Święty Włodzimierz z cerkwi w Stanisławowie : problemy związane z konserwacją ikony na podłożu metalowym

Anna Dorota Potocka

Święty Włodzimierz z cerkwi w

Stanisławowie : problemy związane z

konserwacją ikony na podłożu

metalowym

Ochrona Zabytków 50/4, 368-371

1997

Anna D orota Potocka

ŚWIĘTY WŁODZIMIERZ Z CERKWI W STANISŁAWOWIE — PROBLEMY

ZWIĄZANE Z KONSERWACJĄ IKONY NA PODŁOŻU METALOWYM1

W Stanisławowie koło M o d lin a pod Warszawą znajduje się cerkiew pod wezwaniem św. Aleksandry2. Zgrom adzono tam liczne X IX -w ieczne ikony na p o d ­ obraziu drewnianym, płóciennym i blaszanym. Pocho­ dzą one z rozproszonych ik onostasów ze zlikwidowa­ nych w okresie międzywojennym cerkwi na M a z o w ­ szu ’. Według relacji księży, grom adzenie o brazów ro z­ poczęto około 1920 r. Niestety, z uwagi na brak o d ­ powiednich w arunków magazynowania, obrazy skła­ dowane w piwnicach i na strychu, przez kilkadziesiąt lat uległy daleko posuniętej destrukcji.

Przykładem takiego destruktu jest jedna ze stanisła­ wowskich ikon przedstawiająca św. W łodzim ierza.

Obraz ten, wykonany w technice olejnej na blasze żelaznej, ocynkowanej, nabitej na krosna sosnowe, ma kształt prostokąta pio now ego o w ym iarach 120 x 53,5 cm. Autor lub warsztat pozostają nieznani. Z w a ­ żywszy jednak na charakter przedstawienia, swobodny sposób malowania, znajomość proporcji i umiejętne opracowanie detalu, wskazuje to na pop raw n y w a r ­ sztat, prezentujący nurt klasyczny w malarstwie ikon 2 poi. XIX w.

Obraz przedstawia świętego en pied. Postać zak o m ­ ponow ana jest centralnie, frontalnie, symetrycznie i zajmuje prawie całą wysokość ikony. Ciężar ciała portretowanego rozłożony jest na obie nogi. Ręce u ło ­ żone są wzdłuż tułowia. Bryła jest zwarta, statyczna. Święty stoi na posadzce z szaro-zielonych kamiennych płyt. Tło za nim jest neutralne, szaro-czarne, rozjaśnia­ jące się wokół głowy i w górnej części kompozycji. Duchowny ubrany jest w zieloną, przewiązaną w p a ­ sie, luźną tunikę za kolana, oblam ow aną złotymi haf­ tami wokół nadgarstków i dolnego skraju stroju, oraz czerwono-zieloną pelerynę, sw obodnie spływającą od lewego ramienia przez przód i plecy, do kolan. Pelery­ na oblamowana jest również złotym pasem, wysadza­ nym zielonymi i czerwonymi kamieniami, oraz spięta na ramieniu dużą broszą z czerw onym rubinem (?). N a nogach święty ma buty sięgające do kolan. W lewej

1. Niniejszy artykuł jest skrótem dokum entacji opracowanej przez autorkę w trakcie konserwacji cyklu ikon ze Stanisław ow a, w tym: Sw. W łodzim ierz, olej na blasze, ikona z cerkw i p o d w e zw a n iem św . Aleksandry, Warszawa 1995.

2. Cerkiew w Stanisławowie k oło M od lin a pow stała w 18 4 4 r., według projektu Jana Jakuba Gaya. Po niemal całkowitej rozbiórce w 19 3 7 r. i częściowej odbudow ie w 1 9 3 8 - 1 9 3 9 znacznie zm niej­ szono i uproszczono bryłę budynku (pierw otnie była to budowla z dwom a wieżami przypominająca nieco cerkiew św. O lgi, obecnie kościół św. D ucha przy ulicy S zw oleżerów ). Znajduje się tam ik o­ nostas datowany na połow ę XIX w . przeniesiony z rozebranej cer­ kwi na terenie tw ierdzy m odlińskiej. K atalog Z a b y tk ó w S ztuki w Polsce, t. X: W o je w ó d ztw o w arszaw skie, pod red. I. Galickiej, H.

zaciśniętej dłoni trzyma niewielki krzyż zakończony trójliściem na każdym z ramion. W prawej ręce w id o ­ czny jest pionowy, rozwinięty zwój biało-żółtego p a ­ pieru (pergaminu ?) z inskrypcją w kolorze czarnym ustawioną w 7 rzędach pionow o o następującej treści: Боже сотворивый небо и зем [...], призрина иовогрсме- нных [...] ди Свох, со w wolnym tłumaczeniu oznacza:

Boże Stw orzycielu Nieba i Z iem i, roztocz opiekę nad ludem Sw oim .

Wiek świętego można określić na mniej więcej 6 0 - 8 0 lat. Twarz ma bladą, pociągłą, spokojną. Oczy duże, szare w ciemnej oprawie. W zrok skierowany na widza. Nos długi, cienki, usta małe, wąskie, okolone siwymi krótkimi wąsami i długą, sięgającą piersi, b ro ­ dą. Włosy są bujne, siwe, zakrywające uszy. N a głowie widoczny jest złoty, haftowany kołpak obszyty futrem; na jego szczycie mały złoty krzyżyk. Wokół głowy p o ­ staci aureola. N a d nią złoty napis: Св. вел. Кн. Владимирь (Św ięty Wielki Książę W łodzim ierz). Kolo­ rystyka ikony jest zróżnicowana. Wyraźny kontrast pomiędzy m onochromatycznym tłem a barw nym stro­ jem świętego, w prow adza nieco ożywienia do surowej w swej wymowie, kompozycji.

Stan zachow ania i przyczyny zniszczeń

Blachy metalowe są z reguły stabilnym podłożem malarskim. Niewątpliwie przewyższają pod tym wzglę­ dem tekstylia i papier. Posiadają niewielki skurcz i roz­ kurcz pod wpływem zmian temperatury, całkowicie o d porne są na wahania wilgotności względnej. Są także mało wrażliwe na ruchy warstwy malarskiej, a ich odporność jest taka sama we wszystkich kierunkach i w każdej części podłoża. Wiele obiektów m alo w a­ nych na blachach przetrwało przez wieki w z n ak o m i­ tym stanie, dopóki były odpow iednio przechowywane. Jeżeli jednak warunki magazynowania dość drastycz­ nie odbiegają od przyjętych powszecznie n orm , nawet najtrwalsze podłoża ulegają zniszczeniom.

Sygietyńskiej, z... p o w ia t N o w y D w ó r M azow iecki i okolice, W ar­ szawa... s. 5 9 . Co najmniej dziwny fakt zaniechania rozbiórki cerkwi w 1 9 3 7 r. i odbudow ę w latach następnych w sw oisty sposób tłu­ maczy aktualny proboszcz parafii stanisławowskiej, ojciec D oro- szkiewicz. W edług niego, na przełom ie 1 9 3 7 /1 9 3 8 r. nastąpił w y ­ buch epidem ii (?), która zdziesiątkowała okoliczną ludność. Z ostało to odczytane jako „kara Boża” i radykalnie zm ieniło sytuację likw i­ dowanej parafii. Pod presją społeczną władze polskie cofnęły nakaz rozbiórki.

3. O likwidacji wielu cerkwi na terenie Mazowsza w spom ina w sw oim opracowaniu Robert K ozłowski, W arszawska diecezja p raw osław n a, „W iadom ości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Praw osław ne­ g o ” 1 9 7 1 , nr 2, s. 2 3 - 3 7 .

Z uwagi na w spom niane już złe warunki przecho­ wywania ikony (piwnica oraz strych), duże zawilgoce­ nie, brak dostępu światła, obecność gołębi, a zwłaszcza ich odchodów, gwałtowne skoki tem peratury w p o ­ mieszczeniu i wielokrotne przemieszczanie obiektu, nastąpiła znaczna destrukcja wszystkich warstw straty­ graficznych:

1. Tektura (zakrywająca krosno od odwrocia) — silnie pofalowana, miejscami spleśniała, zaatakowana przez mikroorganizmy;

2. Krosno — rozchwiane, osłabione;

3. Blacha — lekko pofalowana na całej powierzchni, z drobnym i wypukłościami i wybrzuszeniami na licu; widoczne są uszkodzenia mechaniczne przy lewej kra­ wędzi, zgniecenie i mała dziura, także drobne ogniska korozji od lica oraz rozległe od strony odworcia, liczne zacieki i plamy;

4. Warstwy zaprawy (ugrowa i szara) wraz z w ar­ stwą malarską — ubytki sięgają 30%. Charakteryzują się słabą adhezją do podłoża metalowego. Rozległe wysypania drobnych, miseczkowatych, ostrokrawędzi- stych łusek widoczne są w dolnej partii, wzdłuż obu pionowych boków oraz na całej powierzchni obiektu. Pozostałe, bardzo liczne, podniesione, sztywne, d ro b ­ ne łuski osypują się pod naciskiem palca. Warstwa malarska posiada gęstą siatkę spękań starych. Ponadto występują dwa głębokie zarysowania w partii twarzy;

5. Werniks — rozłożony, pociemniały, a powierzch­ nia obrazu bardzo b rudna i zakurzona.

Przebieg prac konserwatorskich

Celem konserwacji była reperacja zniszczeń, wzmocnienie strukturalne obiektu i wykonanie rekon­ strukcji warstwy malarskiej, co pozwoliło na przyw ró­ cenie ikonie jej pierwotnych w alorów estetycznych, a także umożliwiło p o n o w n e jej wykorzystanie do ce­ lów religijnych przez właściciela.

Prace rozpoczęto od wykonania zdjęć4 zniszczeń i przeprowadzenia prób: na podklejanie łusek, im pre­ gnację, prostowanie blachy i oczyszczanie warstwy malarskiej. Aby zapobiec dalszemu odpadaniu łusek zaim pregnow ano lico ikony Plexisolem P 550 40 TB w benzynie lakowej. Zabieg w ykonano dwukrotnie. Po o dparow aniu rozpuszczalnika łuski zgrzano kaute- rem i małym żelazkiem w temp. 80°C. N adm iar im ­ pregnatu zmyto benzyną ekstrakcyjną. Obiekt roz­ m ontow ano. Usunięto tekturę i krosno stolarskie z o d ­ wrocia oraz kurz, brud i bardzo liczne pajęczyny.

Przystąpiono do chemicznego oczyszczania lica. Z a ­ stosowano mieszanki rozpuszczalników: izopropanol — izooctan, izopropanol — toluen oraz dioksan. Z a ­ bieg przerywano terpentyną. Po usunięciu pożółkłego

4. Zdjęcia w ykonał Roman Stasiuk.

5. Ikona posiada dwie warstwy zaprawy, spodnią ugrową i wierz­ chnią szarą. Uzupełniając kity zastosow ano farby olejne „iMaimeri” zakładając je w ubytki po odpow iednim dobraniu koloru. Czynność

w erniksu obraz odzyskał pierw otną tonację. Kolory nabrały głębi i większego kontrastu. Małe ogniska k o ­ rozji w ubytkach usunięto mechanicznie skalpelem.

N astępnie p o n o w n ie zaim pregnow ano lico obiektu. Tym razem zastosowano roztw ór POW w alkoholu etylowym. Przystąpiono do oczyszczania odwrocia. Rozległe ogniska korozji usunięto mechanicznie przy pom ocy szczotek z w łó k n a szklanego. Wszelkie znie­ kształcenia powierzchni blachy, dołki i wypchnięcia, w y p ro s to w a n o w miarę możliwości od odworcia, sto­ sując m ło tek gumowy, ściski stolarskie i obciążniki. Działano delikatnie, aby nie spowodować zniszczeń warstwy malarskiej na licu.

Po tym zabiegu zabezpieczono odwrocie warstwą Paraloidu B - 7 2 w toluenie. Ikonę nabito na oryginalne k ro sn o (oczyszczone i zaim pregnowane Paraloidem B -7 2 w toluenie). N a lico w okół ubytków założono warstw ę w erniksu izolacyjnego damarowego. W miej­ scach wszystkich dziur założono małym pędzelkiem kolejno p o sobie 3 w arstw y kitów olejnych (farba olej­ na: biel ty ta n o w a + ugier złoty). Była to czynność pra­ co ch ło n n a i bardzo żm udna. Brzegi doczyszczono ben­ zyną. N a koniec założono 1 warstwę kitu fabrycznego „Bresciani” z d o d a tk ie m roztw oru Paraloidu B-72 w toluenie5. Powierzchnie kitów doczyszczano m echa­ nicznie k orkiem i papierem ściernym (360). Założono werniks pośredni retuszerski, cykloheksanonowy. Wy­ k o n a n o retusz z częściową rekonstrukcją warstwy m a­ larskiej farbami olejno-żywicznymi „M aim eri” .

W zależności od typu zniszczeń warstwy malarskiej zastosow ano trzy w arianty rekonstrukcji. Małe ubytki u z u p e łn io n o stosując retusz naśladowczy. Podobnie p o stąp io n o przy rekonstrukcji brakującej dolnej części peleryny i tuniki. Po analizie porównawczej z innymi X IX -w iecznym i ikonami o podobnej kompozycji, sy­ m etrycznie p o w tó rz o n o trzy fałdy z lewej strony po prawej. Rekonstrukcja dolnego pasa peleryny była ła­ twiejsza z p o w o d u zachowanych szczątkowo śladów warstw y malarskiej ze złotej lamówki. Uzupełniono ją także o brakujące kamienie szlachetne. Punktowanie napisu ze zwoju trzym anego przez świętego wykonano tylko w granicach ubytków. Nie uzupełniono brakują­ cych fragm entów liter, ani tym bardziej całych, nawet jeśli powtarzały się w dalszej części inskrypcji. W o d ­ m ienny sposób p o stą p io n o z brakującymi elementami posadzki. Ponieważ zachowane fragmenty były silnie spękane z w idoczną ciemną siatką linii, a farba nakła­ d ana w ielokrotnie i laserunkowo, postanow iono uzu­ pełnić warstwę malarską kropką. Pozwoliło to na uzy­ skanie p o d o b n e g o iak w oryginale stopnia „rozwibro­ w ania p o w ie rz c h n i” kitu. N a koniec namalowano cienką siatkę spękań tak, aby połączyć oryginał z re­ k onstrukcją i w ykreślono perspektywicznie zbieżne

li-w y k on yli-w an o pędzelkiem i nakładano li-w ieloli-w arstli-w oli-w o po li-w y­ schnięciu. W ten sp osób uzu p ełn iono warstwę ugrową. W arstwę w ierzchnią, szarą, u zu p ełn iono zm odyfikow anym kitem fabrycznym „Bresciani”. N ak ład an o go szpachelką. Doczyszczano mechanicznie.

1. Ikona z wizerunkiem sw . W łodzim ierza w trakcie kon serw acji (po nałożeniu drugiej w a rstw y kitów ). W szystkie fot. R. Stasiuk 1. Icon w ith a depiction o f St. V ladim ir during conservation (after a second p u tty layer). A ll photos: R. Stasiuk

2. Ikona po konserwacji 2. Icon after conservation

nie kamiennych płyt posadzki. N a lico obiektu założo­ no werniks końcowy, błyszczący.

Konserwacja obiektów na podobraziach m e ta lo ­ wych należy do prac trudnych, z uwagi na wiele p r o b ­ lemów piętrzących się przed konserw atorem . Umiejęt­ ne usuwanie ognisk korozji, zwłaszcza jeżeli znajdują się one pomiędzy warstwami stratygraficznymi, p ro s­ towanie odkształconego podłoża i warstw na nim le­

żących, uzupełnianie ubytków odpow iednio d o b ra ­ nym kitem i wreszcie popraw ne opracowanie ich p o ­ wierzchni, przysparzają często wielu trudności. Czyn­ ności te są pracochłonne, żmudne i wymagają dużej cierpliwości. Nie należy jednak pochopnie rezygnować z wyzwania, jakim jest konserwacja „obrazów na m e­ talu”, bo na ogół satysfakcja jest tym większa, im trudniejszy był problem.

St. Vladimir from the Church in Stanisławów — the Conservation of an Icon on a Metal Basis

T he Russian O rth o d o x ch u rch o f St. A lexandra in S tani­ sławów, close to M o d lin an d near Warsaw, co n tain s a colle­ ction o f n in eteen th -cen tu ry icons o n w o o d en , canvas and tin bases. T hese com p o sitio n s originate from scattered ico n o ­ stases in E astern rite churches in M azovia, liq u id ated d uring the inter-w ar p eriod. D ue to the absence o f suitable storage co n ditions, th e paintings, k ep t in attics and cellars for deca­ des, succum bed to far reaching devastation. An exam ple o f such dam age is one o f the Stanisław ów icons depicting St. Vladim ir.

This c o m p o sitio n , executed in oil on galvanised iro n tin, placed o n a pine fram e, is a rectangle 120 x 53,5 cms. large. T he a u th o r o r w o rk sh o p , p resenting a classical c u rre n t in icon pain tin g from the second half o f the n in eteen th century, rem ain u n k n o w n .

Adverse storage conditions, considerable m oisture, absence o f light, th e im pact o f pigeon d ro p p in g s, sudden changes in th e te m p e ra tu re o f in terio rs, and n u m ero u s transferences o f th e ob ject p ro d u c e d extensive dam age o f all stratigraphic layers, including 3 0 % loss in the g ro u n d in g and painting stratu m .

T h e in te n tio n o f the discussed conservation was to rep air th e d am age (cleaning th e basis, straightening th e tin, rem ov­ ing c o rro sio n , su p plem enting th e p u tty layer), to achieve a stru c tu ra l rein fo rcem en t o f the object (treatm en t and co n ­ so lid atio n ), an d to reco n stru ct the painting layer. These u n d e rta k in g s m ade it possible to resto re the original aesthetic m erits of th e icon w hich can be once again used for religious p u rp o ses by its ow ner.