Bronisław Mieszkowski
Malowidła w kosciele św. Katarzyny
w Gdańsku
Ochrona Zabytków 2/1 (5), 35-36
, 70-71
M A L O W ID Ł A W K O ŚC IELE
Ś W . KATARZYNY W G D A Ń SK U
B R O N I S Ł A W M I E S Z K O W S K IN a zew nętrznej stronie południow o-w schod
niego filaru w ieży kościoła św. K atarz y n y od
słonięta została scena zabó jstw a św. S tanisła
w a, stanow iąca fragm ent jakiegoś nieznanego,
w iększego zaspołu.
N a płaszczyźnie stojącego p ro sto k ąta o wym.
90 X 76,5 w yobrażony jest mom ent, gdy
w chw ili Podniesienia do św. S tanisław a ce
lebrującego mszę św. zbliża się król z uniesio
nym nad głow ą mieczem. U stóp ołtarza klęczą
postacie m inistrantów , a dalej na lewo dwie
pochylone k u p atrzącem u postacie h a la b a rd
ników. T a część m alow idła jest najgorzej za
chow ana.
Pod
w zględem
kolorystycznym
kom pozycja u trz y m a n a jest w tonacji zielono-
czerw onej.
W kom pozycji m alarz ograniczył swój tem
p eram en t do w ypow iedzi prostej, łatw ej do
przysw ojenia przez odw iedzającego progi ko
ścioła. T w arz k ró lew ska p o trak to w an a jest
schem atycznie, z k on turo w y m zaznaczeniem
szczegółów i pozbaw iona śladów przeżycia
w ew nętrznego. N ajlep iej u ję ta postać b iskupa
rów nie nie wnosi akcen tó w indy w id ualny ch.
N iezdecydow any u k ła d fałdów szat u tru d
nia datow an ie tego obrazu, przypuszczać je d
n ak można, że pochodzi on z drugiej połow y
XV w ieku.
Poza przytoczoną kom pozycją odnaleziona
została jeszcze p a rtia m alow ideł n a zachow a
nej części ściany, stanow iącej niegdyś w schod
nie zam knięcie południow ej n aw y bocznej.
Z najd ują się tu frag m en ty zniszczonych ju ż
bezpow rotnie kom pozycji. Po jed nej stronie
n a d n atu raln ej w ielkości św. K rzysztof z D zie
ciątkiem , po d rug iej U krzyżow anie, nad nim
R y c . 25. G d a ń s k , k o ś c i ó ł św . K a t a r z y n y , f r a g m e n t m a l o w i d ł a ze ś w . K r z y s z t o f e m ( fot . K. Lel er oi cz L
Ryc. 26. Ryc. 27.
zaś scena Z w iastow ania o w ym iarach
153 X 88. O bok Zw iastow ania, n a p rzy le
gającym filarze św. K atarzy n a o w y m ia
rach ok. 124 X 63.
W pobieżnym przeglądzie tych m alow i
deł zastanow ić m uszą różnice stylow e.
O d graficznie p otrak to w an ej postaci św.
K rzysztofa, k tó ry zaznaczony jest siatk ą
linii czarnych n a n atu ra ln y m kolorze
ściany, odbiega postać klęczącego Anioła
ze sceny Zw iastow ania. Spokojny k o n tu r
w ypełniony jest w ielkim i płaszczyznam i
jednostajnie nałożonego n a zew nętrzną
część skrzy deł i szaty koloru sz a ro z ie lo
nego, k tó ry ożyw iony jest cynobrow ym i
akcentam i
w ew nętrznych
pow ierzchni
sk rzy d eł i podszew ką sukni Anioła. Do
tła w prow adzony jest kolor różu. Zacho
w ana górna i dolna część k o rp u su św.
K a ta rz y n y na blado różow ym tle, oży
w ionym delik atn ie ry su jący m i się kilkom a
gałązkam i, odcina się mocną b ry łą w ko
lorach fioletow ym i zielonym.
Różnice w g raficznym i m alarskim po
trak to w an iu obrazów
św.
K rzysztofa,
A nioła i św. K a tarz y n y p o zw alają p rz y
puszczać, że m ogły one pow stać w róż
nych fazach rozw oju stylow ego od końca
XIV do połow y XV wieku.
Sceny na w schodniej ścianie oraz kom
p ozycja zabójstw a św. S tanisław a n a fi
larze w ieży m alow ane są tem p erą n a w y
p raw ie w ap ien nej o grubości w niektórych
m iejscach do 10 mm.
R y c, 26. G d a ń sk , k o śc ió ł św . K a ta r z y n y , fr a g m e n t m a lo w id ła , A n io ł ze Z w ia s to w a n ia ( fo t. K . Le- lemicz). R y c. 27. G d a ń sk , k o śc ió ł św . K a ta r z y n y , f r a g m e n t m a lo w id ła : św . K a ta r z y n a ( f o t. K. Lele m ic z).so u tir e la d i f f i c u l t é q u i c o n s i s t a i t à d é c h i f f r e r , s o u s u n e n o u v e l l e c o u c h e , la p e i n t u r e o r ig i n e l le d ’un t a b le a u p e i n t des d e u x c ô t é s de la p la n c h e . C e tte in v e n t i o n est de p r e n d r e u n e p h o t o g r a p h i e à l ’aid e d e s r a y o n s X du C e n t r a li x - P h ilip s - P o r t a b le m is en m o u v e m e n t ro ta to ire p e n d a n t l’e x p o s i t i o n a u x r a y o n s . Le b u t d e c e t t e m é t h o d e est d ’é l i m i n e r du t a b l e a u e x a m i n é , les o m b r e s du t a b l e a u p e in t d e l ’a u t r e c ôté. C e m o y e n , qui d é p e n d e n t i è r e m e n t d e la m o b i l i t é d e l ’a p p a r e i l m ê m e n ’a rien de c d m m u n a v e c les m é t h o d e s d e r a y o n s X c o n n u s en m é d e c i n e ( T h o m o g r a p h ie ) . L ’a u te u r d é c r i t a v e c p r é c is io n c o m m e n t il fa u t fa i r e p o u r p r e n d r e u n e p h o t o g r a p h i e ro ta t o ir e à l ’a id e d ’u n e s i m p l e a p p l ic a t io n . O n p l a c e le t a b l e a u e n t r e d e u x tables, le c ô t é r ep ein t e n - d e s s u s . L ’é cr a n est p o s é s u r le t a b l e a u à l ’e n d r o i t q u e l ’on v e u t e x a m in e r . Su r le p l a n c h e r , s o u s le t a b le a u on p l a c e u n e s e c o n d e c o n s t r u c t i o n q u i sert d ’a x e d e rotation . L ’a p p a r e i l à r a y o n s X est f i x é o b l i q u e m e n t d a n s l ’e m b o î t u r e d e la m a n c h e d e r o ta tio n , d e so rte q u e l ’a x e d u p o i n t f o c a l t o m b e au c e n t r e du film . P e n d a n t l ’e x p o s i t i o n , 0 1 1 t o u r n e l ’a p p a r e il à la m a i n ; un s y s t è m e d ’h o r lo g er ie i n t e r r o m p t l ’e x p o s i t i o n d è s q u e l ’a p p a re il e s t d e r eto u r à s o n p o i n t d e d ép a rt. Par s u it e d e la d ir ec tio n o b l i q u e d e s r a y o n s et d u m o u v e m e n t d e r otation de l’a p p a reil, l ’o m b r e de la c o u c h e i n fé rieu re , s é p a r é e d e c e lle q u ’on e x a m i n e p a r l ’é p a i s s e u r d e la p la n c h e , est a l t é r é e et à p e in e v is ib le. L ’o m b r e d e c h a q u e p a r t i c u le de p e i n t u r e a fo r m é un c e r c l e su r le film . La p e i n t u r e e x a m i n é e et sa s e c o n d e c o u c h e é t a n t p l a c é e s d i r e c t e m e n t s o u s le f ilm , n e s o n t q u ' im p e r c e p t i b l e m e n t a l t é rée s s u r la p h o t o g r a p h ie . La d i f f é r e n c e d ’a l t é r a t io n d e l ’o m b r e d e la p e i n t u r e s u r les d e u x c ô t é s d e la p l a n c h e est si g r a n d e q u ’o n v o i t à p e in e le t a b le a u du fond, t a n d is q u e c e l u i q u e l’on e x a m i n e n ’a qu e p eu p e r d u de sa ne tteté. Au ca s où les d e u x c ô t é s d ’un t a b le a u a u r a ie n t é t é re p e in ts , on d o it p r e n d r e d e u x p h o t o g r a p h ies, e n t o u r n a n t c h a q u e f a c e vers le film . L’a u t e u r c o n s id è r e q u e les rés u lta ts o b t e n u s s o n t 's atisfaisan ts , m a i s n e p e n s e p a s q u ’il f a i l l e en res ter là.
T O M B E A U D ’U N E C C L É S I A S T I Q U E I N C O N N U D É C O U V E R T D A N S LA C O L L É G I A L E D E T U M , PR É S D E Ł Ę C Z Y C A A u c o u r s de s t r a v a u x d e c o n s e r v a ti o n o p é r és en 1916 d a n s la c o ll é g ia l e ro m a n e d e Turn, on a t r o u v é d a n s l’a b s id e l a t é rale nord d e l ’é g li s e u n e tom b e, p la c é e a u - d e s s o u s du d a l l a g e et r em o n ta n t peu t- ê tre à la fin du X l l - e s. E lle est f o r m é e d e b lo c s d e grès s o i g n e u s e m e n t taillés. A l ’intéri eu r, on a t r o u v é un c ali ce, un e p a t è n e , un a n n e a u , un c r u c i f i x , de s restes d ’un tissu d e b rocart, d e s fils d ’or, des c lo u s forgés. N ’é t a ie n t r es té s d u c o rp s du m o r t q u e les os d e s m e m b r e s in férieu rs , b ie n c o n s e r v é s , a in s i qu e des fr a g m e n t s d e c r â n e a v e c q u e l q u e s de nt s. Les o b je ts t r a u v é s f o n t p e n s e r à la d é c o u v e r t e , en 1938, d u t o m b e a u d e l ’é v ê q u e M aurus d a n s la c r y p t e d e st L éon ard au W a w e l. D ’e n t r e les o b je ts t r o u v é s d a n s la c o l l é g i a le d e Turn, le p l u s p r é c i e u x est la c r o i x e n a rg en t, lisse , a v e c un C h r is t a u c ou rt v ê t e m e n t et u n e c e i n t u r e d e s c e n d a n t a u x g e n o u x . Le v i s a g e e s t p le in d ’e x p r e s s io n . O n a p e r ç o i t a u - d e s s u s du C h ris t la m a in b é n i s s a n t e d e D i e u le P èr e d a n s les n u a g e s . Le c a l i c e e s t en a r g e n t f o r g é, d o r é à l ’in térieu r. Ses p e tites d i m e n s i o n s et la s i m p l i c i t é d e la d é c o r a t io n d o n n e n t à p e n ser q u e c ’é t a i t u n c a li c e d e v o y a g e , c a l i x v ia t ic u s . La p a t è n e en a r g en t, e n t i è r e m e n t d é n u é e d e d é c o r a t io n s , est le m o in s b ien c o n s e r v é e . I, ’a n n e a u d ’é v ê i p i e est un fort bel e x e m p l a i r e d e l ’o r f è v r e r ie du m o y e n â g e : en or fo r g é, a v e c u n e g r a n d e a m é t h y s t e q u i r e n f e r m e p r o b a b l e m e n t des res tes d e rel iques. Le m a n q u e a b s o lu d ’in s c r ip t io n s ne p e r m e t pas d e f i x e r la date d u to m b e a u , n i d ’id e n t i f ie r la p e r s o n n e d u m o r t; ce d e v a i t ê tre p r o b a b l e m e n t un a b b é à en j u g e r par la f o r m e d e la c r o i x q u i d e v a i t s a n s d o u t e c o u r o n n e r la crosse a b b a t ia le . C e t t e h y p o t h è s e p r o u v e r a it q u e la c o l l é g i a l e d e Turn é t a it à l ’o r ig in e u n e é g li s e d e c o u v e n t. P E I N T U R E S M U R A L E S D E L’É G L I S E À G D A Ń S K O n a d é c o u v e r t , au co u rs d e s t r a v a u x d e c o n s e r v a t i o n , des f r a g m e n t s d e p e i n ture su r le m u r e s t et su r l e p i l ie r de la tour d e l ’é g li se . O n a d é g a g é , su r le p ilie i‘t
70
u n e s c è n e à n o m b r e u x p e r s o n n a g e s re p r é s e n t a n t le m e u r tr e de st S ta n is la s. E l l e r e m o n te s a n s d o u t e n la s e c o n d e m o i t i é du X V - e s. S u r le m ur, on v oit st C h r i s t o p h e et l'E n fa n t, g r a n d e u r p lu s q u e n atu re lle , t r a it é s g r a p h i q u e m e n t . A u - d e s s u s , l’a n g e d e l ’A n n o n c i a t i o n a u x g r a n d e s s u r f a c e s gris -v ert et q u e l q u e s a c c e n t s c in a b r e s e t rouge s. A c ô t é , ste C a t h e r i n e , très a b î m é e . C e s d e r n ièr es s c è n e s p e u v e n t r e m o n te r à d iv e r s e s p h a se s du d é v e l o p p e m e n t du s t y l e , d e la fin du X I Y - e à la m o i t i é du X V -e s. LES T O IT S DE G DA Ń SK (reconstr.)
L ’a u t e u r traite, à l’a id e d ' e x e m p le s , du c ô té t e c h n i q u e d e la r e c o n s tr u c t i o n de q u a t r e toits d e b â t i m e n t s h is t o r iq u e s de G d a ń s k . 1) A l ’é g l i s e N o t r e - D a m e , il f a l lait r e c o n s tr u ir e les t rip le s toits d e s n e ts et du t ra n sep t, d ’un e s u p e r f i c ie de 8.000 m 2. On a a p p l i q u é une c o n s t r u c t io n de p o i n ç o n s g r il l a g é s en 1er liés à la c h a r p en te en c im e n t a r m é des toits, d ’a p r è s le p r o je t d e l ’ing . Jarosz . Les p o in ço n s , de 10 m de h au t, r ep o se n t su r d e s c h e v rons en c im e n t a r m é p l a c é s su r des s a b lièr e s en c im e n t a r m é : un e des e x t r é m i tés du p o in ço n s ’a p p u i e su r un c o u s s in e t m ob ile. Le toit a 127 p o i n ç o n s d ’un poid s de 210 to n n es d ’acie r. Les p i è c e s a n g u laires q u i f o r m e n t la p a r t i e s u p é r ie u r e des p o i n ç o n s so n t c i m e n t é e s et c o n s t it u e n t les p o u tre s ; e n c i m e n t a r m é . S u r ces p o u tres on a p o s é les m a d r i e r s - e n c i m e n t q u f fo r m e n t ain si un toit u n i f o r m e en c im e n t armé. Les tu iles r ep o s e n t su r les m a d r ier s ei s o n t f i x é e s à Laide d ’un e n d u i t de plâtre et de c im e n t . Les m o it ié s de p o i n çons éta ie n t p r é p a r é e s (m on tées ) en bas, puis on les é l e v a i t a v e c un a s c e n s e u r et on les s o u d a it e n s e m b le . L es r e n f o n c e m ents en tr e les p a r t ie s du toit s o n t en tôle d e zin c, d e s g o u t t i è r e s en c im e n t font é c o u le r l’e a u . — 2) A l ’hô te l d e ville P t a w o m i e j s k i , on a r e c o n s tr u it le toit en pente raide à l ’a i d e d e p o i n ç o n s fo r m é s par de s fers e n d o u b l e té l a m i n é s en fo rm e d ’A. T o u s les s u p p o r t s o n t é té ti rés de s d é c o m b r e s des m a i s o n s b r û lé e s e: d é tr u ites de G d a ń s k . U n e c o n s t r u c t io n d a c i e r s u p p o r t e des c h e v r o n s e n b o is et 1rs la ttes so u s les tuiles. — 3) P o u r le toit à jrente raide d e l ’é g li s e st J ea n on s ’est
se r v i d ’un e c o n s t r u c t io n en bois. En v u e d e r en fo rcer les p ilie r s c re v a s s é s de l ’é g lis e , on a p l a c é au f a î t e des m u r s une c o u c h e de c im e n t a r m é et on a p o s é d e s su s la c o n s t r u c t i o n du toit. — 4) P our la p e tite é g lis e st e E lis a b e th , o ù le toit fut b r û l é en p a r tie, on a l a is s é les p o in ç o n s c o n s e r v é s et l’on a c o m p l é t é le reste par un e c o n s t r u c t i o n m o d ern e.
C O N S E R V A T I O N D E L ’A U T E L D E W I T S T W O S Z , À L ’E G L I S E N O T R E - D A M E
L o r s q u ’on 1946, l’au te l de Wit S t w o s z r e v in t à C r a c o v i e , il f u t p l a c é — p o u r le t e m p s q u e d u r e r a ie n t les t r a v a u x d e c o n s e r v a tio n , d a n s les g r a n d e s sa lles clair es du b â t i m e n t N o 5 au W a w e l . La t e m p é rature et l’h u m id i t é de ces sa lles c o rr es p o n d e n t a u x c o n d i t i o n s d e l’é g lis e N o t r e- D a m e . Le s é jo u r qu e fit l ’au tel da n s l ’abri d e N u r e m b e r g , le lo n g v o y a g e , les s e c o u s s e s lors d e l ’e m b a l l a g e et d ’au tres c ir c o n s t a n c e s o n t p r o v o q u é de n o m b r e u x e n d o m m a g e m e n t s ; c e p e n d a n t ils ne son t d a n g e r e u x ni p a r leu r n o m b re, ni par leu r c a ra c tèr e. Le p r o b lè m e p r in c ip a l (pie d e v a i e n t e n v i s a g e r les c o n s e r v a te u r s é t a it celu i d e la d e s t r u c t i o n du b o is des s c u l p t u r e s pu r des in sectes , l.e p r o f e s s e u r Ru bel a décrit d a n s le N o 1, I-ère A n n é e , d e „ O c h r o n a Z a b y t k ó w “ la m a nière do n t l’a u t e l f u t s o u m is à l’actio n d es g a z d a n s un e c h a m b r e s p éc ia le . C o m m e on a v a i t c o n s ta té , d a n s la p r e d elle , les r a v a g e s c a u s é s p a r un i n s e c te ( A n o b iu m p e r t in a x ) , on a s o u m is à un e s t r ic t e o b s e r v a t io n to u te s les p ièces de l ’a u te l; le bois a u x i l i a i r e a été p r é v e n t i v e m e n t d é s i n f e c t é d a n s l’atelier. O n peut a f f i r m e r a u j o u r d ’hui, a p r è s d e u x ans d ’o b s e r v a t i o n s , q u ’a u c u n e a u tr e p iè ce de Lautel n ‘a é t é a t t a q u é e p a r les larves de l ’inse cte. Le p r o g r a m m e de s t r a v a u x de c o n s e r v a ti o n c o m p r e n a it trois p r o b lè m es : 1) c o n s e r v a t i o n du b o is de to u t l ’a u tel, 2) e x a m e n et c o n s e r v a ti o n de s s u r f a c e s d o r é es , 5) e x a m e n et c o n s e r v a ti o n des p a r t ie s r ec o u v e r t e s d e p o l y c h r o m ie . On a a c t u e l l e m e n t s a t u r é de rés in e tous les en d r o its e n d o m m a g é s ou m e n a c é s ; p é n é tr a n t d a n s les f is s u re s et les c a n a u x c re u s és p a r les in sectes , c e tte r és in e a d o n n é à to u t le b o is u n c a ra c tèr e de
