZD J.. LICZNAR M., LICZNAR S. E., WEBER J. 1996: Chemiczne indeksy dojrzałości kompo­ stów produkowanych z odpadów miejskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 437: 139-146.

GUS 2008: Ochrona Środowiska. Wyd. GUS. Warszawa: 556 ss.

INBAR Y., CHEN Y., HAD AR Y. 1990: Humic substances formed during the composting o f organic matter. Soil. Sci. Soc. Amer. J. 54: 1316-1323.

JIMENEZ E., GARCIA V. 1992: Determination o f maturity indices for city refuse composts. Agriculture

and Environ. 38: 331-343.

LEKAN S., KACPEREK K. 1990: Ocena wartości nawozowej kompostu z odpadów miejskich (Dano) w doświadczeniu nawozowym. Pam. Pul. 97: 187-200.

MAĆKOWIAK CZ., ORZECHOWSKA K. 1993: Produkcja, skład chemiczny oraz wartość nawozowa kompostu produkowanego z odpadów miejskich w ciągu technologicznym „DANO”. Zesz. Probl.

Post. Nauk Roln. 409: 101-113.

MIKKIV., SENESIN., HANNINEN K. 1997. Characterization o f humic material formed by composting of domestic and industrial biowastes. Chemosphere 34. 8: 1639-1651.

PARE T., DINEL H., SCHNITZER M., DUMONTES S. 1998: Transformations of carbon and nitrogen during composting of animal manure and shredded paper. Biol. Fert. Soils 26: 173-178.

SAVIOZZI A.. LEVI-MINZI R., RIFFALDI R. 1988: Maturity evaluation of organic wastes. Biocycle 29, 3: 54-56.

SEQUI P., DENOBILIM.. LEITAL., CERCIGANIG. 1986: A New index of humification. Agrochimica 30: 175-179.

SIUTA J. 1999: Kompostowanie i wartości użytkowe kompostu. W: Kompostowanie i użytkowanie kompostu. Siuta J., Wasiak G. (red.) Wyd. Ekoinżynieria, Puławy, Warszawa: 7-20.

SZAJDAK L. 2004: Substancje aktywne biologicznie w kompostach z odpadów komunalnych na tle innych podłoży organicznych. W: Komposty z odpadów komunalnych, produkcja, wykorzystanie i wpływ na środowisko. Drozd J. (red.) PTSH, Wrocław: 186 -196.

TAM N.F.Y., TIQUIA S.A., VRIJMOED L.L.P. 1996: Nutrient transformation of pig manure under pig- on-litter system. W: The Science of Composting. Bertoldi M., Sequi P., Lemmes B., Papi T. (red.) Blackie Academic & Professional London. Glasgow. Weinheim. New York. Tokio, Melbourne. Ma­ dras: 96-105.

WONG M.H. 1985: Phytotoxity of refuse compost during the process of maturation. Environ. Pollut.

Ser.A. 37: 159-174.

ZUCCONI F., FORTE M., MONACO A.. DE BERTOLDI M. 1981: Biological evaluation of compost maturity. Biocycle July/August: 27-29.

Prof. dr hab. Jerzy Drozd

Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 50-357 Wrocław, ul. Grunwaldzka 53 e-mail: jerzy. drozd@up. wroc.pl