Zenon Kobus
Materiały piszczałkowe w
zabytkowych organach
Ochrona Zabytków 25/3 (98), 220-224
Z EN O N K O B U S
MATERIAŁY PISZCZAŁKOWE W ZABYTKOWYCH ORGANACH
J e d n y m sp ośród w ie lu w sp ó łcz y n n ik ó w d e c y d u ją c y c h o w a rto śc i z a b y tk o w y c h o rg a n ó w je s t rodzaj i jak o ść m a te ria łó w u ż y w a n y c h do b u do w y piszczałek . Z p o trz e b y sto so w an ia o dp o w ie d n ic h m a te ria łó w p iszcz ałk o w y ch zd a w ali sobie sp ra w ę b u d o w n icz o w ie o rg an ó w od n a j d a w n ie jsz y c h czasów . S zczególnie w o k re s ie b a ro k u , k ie d y to p o w sta ły n a jp ię k n ie js z e in s t r u m e n ty do m a te ria łó w p rz y k ła d a n o w ie lk ą w agę. W d z ie ja c h b u d o w n ic tw a org an o w eg o p ie rw s z o p la n o w ą ro lę o d e g ra ły m e ta le . N a js ta rs z e p isz czałki, ja k ie zach o w a ły się do n a sz y c h czasów , w y k o n y w a n o z b rą z u np. piszczałk i o rg an ó w z III w . n.e. z n a jd u ją c e się w m u z e u m „ A q u in c u m ” w B udapeszcie. P o ro k u 1400 b rą z u n ie sto s u je się d o w y ro b u piszczałek. In n y m a te r ia ł p iszczałkow y m ied ź sto so w an a b y ła ju ż w e w c zesn y m śre d n io w ie czu . P ra w d o p o d o b n ie w ty c h czasach n ie u ż y w a n o w ty m celu in n y c h m a te ria łó w . W iem y, że s ły n n e o rg a n y z k a te d r y w W in c h e ste r z ro k u 951 m ia ły m ie d z ia n e p isz czałki. M a te ria ł te n w P o lsce i E u ro p ie w y s tę p o w a ł sp o ra d y czn ie jeszcze w X V I i X V II w ie k u o czym in fo rm u ją źródła. O łów w cz y stej p ostaci u ż y w a n y b y ł w b u d o w n ic tw ie o rg a n o w y m p rz e d X III w iek iem , a p óźniej z a stą p io n y
zo stał sto p em ołow iu i cyny.
C yna, w p ro w a d z o n a w X III w ie k u , w k ró tc e za ję ła m ie jsc e b rą z u , m ied zi i ołow iu, s ta ją c się najcz ęście j u ż y w a n y m m a te r ia łe m p iszcz ałk o w y m , po czątk o w o p ra w d o p o d o b n ie w y łą c z n ie w cz y stej po staci. A rn o ld S chlick, d z ia ła ją c y n a p rz e ło m ie X V i X V I w ., w y m a g a ł cz y ste j cy ny , sk a rż ą c się, że b u d o w n icz o w ie o rg a n ó w c h ę tn ie d o d a ją ołów. W o rg a n a c h b a ro k o w y c h ze w z g lę dów b rz m ie n io w y c h cy n a sto so w an a b y ła d la głosów p ry n c y p a ło w y c h i p o k re w n y c h , zaś d la fle tó w i głosów k r y ty c h u ży w an o m e ta lu p isz czałko w eg o (por. n iżej). S to so w an ie c y n y by ło często o g ra n ic z a n e ze w z g lę d ó w oszczędnościo w y c h i z pow odu u tru d n io n e j obróbki. D la te g o też z cz y stej c y n y w y ra b ia n o p rz e d e w sz y s tk im p iszczałk i p ro sp e k to w e . M ich ael P r a e to r iu s za leca ł u ż y w a n ie c y n y d la p ry n c y p a łó w sto ją c y c h n a przo dzie, zaś głosy o k taw o w e, u m ieszc zan e z ty łu , m o g ły być, w e d łu g nieg o z ro b io n e z oło w iu lu b sto pu. Ja c o b A d lu n g p o d a ją c in fo rm a cję o o rg a n a c h zb u d o w a n y c h w ro k u 1760 d la kościoła św. J a n a w G d a ń sk u , pisze, że z w y ją tk ie m Q u in te 10 2/3' i S u b b a s u 16' w s z y s tk ie gło sy sp orząd zo n o z czy stej c y n y b ez d o m ieszk i ołow iu. P iszczałk i p ro s p e k to w e b u d o w a n e z oło w iu p o k ry w a n o folią cy n o w ą ze w zg lęd ó w e s te
ty czn y c h . K o n s e k w e n tn ie cy n ę d la głosó w p ry n c y p a ło w y c h sto so w ał G o ttfrie d S ilb e r m a n n . J u ż w X V I w ie k u za n a jle p s z ą u z n a w a n o
cy n ę a n g ielsk ą .
Z p o łącz en ia ołow iu i c y n y p o w sta ł tzw . m e ta l p iszczałk o w y (niem . O rg e lm e ta ll). O d lew z a w ie ra ją c y 50 % c y n y i 5 0 % o ło w iu z n a n y b y ł ju ż w ro k u 1450, p rz e d e w sz y stk im ja k o m a te r ia ł do b u d o w y sze ro k ich p iszczałek fleto w y c h , d la k tó ry c h b rz m ie n ia b y ł w łaśc iw szy a n iż e li c y n a . W b u d o w n ic tw ie o rg a n o w y m w y s tę p u je o n w ró ż n y ch sto s u n k a c h w ag o w y ch , a p o łącz en ia ozn aczan e są w e d łu g s ta r e j m ia ry m en n icz ej u ż y w a n e j d la p o łączeń sre b ra . J e d n o s tk ą m ia r y je s t łu t (1/32 część fu n ta = 12,8 g), a odpo w ie d n ik ie m n ie m ie c k im lot, lo th . W P o lsce u ż y w ano o k re ś le n ia „ p ró b a ” np. 16 p ró b a je s t c z y s ty m m e ta le m . A o to n ajc z ę śc ie j s p o ty k a n e p r o p o rc je w a g o w e m e ta lu piszczałkow ego: 16 p ró b a = 100% cy n y 14 p ró b a = 87,5% c y n y + 1 2 ,5 % ołow iu 12 p ró b a = 75% c y n y + 25% oło w iu 10 p ró b a = 62,5% c y n y + 37,5% ołow iu 8 p ró b a = 5 0% c y n y + 50% ołow iu 6 p ró b a = 37,5% c y n y + 62,5% ołow iu 4 p ró b a = 2 5% c y n y + 7 5 % ołow iu M ieszan in a m e ta lu z a w ie ra ją c a 75 % i w ięc ej c y n y o znaczan a je s t w b u d o w n ic tw ie o rg a n o w y m ja k o cyna. W P olsce stop z a w ie ra ją c y 90% c y n y i 10% ołow iu o k re śla n o jak o „ c y n a a n g ie lsk a ” , a d la m e ta lu o 60% —-80% c y n y u ży w an o n az w y „ la te rc y n a ” . A. S ap alsk i p o d a je re c e p ty n a tzw . „ m e ta l o r d y n a r y jn y ” czy li zw yk ły: 1 c e tn a r ołow iu, 4 f u n ty cyny, 5 f u n tów czcionek d ru k a rs k ic h za m ia st a n ty m o n u , alb o lep szy m e ta l: 1 c e tn a r ołow iu, 7— 10 f u n tów cy ny , 2 f u n ty czcionek d ru k a rs k ic h . T e n sam a u to r p o d a je in fo rm a c ję , że w A n g lii do u tw a rd z a n ia m a te r ia łu p iszczałkow ego u ży w a się a n ty m o n u , a w P o lsce ju ż n ie (1880). D la p o lep szen ia tw a rd o śc i cy n y lu b m e ta lu piszczał ko w eg o p rz y p rz e ta p ia n iu d o d aw an o tak że in n e do m ieszk i, ja k rtę ć , b izm u t, siarczek żelaza, m iedź. C zy nią o n e m e ta l tw a rd sz y m , ale je d n o cześnie k ru c h sz y m . A rp S c h n itg e r u ży w a ja k o zw y kłeg o m e ta lu 300 fu n tó w cyn y, a ta k ż e 400 n a 1000 fu n tó w ołow iu. A n d re a s W e rc k m e i- s te r za n a jp o sp o litsz e u z n a je p ołączen ie 1 fu n ta cy n y n a 2 fu n ty ołow iu, n a to m ia s t ja k o d o b re poleca: 1 f u n t c y n y n a 1 fu n t ołow iu lu b je s z cze lep sze — 2 fu n ty cy n y n a 1 f u n t ołow iu. W sp o m in a on, że b u d o w n icz o w ie o rg a n ó w za d o w a la ją się m a ło w a rto śc io w y m p o łączeniem . W s ta ry c h k o n tra k ta c h n a b u d o w ę o rg a n ó w m o
-ż em y s tw ie rd z ić d o b ry zw y czaj p o d a w a n ia w a r tości w a g o w y c h m e ta lu p iszczałkow ego. D a w n ie j zd a rza ło się, że w sz y stk ie p iszcz ałk i je d n y c h o rg a n ó w b y ły sp o rz ąd zo n e z m e ta lu , np. w
o p a c tw ie W e in g a rte n (1750).
P isz cza łk i c y n k o w e p o ja w ia ją się w o rg a n a c h e u ro p e js k ic h w X IX w ie k u . B e rn h a n d B. K o t- h e s p o d a je , że w ro k u 1820 o rg a n m is trz F r ie d ric h M a rx z B e rlin a u k o ń c z y ł o rg a n y m a ją c e piszcz ałk i z c y n k u d la k ościoła w H o h e n -O fe n . C y to w a n y w y ż ej S a p a ls k i pisze, że c y n k u n a p iszcz ałk i u ż y w a n o w A n g lii ju ż w ro k u 1880. O d n ie g o po chodzi też in fo rm a c ja , że H ill zb u d o w a ł w M e lb o u rn (A u stra lia ) o rg a n y z p isz cz ałk am i cy n k o w y m i w ro k u 1871. W P o lsce c y n k zaczęto sto so w ać w p o c z ą tk a c h X X w ie k u . W ed łu g S a p a lsk ie g o c y n k je s t tr u d n y do ob ró b k i s tą d n ie n a d a je się do b u d o w y m a ły c h p isz c z a łe k i cz u ły n a z m ia n y te m p e r a tu r y . B la ch a że la zn a, ze w z g lęd ó w oszczędnościow ych, z n a jd u je z a sto so w an ie ju ż w e w c zesn y m b a r o k u ja k o m a te r ia ł sto so w a n y do n a sa d głosów ję z y k o w y c h (T ro m p e ty , P u z o n y , głosy re g a ło w e). A d lu n g w y m ie n ia żelazo ja k o m e ta l p o s p o lity do p ro d u k c ji p iszcz ałek o rg a n o w y ch , obok c y n y i ołow iu. J a k d o ty ch cz as n ie p o tw ie rd z o n e są in fo rm a c je o u ż y w a n iu teg o m e ta lu do w y ro b u p iszczałek w p o lsk im b u d o w n ic tw ie o rg a n o w y m . U lu b io n y m m a te r ia łe m w o k re sie re n e s a n s u i b a ro k u , u ż y w a n y m do b u d o w y k r ó tk ic h czar d la głosów ję zy k o w y ch , a ta k ż e d la głosów o p e łn e j d łu g o ści n a sa d , b y ł m osiądz. A d lu n g p i sze, że „m osiądz je s t b ard zo tw a r d y do ob ró b k i, ta k ż e b a rd z o d ro g i; d la te g o je s t m n ie j u ż y w a
n y ” . '
S re b ro i złoto p rz e d o k re sem b a ro k u z n a jd o w a ło n ie z b y t często z a sto so w an ie w p o k o jo w y ch p o z y ty w a c h n a w ie lk ic h d w o ra c h . W in w e n ta rz u s k a rb c a Z y g m u ta S ta re g o w y m ie n ia się o r
g a n y ze s re b rn y m i p iszczałkam i.
W s ta r y m b u d o w n ic tw ie o rg a n o w y m do X V II w ie k u d re w n o m iało n ie w ie lk ie z n a cze n ie i d la teg o , je ś li go u ży w an o , za zn aczan o to w d y sp o zy c ji. Ze w z g lę d u n a d o b ry w p ły w n a b rz m ie n ie n a jc h ę tn ie j sto so w an o d re w n o dębow e. M n iej p o p u la rn e b y ły in n e g a tu n k i, ja k brzoza, b u k sz p a n , ced r, c y p ry s, cz ere śn ia , g ru sz a, h e b a n , ja w o r, je sio n , jo d ła , k lo n , lip a, m ah o ń , olch a, sosna, św ie rk . D w a o s ta tn ie w w ie k u X IX z n a la z ły p o w sz e c h n ie z a sto so w a n ie co n ie k o rz y s tn ie od biło się n a b rz m ie n iu o rg a n ó w r o m a n ty c z n y c h . D ź w ięk p iszczałk i w y k o n a n e j z m ię k k ie g o d re w n a je s t n ie w y ra ź n y , m ało k la ro w n y . W e d łu g o ce n y A d lu n g a „ d re w n o olszo w e b u tw ie je , je ś li n ie sto i w b a g n is te j okolicy; h e b a n i d re w n o b ra z y lisk ie je s t tw a r d e do ob ró b k i, je s t ta k ż e b a rd z o k o szto w n e ; je sio n i w iąz , ja k ró w n ie ż d re w n o to p o li je s t ta k ż e t r u d n e do o b ró b k i. J o d ła je s t p ro s ta i d o b ra do ro b o ty , a le szyb ko d o s ta ją się ro b a k i. D re w n o 1. J ę d r z e j ó w , kościół p a r a f ia l n y , z a b y t k o w e d r e w n i a n e p is zc za łk i o r g a n o w e 1. J ę d r z e j ó w , P a r is h C h u r c h : a n c ie n t o rgan p ip e s 2. J ę d r z e j ó w , o p a c tw o oo. C y s t e r s ó w , m e t a l o w e p i s z cz a ł k i p o z y t y w u w i e l k i c h o r g a n ó w 2. J ę d r z e j ó w , C iste rc ia n A b b e y : m e t a l p ip e s f r o m t h e po s i ti v e o f g re a t o rgan ce d ro w e i c y p ry so w e ta k ż e d o b rze się o b ra b ia i je s t w o ln e od ro b a c tw a ” . D alej p isze a u to r, iż w o rg a n a c h w G ö rlitz z n a jd u je się Q u in ta tö n 16’ o raz U n d a m a ris 8’ w w iększości zro b io n e z d re w n a cy p ry so w eg o ; m ó w i też o zły m w p ły w ie zim neg o i w ilg o tn e g o p o w ie trz a n a to
3. K r a s i c z y n , kościół p a r a f ia l n y , o z d o b n e m e t a l o w e p i s z c z a ł k i p r o s p e k t o w e 3. K r a s i c z y n , P a ris h C h u r c h : d e c o r a t e d m e t a l p ip e s in t h e o r g a n p r o s p e c t (w sz y stk ie z d ję c ia : T. B o ja s iń s k i) d re w n o . D o b u d o w y p iszcz ałek o rg a n o w y c h p o w sz e c h n ie sto so w ała d re w n o ro d z in a C o m p e- n iu s. O rg a n y z za m k u F re d e rik s b o rg w K o p e n h a d z e , k tó ry c h tw ó rc ą je s t E saias C o m p en iu s, p o za p ro s p e k te m (kość słoniow a) m a ją w y łą c z n ie p iszcz ałk i d re w n ia n e . W s ta ry c h o rg a n a c h p o lsk ic h z n a jd u je m y p rz e d e w sz y s tk im p isz c z a łk i z d re w n a dębow ego, ja k k o lw ie k w y k o n y w a n o je i z in n y c h g a tu n k ó w , np. w K a z im ie r z u z n a jd u je się F le t k r y ty z ja w o ru . G ru sz a u ż y w a n a b y w a ła do w y ro b u p iszczałek toczo n y c h d la fle tó w p rz e d ę ty c h (kościół g a rn iz o n o w y w W a rsza w ie). Ju ż w o rg a n a c h s ie d e m n a s to w ie c z n y c h sp o ty k a się łącz en ie d w ó ch g a tu n k ó w d re w n a w je d n e j piszczałce, np. o rg a n y w O ra w ce . B ard z o ła d n e p iszcz ałk i z ró ż n y c h g a tu n k ó w d re w n a m a m y w o rg a n a c h p o c h o d z ą c y c h z 1 p o ło w y X IX w ie k u w R a d z ie jo w ic a c h koło W arsza w y . E u g en C a s p a rin i w n ę tr z e d re w n ia n y c h p iszczałek p o w le k a ł l a k ie re m i p o k o stem , co m iało zab ezpieczać p rz e d ro b a c tw e m i p o m y śln ie w p ły w a ć n a dźw ięk. W P o lsc e, obok in n y c h sposobów za b ezp iec zan ia , m a lo w a n o p iszczałk i b o lu sem . S zereg p iszcz ałek k r y ty c h o n a tu ra ln y c h k o rp u s a c h b a m b u so w y c h z n a jd u je się w o rg a n a c h w L e ż a jsk u .
K ość sło n io w a w X V I i X V II w ie k u j e s t m a te ria łe m u ż y w a n y m do fle tó w w o rg a n a c h p o k o jo w y c h o raz do w y ro b u p iszczałek p r o s p e k to w y c h B ru s tw e rk u . W X V III w ie k u c h ę tn ie w y k o n y w a n o z n iej głosy alik w o to w e. O rg a n y C o m p en iu sa w K o p e n h a d z e w p ro sp e k c ie m a ją p iszczałk i z kości sło n io w ej, a ich la b ia w y ło żono d re w n e m h e b a n o w y m .
P r a e to r iu s w sp o m in a o jeszcze je d n y m m a te ria le : „...o rg an y , k tó ry c h w ia tro w n ie , p isz czałki i m ie c h y z a la b a s tru sp o rz ąd zo n o ” . P o z y ty w y m a ją c e p iszczałk i z a la b a s tru z n a jd o w a ły się w X V II w ie k u w k siążę cy m s a lo n ie sz tu k i w W e n e c ji g dzie p re z e n to w a n e b y ły j a ko osobliw ość. P ra e to r iu s w y m ie n ia ta k ż e „ b a r dzo ła d n ie b rz rrią c e o rg a n y z sam eg o sz k ła sp o rz ą d z o n e ” . M a h re n h o lz in fo rm u je o p is z c z a ł k a c h p o rc e la n o w y c h , w y k o n a n y c h w ro k u 1869 ty tu łe m p ró b y , bez p ra k ty c z n e g o za sto so w an ia. J a k o m a te r ia ł słu żąc y do w y ro b u p iszcz ałek z n a n y b y ł w X V w ie k u w e W łoszech, F r a n c ji i w N iem czech p a p ie r, k tó ry dla lep szej w y trz y m a ło śc i n a sy c a n o w o skiem . W ro k u 1700 E u g e n C a s p a rin i p o d a ro w a ł cesarzo w i, d la d w o rsk ie j k a p e li, p o z y ty w z p a p ie ro w y m i p is z czałk am i. P ró b o w a n o sp o rząd zać p iszcz ałk i z p a p ie r u w X IX w., a ta k ż e w n asz y m s tu le c iu , ok. r. 1913.
U A d lu n g a w p rz y p is ie 19 n a s tro n ie 55 c z y ta m y : „ F r a n k f u r te r Z e itu n g 1751. N r 144 ro b i w z m ia n k ę o ta k ic h o rg a n ach , k tó re g a r n c a rz z M a y e n b u rg a koło P rie g n itz , w są sie d z tw ie P ritz w a lt, n a z w isk ie m W e id n e r, w b a rd z o k u n sz to w n y sposób w y k o n a ł, k tó ry c h p iszcz ałk i w sz y stk ie z o stały zro b io n e z g lin y i n a k tó ry c h ta k p ięk n ie, ja sn o i czysto m ożna b y ło g rać, ja k n a n a jle p s z y c h o rg a n a c h z cyny. B y ły to o rg a n y o 3 g ło sach ” .
Z p ow y ższeg o w y n ik a , że n a jw ię k s z ą ro lę w b u d o w n ic tw ie o rg a n o w y m w p o c z ą tk o w y m s ta d iu m o d e g ra ły b rą z i m iedź, a n a s tę p n ie ołów , cy n a i m e ta l p iszczałko w y. P o zo stałe m e ta le , ja k sre b ro , złoto, m o siąd z m a ją zn aczen ie m a r gin eso w e lu b w y s tę p u ją ja k o m a te r ia ły z a s tę p cze ze w zg lęd ó w o szczędnościow ych (żelazo, cynk). B o g a tą h is to rię m a d re w n o w b u d o w n ic tw ie piszczałk o w y m . In n e m a te ria ły , ja k a la b a s te r, szkło, p a p ie r, g lin a, n ie m ia ły w ię k szego zn aczenia. W o k re sie b a ro k u — ja k p o d a je M a h re n h o lz — „tam , gdzie to b y ło m ożli w e d a w a n o d la p ry n c y p a łó w czy stą c y n ę lu b w y s o k o w a rto śc io w y sto p cy ny . Aż do czasów G. S ilb e rm a n n a w n ie m ie c k im b u d o w n ic tw ie o rg a n o w y m w szy scy w ie lc y m istrz o w ie z w y trw a ło ś c ią trz y m a li się te j zasad y, ta k że o sta te c z n ie w ła ś n ie te j zasadzie zaw d zięc zają część sw o jej s ła w y ” . S łuszn ość ty c h d o b ry c h tra d y c ji p o tw ie rd z a ją b a d a n ia n a u k o w e z d zie d z in y a k u sty k i. W a r ty k u le W. L o tte m o se ra i J. M e y e ra p t. „ Ü b e r d e n E in flu ss d es M a te ria ls a u f die k la n g lic h e n E in g e s c h a fte n vo n O rg e lp fe ife n ” o p u b lik o w a n e zo stały w y n ik i p rz e p ro w a d z o
n y c h p rz e z n ic h b a d a ń . B a d a n e b y ły p iszcz ałk i p ry n c y p a ło w e o ta k z w a n y c h n o rm a ln y c h m e n - z u rach , o w yso k o ści d ź w ię k u c \ id e n ty c z n e j k o n s tru k c ji, in to n o w a n e n a c iśn ie n ie p o w ie trz a 70 m m s łu p k a w od y. Do b u d o w y ty c h p iszcza łe k u ż y to oło w iu (zm ieszanego z cy n ą, O rg e l m e ta ll), c y n y (stop cyny), m iedzi, c y n k u e le k tro lity c z n e g o , cy n k u . P isz cza łk i ró ż n iły się t y l ko w a g ą i g ru b o śc ią ścian e k . D la p o ró w n a n ia b a d a n o ta k ż e o d p o w ied n io o d m ie rz o n ą pisz czałkę z d re w n a . W id m a d źw ię k ó w poszczegól n y c h p iszcz ałek u z y s k a n e w je d n a k o w y c h w a ru n k a c h a k u s ty c z n y c h i te c h n ic z n y c h w y k a z a ły zn a czn e ró ż n ic e n a n ie k o rz y ść c y n k u i c y n k u e le k tro lity c z n e g o . P rz e p ro w a d z o n a c h a ra k te r y s ty k a k ie ru n k o w a w y k a z a ła zn aczn e ró ż n ice w p o lu d ź w ię k o w y m p o szczeg ó ln y ch p isz czałek. D ia g ra m y b a d a n y c h p iszcz ałek w y k o n a n y c h z cy n k u , c y n k u e le k tro lity c z n e g o czy m ied zi są n ie re g u la rn e , co dow odzi, że n ie w e w sz y stk ic h k ie ru n k a c h d rg a n ia są je d n a k o w o p ro m ie n io w a n e . W cześniej z a g a d n ie n ie m w p ły w u m a te r ia łu n a b a rw ę d źw ię k u p iszczałek o r g a n o w y c h z a jm o w a ł się K a r l S c h a fh a u tl w
1879 r.
A rty k u ł te n n ie w y c z e rp u je te m a tu . C ie k a w y c h d a n y c h d o sta rc z y p rz e p ro w a d z a n a o b e c n ie in w e n ta r y z a c ja z a b y tk o w y c h o rg a n ó w , n a k tó re j p o d sta w ie będ zie m o żn a w y c ią g n ą ć o g ó l n e w n io sk i n a te m a t o m a w ian e g o z a g a d n ie n ia w o d n ie sie n iu do z a b y tk o w y c h o rg a n ó w w P o l sce. W ty m w y p a d k u chodziło o z w ró c e n ie u w a g i n a ta k is to tn y w o rg a n a c h e le m e n t, ja k im je s t m a te r ia ł p iszczałk o w y , z d a rz a się b ow iem , że pod czas re m o n tu s ta ry c h o rg a n ó w w y rz u c a się zniszczone p iszczałk i n a d a ją c e się do n a p ra w y , a n a ic h m ie jsc e w s ta w ia się n o w e, w y k o n a n e ze złego m a te ria łu . T a k ie p r a k ty k i n ie p o w in n y m ieć m iejsca. P iszczałk i, k tó re po d o k ła d n y m z b a d a n iu m u szą b y ć w y m ie n io n e, n a le ż y o d tw a rz a ć n a * w z ó r o ry g in a łu , z ta k ie g o sam ego m a te ria łu . W in n y m w y p a d k u n ie m o żna m ów ić o re k o n s tr u k c ji z a b y tk o w y c h o rg an ó w . m g r Z e n o n K o b u s F ilh a rm o n ia N a ro d o w a W a rs z a w a . B IB L IO G R A F IA 1. J e r z y G o ł o s, „ P o ls k ie O rg a n y i M u z y k a O rg a n o w a ” (w d ru k u ). 2. M i c h a e l P r a e t o r i u s , „ S y n ta g m a M u s ic u m ”. T o m u s S e c u n d u s, W o lf e n b ü tte l 1619 (F ak s. N e u d ru c k K a s s e l 1964). 3. J a c o b A d l u n g , „M u sic a M e c h a n ic a O rg a n o e d i”, B e r lin 1768 (F ak s. N e u d ru c k K a s s e l 1961). 4. J o h a n n J u l i u s S e i d e l , „D ie O rg e l u n d ih r B a u ”, B r e s la u 1843 (F ak s. d r u k A m s te rd a m 1962). 5. B e r n h . K o t h e s , „ K le in e O r g e lb a u - L e h r e ”, L e o b s c h ü tz 1904. 6. C h r i s t a r d M a h r e n h o l z , „D ie O r g e lr e g is te r , ih r e G e s c h ic h te u n d ih r B a u ”. K a s s e l 1930. 7. W e r n e r L o t t e m o s e r , J ü r g e n M e y e r , „ O rg e l A k u s tik in E in z e ld a r s te llu n g e n ”, F r a n k f u r t a m M a in 1966. 8. W i n f r e d E l l e r h o r s t , „ H a n d b u c h d e r O r g e l k u n d e ”, H ilv e r s u m 1966. 9. U l r i c h D ä h n e r t , „ D e r O rg e l u n d I n s t r u m e n te n b a u e r Z a c h a ria s H ild e b r a n d t” , L e ip z ig 1962. 10. P e t e r W i l l i a m s , „T h e E u ro p e a n O r g a n ” , L o n d o n 1968. 11. A. S a p a l s k i , „ P rz e w o d n ik d la o r g a n i s tó w ” , K r a k ó w 1880. TH E M A TE R IA L S U SED FO R P IP E S IN A N C IE N T ORGA N S
A s o n e fro m a m o n g s e v e r a l e le m e n ts o f q u ite d e c i s iv e im p o r ta n c e f o r th e v a lu e o f a n c ie n t o rg a n s a r e to b e c o n s id e re d b o th th e k in d a n d th e q u a lity of m a t e r i a l t h a t w a s u s e d f o r m a n u f a c tu r e o f th e ir p ip es. O f th e n e e d to a p p ly th e p r o p e r m a te r ia ls f o r th e i r e x e c u tio n th e o r g a n - b u ild e r s w e re p e r f e c tly a w a re a lr e a d y in th e m o s t o ld e n tim e s . T h e p ro b le m a c q u ir e d a p a r t i c u l a r im p o r ta n c e w ith in th e B a ro q u e p e r io d d u r in g w h ic h th e m o s t f in e in s tr u m e n ts h a v e b e e n b u ilt. ' I n th e lo n g c o u rs e o f th e a r t of o r g a n - b u ild in g q u ite a n u n u s u a l ro le w a s p la y e d b y m e ta ls . T h e o ld e s t p ip e s p r e s e r v e d u p to o u r d a y s w e re c a s t o f b ro n z e , w h ic h th e m e ta l w a s a p p lie d to th is p u rp o s e a s lo n g a s to th e 14th c e n tu r y . T h e o th e r m a t e r i a l f in d in g it s u s e f o r th e c a s tin g o f o rg a n p ip e s w a s th e c o p p e r t h a t w a s a p p lie d fr o m th e tim e s o f e a r ly M id d le A g es a n d c o u ld b e m e t q u ite s p o r a d ic a lly a s l a t e as in th e 16th a n d 17th c e n tu r y . T h e le a d in its p u r e fo r m u se d a s th e m a t e r i a l f o r o r g a n - b u ild in g u n ti l th e 13th c e n tu r y w a s soon re p la c e d by tin w h ic h to o k th e p la c e o f th e a b o v e m e ta ls u se d p re v io u s ly . T h e tin h a s g ro w n to th e m o s t a p p lie d p ip e m a t e r i a l th o u g h in th e c o u rs e o f d e c a d e s it c o u ld b e f o u n d m o re a n d m o re o fte n in a llo y s w ith o th e r m e ta ls . A s a r a t h e r e x p e n s iv e a n d d if f ic u lt in h a n d lin g m a t e r i a l it w a s u se d e x c lu s iv e ly f o r m a k in g o f p r in c ip a l a n d r e la te d sto p s t h a t w e re p la c e d in th e f r o n t p o r tio n s o f in s tr u m e n t w h e r e a s f o r th e p lu g g e d sto p s, p la c e d in r e a r p o rtio n s th e “ p ip e ” m e ta l w a s in u se. I n th e o rg a n - b u ild in g p r a c tic e it w a s p r e p a r e d a s a n a llo y o f le a d a n d ti n m ix e d in d if f e r e n t w e ig h t p r o p o r tio n s a n d m a r k e d a c c o rd in g to th e a n c ie n t m in t m e a s u r e u s e d fo r s ilv e r a llo y s. To h a v e th e ti n o r “p ip e ” m e t a l s u f fic ie n tly h a rd e n e d w h e n c a s tin g a n u m b e r of
a d m ix tu r e s , a s m e r c u ry , b is m u th , ir o n a n d c o p p e r w e r e a d d e d . D u r in g th e 19th c e n tu r y a s a n e w k in d o f m e ta l t h a t w a s u s e d in E u r o p e a n o rg a n s a p p e a r e d th e z in c w h ic h b e in g a m a te r ia l h a r d ly w o rk a b le a n d s e n s itiv e to te m p e r a t u r e c h a n g e s h a d p ro v e d u se le ss f o r th e b u il d in g o f s m a ll size p ip e s a n d th u s w a s so o n a b a n d o n e d . I n t h e p e rio d o f e a r ly B a ro q u e a n d la t e r o n e c o n o m ic a l g r o u n d s f o r th e b u ild in g o f m o u n tin g s f o r som e s to p s th e ir o n s h e e t w a s u se d . H o w e v e r, in p e rio d of R e n a is s a n c e a n d B a ro q u e f o r th e m a n u f a c tu r e o f s h o r t b u c k e ts f o r r e e d - s to p s a n d f o r sto p s w ith f u l l - l e n g t h m o u n tin g s t h e b r a s s w a s in u se. S t a r ti n g fr o m th e 17th c e n tu r y o n in th e m a n u f a c tu r e o f o r g a n p ip e s th e w o o d a s a h a r d ly w o r k a b le a n d f a s t d e c a y in g m a t e r i a l w a s a p p lie d in e v e r m o r e a n d m o re lim ite d q u a n titie s . In a d d itio n to “w e ll s o u n d in g ” o a k w o o d w e re u s e d th e b ir c h , b o x w o o d , c e d a r, c y p re s s, c h e rr y , p e a r, e b o n y , s y c a m e re , fir, m a p le , lim e , m a h o g a n y , a ld e r , p in e a n d s p r u c e w ood. O n ly in q u ite e x tr e m e ly r a r e in s ta n c e s fo r th e m a n u f a c tu r e o f o rg a n p ip e s w e re u se d th e s ilv e r a n d g o ld , iv o ry , a la b a s te r , g la ss, p a p e r, p o rc e la in o r clay . A p a r t fr o m m a te r ia ls u se d f o r th e m a k in g o f o r g a n p ip e s th e a u th o r d e a ls w ith th e e ff e c t o f m a t e r i a l o n so u n d c o lo u rin g in o rg a n p ip e s w h ic h th e q u e s tio n w a s a lr e a d y d e a lt w ith in th e 19th c e n tu r y a s a r e s u l t of s e v e r a l in v e s tig a tio n s . W ith in h is c o n c lu s io n th e a u th o r a p p e a le d to th o s e re s p o n s ib le f o r c o n s e r v a tio n o f a n c ie n t o rg a n s n o t to re p la c e to o f r e q u e n tl y th e o ld p ip e s w ith th e n e w ones. T h o se t h a t c a n n o t b e sa v e d o w in g to t h e i r a d v a n c e d d e te r io r a tio n sh o u ld b e re p la c e d b y r e p l i cas m a d e a s clo se ly a s p o ss ib le to th e i r o rig in a ls . P ro v id e d t h a t th is r e q u ir e m e n t w ill b e fu lly m e t it m ig h t b e s ta te d t h a t th e re c o n s tru c tio n of a n c ie n t in s tr u m e n t h a s b e e n c a rr ie d o u t p ro p e rly .
T A D E U S Z R U D K O W S K I
KONSERW ACJA ZABYTKOWYCH ORGANÓW W NRD
S p is a n e p o n iżej u w a g i p o w s ta ły n a m a rg in e sie ty g o d n io w e g o p o b y tu w N iem iec k ie j R e p u b lic e D e m o k ra ty c z n e j zo rg a n iz o w a n e g o p rz e z O d d z ia ł K ra k o w s k i P K Z w zw ią zk u z p o w sta n ie m p ie rw s z e j w P o lsc e P ra c o w n i K o n s e rw a c ji O rg a n ó w Z a b y tk o w y c h . J a k w iadom o, w ła śc i w e m u o p ra c o w a n iu k o n s e rw a to rs k ie m u p o d d a w a n o u n a s d o ty ch cz as je d y n ie p ro s p e k ty o rg a n o w e , p o s tę p u ją c dosyć b e z c e re m o n ia ln ie z p o z o sta ły m i e le m e n ta m i z a b y tk o w y c h in s tr u m e n tó w . W re z u lta c ie p ro w a d z iło to często k ro ć do z n isz c z e n ia z a b y tk o w e j s u b s ta n c ji i do n ie o d w ra c a ln y c h zm ian b rz m ie n io w y c h in s tru m e n tu . W o s ta tn ic h la ta c h w p ra s ie fa c h o w e j coraz częściej zaczęły p o ja w ia ć się a r ty k u ły 1 n a w o łu ją c e do z m ia n y sta n o w is k a z a n im b ęd zie za pó źn o , do ra to w a n ia n ie lic z n y c h , d a w n y c h in s tr u m e n tó w za g ro żo n y c h p rz e z ró ż n y c h „ r e n o w a to r ó w ” i „ m o d e rn iz a to ró w ” . O d s tra s z a ją c y m p rz y k ła d e m w ty m z a k re sie m o g ą być k r a je o w y so k ie j k u ltu rz e , g dzie p a n u ją c a w o s ta t n ic h p ięćd z iesięciu la ta c h m o d a „ p o p ra w ia n ia ” i „ u n o w o c z e śn ia n ia ” d a w n y c h o rg a n ó w d o p ro w a d z iła do c a łk o w ite g o z a tra c e n ia ich b ez c e n n y c h w a rto śc i z a b y tk o w y c h . Z a in ic jo w a n a p r z e d k ilk u la ty p rz e z O śro d e k D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w w W a rsza w ie d y s k u s ja d o p ro w a d z iła 1 S p r a w o z d a n ie z k o n fe r e n c ji d o ty c z ą c e j z a b y tk o w y c h o r g a n ó w i p r o s p e k tó w o r g a n o w y c h w P o lsce, „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X X I I (1969), n r 1, ss. 68—70; B. B i e l a w s k i , D zia ła ln o ść O D Z w 1969 r. w z a k r e s ie d o k u m e n ta c j i i k o n s e r w a c ji z a b y t k o w y c h o rg a n ó w w P o lsc e , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X X I I I (1970), n r 2, ss. 122— 124; M. D o r a w a, P o tr z e b a o c h r o n y i k o n s e r w a c ji z a b y t k o w y c h o rg a n ó w , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” do p o w sta n ia z d n ie m 1 sty czn ia 1972 ro k u w sp o m n ia n e j p ra c o w n i p rz y O d d ziale k r a k o w sk im P K Z . W obec b ra k u w y p ra c o w a n y c h u n a s m e to d p o stę p o w a n ia k o n s e rw a to rs k ie g o p r z y z a b y tk o w y c h o rg a n ach , z a p a d ła d ec y zja z o rg a n iz o w a n ia k ilk u zesp o ło w y ch w y ja z d ó w ta m , gdzie ju ż czegoś w ty m z a k re sie d o k o n an o . N a p o c z ą te k w y b ó r p a d ł n a N R D ze w z g lę d u n a d o sk o n a łą opinię, ja k ą n a ca ły m św iec ie cieszą się w a rs z ta ty o rg a n m is trz o w sk ie te g o k ra ju . C elem p ie rw sz e g o w y ja z d u op ró cz u c h w y c e n ia c a ło k s z ta łtu za g a d n ie n ia b y ło z o rie n to w a n ie się ja k ie są n ie z b ę d n e w a ru n k i lo k alo w e o raz a p a r a ty i n a rz ę d z ia d la teg o r o
d z a ju d ziałaln o ści. D ow odem z ro zu m ien ia w N R D d la id ei o c h ro n y z a b y tk o w y c h in s tru m e n tó w je s t w y d a n y w r. 1958 w B e rlin ie ta k z w a n y „W e ilh e im e r R e g u la tiv ” , czyli w y ty c z n e d la o c h ro n y d a w n y c h , w a rto śc io w y c h o rg an ó w . P u b lik a c ja ta je s t r e z u lta te m k o n fe re n c ji zo rg a n iz o w a n e j p rzez n ie m ieck ie T o w a rz y stw o P rz y ja c ió ł O rg a n ó w w m iejsco w o ści W e ilh e im /T e c k (N R F) w d n ia c h 23— 27.IV. 1957 r .2 O p u b lik o w a n ie ty c h w y ty c z n y c h m oże b y ć u w a ż a n e za p u n k t z w ro tn y w a k c ji o b e jm o w a n ia o c h ro n ą d a w n y c h i n s tr u -X -X I I I (1970), n r 2, ss. 125— 127; H. P o 1 c y n, C zy b r a k r o d z im y c h k o n s e r w a to r ó w o rg a n ó w ? , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X X I I I (1970), n r 2, ss. 127— 129; B. B i e l a w s k i , O d p o w ie d ź n a n o ta tk ę H a lin y P o lc y n , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X X I I I (1970), n r 2, s. 130. 2 R e c e n z ję d ru k o w a n o w „ O c h ro n ie Z a b y tk ó w ” X IX (1966), n r 3, ss. 74— 76.
