"Památky a Příroda", r. 11 (1986) : [recenzja]

(1)

Magdalena Gumkowska

"Památky a Příroda", r. 11 (1986) :

[recenzja]

Ochrona Zabytków 41/3 (162), 201-205

(2)

tuowane wzdłuż wąskiego wąwozu w górach Serra de O uro Preto stały się zaczątkiem szybko rozw ijającego się miasta. Do dzisiaj czytelna jest w planie miasta tymczasowość pow stałego na początku XVIII stulecia układu urbanistycznego,

pozbawionego ukształtowanego centralnego ośrodka życia

m iejskiego z żywiołowo ukształtowanym systemem kom uni kacyjnym. Artykuł przedstawia historię rozwoju gospodarcze go i urbanistycznego O uro Preto na tle dziejów p o rtu g a l skiej kolonii, podkreśla oryginalność dorobku kulturalnego miasta, które w okresie prosperity w połowie XVIII w. było

jednym z najprężniejszych zespołów urbanistycznych obu

Ameryk. Od 1712 r., kiedy zostały na tym obszarze rozw ią zane wszelkie wspólnoty zakonne, ton miastu nadaw ała za można społeczność świecka, stając się fundatorem i o p ie kunem licznie powstających w mieście, zachowanych do dziś, w spaniałych budowli sakralnych. Koniec XVIII stulecia to .zmierzch świetności miasta. Od 1897 r., kiedy to stolice re

gionu przeniesiono do Belo Horizonte, wszelki ruch bu d o w lany niem al ustał. Dzięki temu zachowany XVIII-wieczny zespół urbanistyczny O uro Preto przedstawia tak wielką w a r tość historyczną. Jego unikatowe walory dostrzeżono już w latach trzydziestych XX w., podnosząc miasto do rangi p o mnika narodowego i zakazując w prowadzania jakichkolw iek zmian w jego strukturze urbanistycznej. Kolejnym krokiem Rządu Federalnego Brazylii było uznanie go wraz z jego najbliższymi okolicam i za chronioną prawem własność og ó ln o narodową. Podjęte już w latach trzydziestych kompleksowe prace konserwatorskie trw aja do dziś. W 1980 r. O uro Preto zostało wpisane przez UNESCO na listę zabytków Św iato wego Dziedzictwa Kulturalnego.

BOOK REVIEWS (Przegląd książek)

P. A. F a u l k n e r , C. Hewett, Church Carpentry. Phillim ore & Co, Chichester 1982, Ł 9,95 (s. 155)

Prezentowana książka jest studium elementów ciesielskich i stolarskich średniowiecznych budowli sakralnych hrabstwa Essex. A uto r uzupełnił je wykazem 360 kościołów z tego re gionu wraz z krótkim i ich opisami oraz ilustracjam i, dosko nałym indeksem, glosariuszem i obszerną bib lio g ra fią . P. H. G o o d c h i I d, Land Use Consultants. A Study of G a r

dens and Desianed Landscaoes in Scotland. Countryside

Commission, 1983, v 172 pp ISBN 0 902226 69X.XX (s. 156) Publikacia przynosi rzetelnie opracowane podstawowe m ate riały wyiściowe dla konserwatorskich prac proiektowych d o tyczących restauracji i zagospodarowania zabytkowych zespo łów ogrodowych i parkowych Szkocji. Zaprezentowane studia dotyczą 32 wybranych obiektów, w tym takich jak Abbotsford, Kinross, Crathes i Inverary.

G a e l d e G u i c h e n , M ichael Brawne, The Museum

Interior-Tem oorary an d perm anent Display Techniques. Tha

mes and Hudson, London 1982 s. 160 Ł 18 (s. 157-158). Książka M. Brawne'a ukazuje wkład włoskich architektów w rozwói nowoczesnej architektury muzeów oraz kształtowania metod wystawienniczych. W śród prezentowanych zaqadnien zabrakło iednak wyczerpujących inform acji na tem at tech nicznej, niewidocznej dla publiczności, strony funkcjonow ania nowoczesnych placówek muzealnych. Takie potraktow anie te matu stwarza mylne wrażenie, iż budynek muzeum może być tworem niczym nie skrępowanej wyobraźni architekta.

D e n y s e W a i l l a n c o u r t . Andre Charbonneau, Yvon

Desloaes i M arc Lnfrance, Q uebec wille fortifiée du XVIIe au XIXe siecle. Pelican/Parcs, Canada 1982

To świetne studium fortyfikacji Q uebec’u autorzy zrealizowali według określonego planu tematycznego, który obejm uje za ga dnienia Dolityczne i m ilitarne, sytuacje, układ urbanistycz ny oraz ałówne budowle miasta. Nie pom inęli również spraw związanych ze ścieraniem sie na tym terenie dwóch potęż nych reżimów: francuskieąo i anaielskiego. Publikacia iest ODatrzona doskonała dokum entacją fotograficzną oraz bi- b lioą rafia. Szkoda tylko, iż w pracy nie zamieszczono planu miasta ukazującego wszystkie etapy Jego rozwoju.

oprać. M ałgorzata Rozbicka

PAMÄTKY A PRlRODA. Wyd. Stótni ustaw pam âtkové péce

a ochrany parody w Pradze w wydawnictwie ,.Panoram a” na zlecenie Ministerstwa Kultury CSR. Ukazuje się dziesięć razy w roku.

Rocznik 11(1986)

Zeszyt 1, ss. 64, ilustracje

P. V o d n a n s k y , M odernizace kulturn\ch pam ótek s byto-

vÿm vyuzitim (M odernizacja zabytków dla celów mieszkal

nych), ss. 1— 3. Problemy a d a p ta cji zabytkowych dom ów m ie szkalnych w centrach historycznych. Aktualnie* w CSRS 1/3 mieszkań pochodzi z okresu przedwojennego (sprzed 1939 r.). Znaczna część domów w centrach historycznych to obiekty od XIV do XIX w. i w związku z powyższym kwestie a d a p ta cji dla potrzeb mieszkalnych przy jednoczesnym zachowaniu substancji zabytkowych są niezwykle skom plikowane. Pierw szy etap prac przewidziany jest do 1995 r.

J. A n t o s o v â , Poznatky z regenerace a p ro b ih a jic i mo

dernizace v mëstské pam âtkové rezervaci Litom èrice (Uwagi

na tem at regeneracji i m odernizacji miejskiego rezerwatu w Litomierzycach), ss. 4 -7 , 6 iiustr. Problemy m odernizacji za bytkowego miasta przedstawione zostały na przykładach wy branych obiektów. W skazanie błędów i trudności. Problem koncentracji mocy produkcyjnych, związki z infrastrukturą. J. В u k o v s k y , M ëninskâ brana v Brnë slouzi po obnovë no-

vému ucelu (Brama Menińska w Brnie — nowe cele po o d 

nowie), ss. 8-12, 6 iiustr. O dbudowa obiektu zabytkowego po przejęciu go w 1972 r. przez władze miasta. Ekspozycja historyczna — opis a d a p ta cji obiektu dla celów muzealnych bogato ilustrowany. Pozytywna ocena nowej fun kcji.

L. M I ć ó k, Transfery baroknich nâstënnych m aleb z Trhavic

do O lom ouce (Transfery barokowych m alow ideł ściennych

z Trhawic do O łom uńca), ss. 13— 15, 4 iiustr. Losy barokow e go m alowidła Ignaca O derlickieąo z cm entarnej kaplicy ko ścioła Narodzin M arii Panny w Trhavicach w w oj. północno- morawskim. Awaryjny stan obiektu stwarzał zagrożenie dla m alowidła. W ybór optymalnych warunków dla nowego usy tuowania zabytku. Ostatecznie zdecydowano się na kościół M arii Panny w Ołomuńcu. Prezentacja najważniejszych kwestii

konserwatorskich związanych z transferem m alow idła. M. M ż y к o v a , D ila ceskych m aliró 19. a 20. sto le ti v zó-

meckÿch sbirkóch — M e-N (Dzieła malarzy czeskich XIX i XX w. w zbiorach zamkowych), ss. 16— 22, 8 iiustr. Ewiden cja zabytków ruchomych — dzieł malarzy czeskich XIX i XX w. w kolekciach zamkowych. M a te ria ł odnotowany w układzie alfabetycznym wraz z ilustracjam i : B. Menćik, A. Menschl, G. Meretta. O. Merveldtovâ, L. Michałek, F. M ikule, E. M i- l«n. S. T. M ilian, J. M inarik, R. Mosler, J. Mróz. J. Mrńók, B. M udroch. A. Mucha, J. Mucha, F. M uller, J. Multrus, G. M urad-M ichalkovskâ, J. Myslbek ml.. F. N a do rp, F. X- Naske, J. M. Navrâtil, V. Nechleba. O. Neiedlv, A. Nerneic, J. Nentvich, V. Ninger, K. Nord. Nostic, W. Nowak, J. No- wopacky, A. Nowotny, V. Nowotny.

L. D v o r a k o v a , Dvacet let soutëze Poznej a chran (D w a dzieścia la t konkursu „Poznaj i chroń” ), ss. 23— 24, I iiustr. Historia konkursu, który powstał w 1965 r. „Poznaj i chroń zabytki Pragi" przeznaczonego dla młodzieży. W alo ry ośw ia towe konkursu.

- jpu — , Cerné remeslo v prùbëhu staled (Czarne rzemiosło na przestrzeni wieków), ss. 25— 26, 2 iiustr. W ystawa „Czarne rzemiosło” w Muzeum Techniki w Pradze (ąrudzień 1984 — styczeń 1985) poświęcona kowalstwu artystycznemu. Ciekawy

katalog.

— dav — . 100 let Umëleckoorumvslového muzea (Sto la t M u zeum Sztuki Użytkowei). ss. 28-29, 3 iiustr. H istoria Muzeum i jego rola w życiu kulturalnym Pragi.

Recenzje, s. 30

Streszczenia w jęz. rosyjskim, francuskim i niem ieckim .

Zeszyt 2, ss. 64, ilustracje

J. V a r h a n i k , J. Z a v r e I, К m orfologii a p e tro g ra fii rane

(3)

pe-tro g rafii wczesnogotyckiej budowy zamku Zwikow), ss. 65-71, 6 i lustr. H istoria obiektu, szczegółowa analiza m ateriałów budowlanych. A na lo gie do innych obiektów z tej samej epoki

we Włoszech. Związki z gotycką architekturą bawarsko-

-austriacką dorzecza Dunaju.

Y. J a n к о V a, Palóc Koruna, k obnovë architektury 20.sto-

le ti (Pałac „K o ro n a ” — problemy odnowy architektury XX w.),

ss. 72— 78, 8 ilustr. Historia budowy Pałacu „K oro na” w hi storycznym centrum Pragi na skrzyżowaniu W acławskiego Na- miesti z ulicą Przikop. Przebudowa obiektu w czasie budowy metra. Problemy konserwatorskie, zwłaszcza kwestia konser wacji elem entów szklanej kopuły.

I. S p e r l i n g , Restaurovanâ treska Carla Carloneho na

hlavnim schodiśti Clam -G allasova palace w Praze (O dresta

urowany fresk Carla Carlone w sieni głównej pałacu Clam- -G aliasa w Pradze), ss. 79— 84, 4 ilustr. Carlo Innocenzo Car lone (1685— 1775). Problemy restauracji fresku w latach 1984— — 1985. Badania historyczne obiektu i szczegółowa prezenta

cja obiektu oraz działań konserwatorskich.

— D B - M in ia tu ra a drobni portret z ceskÿch a moravskÿch

sbirek (M in ia tu ra i mały portret z czeskich i morawskich zbio

rów), s. 84. Autorka przedstawia 350 m iniatur wystawionych na ekspozycji w G alerii na Starym Mieście w Pradze. M in ia tury na em alii, kości słoniowej, pergam inie, papierze.

M. M ż у к о V à , D ila Łeskych malirû 19. a 20.stoleti v zâ- meckÿch sbirkach, (О — P) (Dzieła malarzy czeskich XIX i XX w.

w zbiorach zamkowych), ss. 85-92, 9 ilustr. Ewidencja zabyt ków ruchomych - dzieł malarzy czeskich XIX i XX w. w ko lekcjach zamkowych. M ateriał odnotowany w układzie a lfa betycznym wraz z ilu stra cja m i: J. Obrovskÿ, V. Oliva, F. On- druśek, E. O rlik, E. Pallavicini, F. A. Palme, J. Panuśka, J. Pa- nÿrek, A. Papâcek, J. F. Papóćek, F. Pećinka, A. Pelikan, I. Perlsee, F. Peroutka, E. T. Peter, S. Pfaltz, K. L. Philippot, A. B. Piepenhagen, L. Piepenhagenova, S. H. Pinkas, I. Pin- kasovâ, M. Pirner, F. Podesva, G. Poppe, K. Postl, V. Potësil, F. Prochâzka, A. Prokop, I. Pucherna, K. Purkyńe.

M, K r â l o v â , ICCROM — kurz konzervace kamene

(ICCROM — kurs konserwacji kam ienia), ss. 93— 94. Inform a cja o działalności szkoleniowej w zakresie konserwacji ka mienia na kursach specjalistycznych ICCROM w Rzymie.

17. konference historické archeologie (XVII konferencja archeologii historycznej), ss. 94-95. N otatka na tem at kon ferencji w O łom uńcu w dn. 30 !X - 4 X 1985 r. Przedruk Uchwały.

A. V o ś a h I i k, 80 let profesora Emanuela Hrusky (Osiem dziesięciolecie prof. E. Hruszki), s. 95, I ilustr. Notatka z oka zji jubileuszu wybitnego urbanisty i działacza ICOMOS. Streszczenia w jęz. angielskim , francuskim i niemieckim.

Zeszyt 3, ss. 64, ilustr.

O. P a n e k , C hrónit, udrzovat a ucelnë vyuzivat (Chronić,

utrzymywać i celowo wykorzystywać), ss. 129-131. A utor

przedstawia rolę i zadania służb ochrony zabytków w Cze chosłowacji, dotychczasowe dokonania i ich znaczenie spo łeczne, polityczne oraz kulturowe.

M. G l o s o v à , 25 let pamâtkové pëce ve Stredisku stótni

pamàtkové pëce a ochrany prirody Stredoceského kraje (25

la t ochrony zabytków w Państwowym Ośrodku O chrony Za bytków i Przyrody w województwie Środkowoczeskim), ss. 132— 137, 4 ilustr. Podsumowanie dw udziestopięciolecia dzia łalności O środka. Prezentacja najważniejszych dokonań (np. prace konserwatorskie w zamku Libiechow czy w kościele Św. Bartłom ieja w Kolinie, konserwacja ponad 120 tys. za rejestrowanych zabytków ruchomych). Rys historyczny insty tucji i prezentacja jego przemian strukturalnych.

D. V e r n e r o v â , Rekonstrukce tvrze w Celâkovicich (Re konstrukcja twierdzy w Czelakowicach), ss. 138— 142, 8 ilustr. Rekonstrukcja twierdzy w Czelakowicach przeznaczonej na siedzibę m iejskiego muzeum. O biekt z XIV w. w okolicach Pragi. Rys historyczny i prezentacja problem ów a d a p ta cy j nych.

M. R a d o v a , Priklad v Lokte (Przykład — Loket), ss. 143— — 144, 3 ilustr. Konserwacja domu o konstrukcji szachulcowej na ul. Kościelnej w mieście Loket. Zachowanie funkcji m ie szkalnej. Problemy budowlane i konserwatorskie.

O. P a n e k , Jâchranna tvrze v Cejkovicich (Twierdza o b ro n  na w Czejkowicach), s. 145, 2 ilustr. Pierwsze wzmianki o twierdzy pochodzą z XIII w. Podjęcie prac przy obiekcie 0 powierzchni 2298 m2 i kubaturze 23 792 m3. Przedstawie

nie funkcji zabytku. .

J. N e t к o v a, Soutëz o n e jle p ii spolecenskou prezentaci pa-

mâtkového objetku ke 40. vÿroci osvobozeni Ceskoslovenska Sovëtskou arm ódou (Konkurs na najlepsze zagospodarow a

nie i wykorzystanie obiektu zabytkowego z okazji 40 roczni cy wyzwolenia Czechosłowacji przez Arm ię Radziecką), ss. 146-148, 6 ilustr. Sprawozdanie z konkursu organizowanego przez władze terenowe i centralne. I miejsce — dyrekcja zamku w Opocznie, II miejsce — dyrekcja zamku Czerwena Lhota, III miejsce — dyrekcja zamku w Telczu. W yróżnienia uzyskały: zamek Kozel, Kromierziż i Raduń.

M. M z y k o v â , D lla ceskych rnaliru 19. a 20.stoleti w za-

meckych sbirkach, (Q -S t) (Dzieła malarzy czeskich XIX 1 XX w. w zbiorach zamkowych), ss. 149-156, 8 ilustr. Ewi dencja zabytków ruchomych — dzieł malarzy czeskich XIX i XX w. w kolekcjach zamkowych. M a te ria ł odnotowany w układzie alfabetycznym wraz z ilu stra cja m i: J. Quaisser, F. K. Quast, J. Z. Quast, V. Radimskÿ, J. Rambousek, K. Re link, V. Riedel, A. Richter, F. Richter, A. Rosiwal, B. Roubalik, Z. Rudi, F. Runk, A. Russ, I. Russ, J. Russ, A. Sacchetti, Salm, V. Sedlóćek, J. See, F. Sequens, H. V. Seykora, G. V. Schal- ler, J. Scheffel, J. B. Schinkaneder, K. Schlesinger, J. Schmidt, B. Schnirch, Schönborn, Schönburg, J. J. Schramm, V. Schro nił, J. Schuster, R. Schwager, H. Schwaiger, Schwarcenberk, O. Schweigel, O tto Schweigel, F. Skala, F. Skopalik, J. Skram- lik, T. Skramlikova, A. Slavicek, V. Sochor, J. Stalmach, E. Stanek, V. Staubm ann, M. Staubmannova, H. Steiner-Prag, L. Stephan, J. Stibról, E. S tillfrid , V. Stretti, V. Stribrny, C. Stuchlik, K. Stuchlik.

J. M a j e r , Dvë sympozia о technickÿch pam atkach — W a ł

brzych 24— 26.09.1985 a H ettstedt 2— 3.10.1985 (Dwa sympozja

o zabytkach techniki — W ałbrzych (PRL) i Hettstedt (NRD), ss. 157— 158. Szczegółowa notatka na tem at obu sympozjów dotyczących zabytków techniki, które miały miejsce w 1985 r. M. M a X a, Lidové um ëni severovÿchodnich Cech v kresbóch

V. Scheybala a ve sbirkach Okresniho muzea v Jiclnć (Sztu

ka ludowa północnowschodnich Czech w rysunkach V. Schey bala oraz w zbiorach Muzeum Powiatowego w Jiczinie), s. . 155, I ilustr. Inform acja o wystawie. Szczegółowe om ówienie

prac przedstawionych, Recenzje, s. 159

Streszczenia w jęz. rosyjskim, francuskim i angielskim.

M. K r a l o v â , P. Mazourek, J. Sramek, Konzervace rom ân-

ského vlysu v Trebici (Konserwacja romańskiego fryzu w

Trzebieży), ss. 193-199, 10 ilustr. Problemy konserwacji fryzu romańskiego w jednym z najznakomitszych zabytków na M o rawach, w bazylice Św. Prokopa w Trzebieży. Rys historyczny obiektu i pełna prezentacja działań konserwatorskich przy konserwacji kam ienia (piaskowca). Badania fizyko-chem icz ne, stosowane preparaty.

К. К r i ż o v ó, Zobrazeni interiéru 19.stoleti a jeho vÿznam

v pam àtkové praxi (Przedstawienie wnętrza dziew iętnasto

wiecznego w m ateriałach ikonograficznych i znaczenie tychże w praktyce ochrony zabytków), ss. 200— 206, 11 ilustr. Rola źródeł ikonograficznych przy rekonstrukcji wnętrz zabytkowych. Autorka omawia m ateriały takich artystów ja k : K. Nord, J. Ranzmajer, J. Koruna. Problemy aranżacji wnętrz zabytko wych pałaców i zamków.

J. К a ś e, Predvori a ba lustrada praźske Lorety (Plac przed wejściem do Lorety i balustrada Praskiej Lorety), ss. 207— -213, 10 ilustr. Dzieje obiektu - jednego z najcenniejszych

zabytków architektury czeskiej, projektu K. Dienzerhofera.

(4)

żu balustrady doprow adziły do odsłonięcia kam iennej drogi. Problemy konserwacji rzeźb znajdujących się niegdyś na b a lustradzie, z których pozostało jedynie 10 (w tym 6 na b a lustradzie, a 4 w la pid ariu m ).

J. S o m m e r , Ke stavebnimu vÿvoji kostela ve Straskovë (Na tem at rozwoju budowlanego kościoła w Straszkowie), s. 214— — 215, 3 ilustr. A rtykuł dotyczy kościoła w pow. Litomierzyce, który powstał około 1200 r. jako niewielka budowla rom ań ska. Przedstawienie kolejnych zmian. Ocena zachowania sta nu dzisiejszego.

M. M z y k o v â , D ila ceskÿch m aiiru 19. a 20.stoleti v zó-

meckÿch sbirkach (Sv— T) (Dzieła malarzy czeskich XIX i XX w. zbiorach zamkowych), ss. 216-221, 6 ilustr. Ewiden

cja zabytków ruchomych — dzieł malarzy czeskich XIX

i XX w. w kolekcjach zamkowych. M a te ria ł odnotowany w układzie alfabetycznym wraz z ilu stra cja m i: E. Svoboda, К. Svoboda, K. Svoboda, K. Svoiinsky, J. Swerts, J. Sykora,

Sylva-Tarrouca, F. J. Safarovic, V. Sanberk, S. Sediva,

J. Setlfk, J. L. Sichan, J. Silhavy, T. F. Simon, M. Simsova,

J. Śpillur, J. Splichal, M. Stastny, Sternberk, F. Straybl, M.

Svabinsky, J. Svanda, M. Tejćek, J. E. Teltscher, F. Thomayer, K. M. Thuma, Thun, H. Tichy, F. Tkadlik, F. Toman, J. Trefny, В. Tremmel, J. M. Trenkwald, A. Triaćek, V. Trsek.

Recenzje, s. 223

Streszczenia w jęz. rosyjskim, francuskim i niemieckim

P. M a r ó к у, К 35. vÿrociu organizowanej pam iatkovej staro-

stlivisti na Slovensku (35 rocznica zorganizow anej ochrony

zabytków na Słowacji), ss. 257— 260, 4 ilustr. Autorem arty kułu jest dyrektor Państwowego Instytutu O chrony Zabytków w Bratysławie. Ocena prac w zakresie ochrony zabytków na Słowacji od 1951 r. Przedstawienie osiągnięć i planów na przyszłość.

V. R a z i m , Rané gotickó fortifikace mësta Horazd'ovic

(Wczesnogotycka fortyfikacja miasta H orażdiow ice), ss. 261 — — 269, 19 ilustr. Fortyfikacje pochodzą z ostatniego ćwierć

wiecza XIII stulecia. M iasto Horażdiowice położone jest

u podnóża Szumaw.

Artykuł jest form ą studium historycznego i urbanistycznego w aspekcie historycznym oraz współczesnym. Analiza roli fo r tyfikacji w układzie miejskim, szczegółowe om ówienie pro ble mów budowlanych (mury, bramy).

M. S u c h o m e l , Praktické vÿuziti pam àtkové dokum entace

p ri m odelaci socharskÿch rekonstrukcnich doplńku (Praktycz

ne wykorzystanie dokum entacji przy m odelowaniu elementów rekonstrukcji rzeźbiarskich), ss. 270-276, 12 ilustr. Artykuł omawia problem y związane z rolą m ateriału ikonograficz nego przy rekonstrukcji elementów rzeźby zabytkowej. Zna czenie dokum entów takich ja k : rysunki, obrazy, fotog rafia historyczna. A utor zwraca też uwagę na rolę dokum entacji fotogram etrycznej, a także m ateriału takie go jak modele gipsowe, kopie czy szkice. Przykłady zabytków praskich. T. B u l i o n o v â - K u b â t o v à , Prachnerova kasnovâ socha „ V lta va " (Rzeźba przy studni praskiej pn. „W e łta w a ” ), ss. 277— 279, 2 ilustr. Artykuł omawia rzeźbę autorstwa Prachnera (1784-1823) stanowiącą element ozdoby studni publicznej przed pałacem Clam -G allasa w Pradze. Analiza zabytkowej rzeźby, problem y datow ania i ocena wartości estetycznych z punktu widzenia dorobku artysty.

P. V o d n a n s k y , Sestê к m odernizaci kulturnich pam âtek

s bytovÿm vyuzitim (Jeszcze w kwestii m odernizacji zabytków

kultury dla celów mieszkalnych), s. 279. Problemy a d a p ta c ji wnętrz zabytkowych dla współczesnych potrzeb mieszkalnych — kwestie prawne, organizacyjne i finansowe.

J. N e t к o v ó, Vyuziti pam âtek vcestovnim ruchu (Wykorzy

stanie zabytków w ruchu turystycznym), ss. 280— 285, 10

ilustr. Autorka przedstawia referat wygłoszony na międzyna rodowej naradzie G rupy Roboczej Krajów Socjalistycznych ds. Konserwacji Zabytków Historii, Kultury i M uzealiów w 1985 r. we Fromborku w ramach Komisji ds. Inform acji, Populary zacji i Turystyki w ochronie Zabytków. Jest to porównanie dwu obiektów : zamku w Opocznie i zamku Czerwenej Lhocie pod kątem ich zagospodarow ania i wykorzystania w ruchu turystycznym.

— v I m — Umëleckâ litin a — vÿznamnâ eta pa historie blanen-

skèho zelezârstvi (O dlewnictw o artystyczne — znaczący etap

historii hutnictwa w Blansku), s. 286, 1 ilustr. Omówienie zbiorów Powiatowego Muzeum Krajoznawczego w Blansku. Historia zbiorów dziewiętnastowiecznych, niezwykle ciekawych przykładów rzemiosła artystycznego w Czechach.

Recenzje, ss. 286-287

Streszczenia w jęz. rosyjskim, francuskim i niemieckim.

К vÿznamnému zivotnimu jubile u PhDr. Heleny Hansové

(Z okazji znaczącego jubileuszu życiowego Dr Heleny Han- szowej), s. 321, 1 ilustr. Jubileusz 65 rocznicy urodzin H. Han- szowej — kierownika departam entu ochrony zabytków w M in i sterstwie Kultury CSR. Notatka zawiera dane biograficzne i podkreśla wkład H. Hanszowej w ochronę zabytków w Cze chach.

A. V o ś a h I i k, M etodika pruzkumCi, hodnoceni a dokum en

tace historickÿch urbanistickych souboru z hlediska pam âtko vé péce pro potreby ûzemniho plânovâni v socialistickÿch zemich (Metodyka badań, oceny i dokum entacji miejskich ze

społów urbanistycznych z punktu widzenia ochrony zabytków i potrzeb planowania przestrzennego w krajach socjalistycz nych), ss. 322— 328, 9 ilustr. Artykuł jest wynikiem prac G ru py Roboczej Krajów Socjalistycznych ds. Konserwacji Zabyt ków Historii, Kultury i Muzealiów w ramach Komisji ds. urb a nistycznych zespołów staromiejskich. A utor — koordynator te matu przedstawia poszczególne stanowiska wobec metodyki i planowania przestrzennego w Bułgarii, NRD, Polsce, ZSRR i CSRS. Wskazuje na odmienności w ynikające z tradycji his torycznej i kulturowej.

J. К u d r n ó ć, O chrana archeologickych pam âtek po pravëke

a stredovëké tëzbë nerostnych surovin v Cechach (Ochrona

zabytków archeologicznych po pradziejowym i średniowiecz nym wydobywaniu surowców mineralnych w Czechach), ss. 329— 332, 6 ilustr. Artykuł przedstawia kwestie ochrony zabyt

ków archeologicznych związanych z wydobywaniem złota

i innych kruszców. Prezentacja ciekawych stanowisk arche ologicznych w pasmach ochronnych w Beczowie, Sazawie i Tuszimicach.

T. D i t t r i c h , J. Ś k a b r a d a , P. Z a h r a d n f k , Poznatky

z prûzkumu historického ja d ra Letnan, (Praha 9) (Uwagi na

tem at badań historycznego centrum Letnian — Praga 9), ss. 333-337, 5 ilustr. Studium historyczno-urbanistyczne dawnej dzielnicy Pragi — Letnian, niegdysiejszego folw arku i wsi. O. B a s e o v a , Patnâct let M ezinârodniho vÿboru pro histo-

rickè zahrady^ ICOMOS (Piętnaście la t M iędzynarodowego

Komitetu ICOMOS ds. ogrodów historycznych), ss. 338— 341, 6 ilustr. Podsumowanie dotychczasowej działalności ICO M OS/ IFLA. Autorka przytacza pełny tekst Karty Florenckiej z 1981 r. J. B a r t a , Restaurowani pam âtek v m ezinórodnich souvislo-

stech (Restauracja zabytków w kontekście międzynarodowym),

ss. 342— 344. Prezentacja współczesnych kierunków dzia ła ln o ści konserwatorskiej w kontekście udziału w pracach ICCROM i ICOM. Rola i znaczenie profesji konserwatora zabytków, jego statusu społecznego. A utor zwraca uwagę na problemy szkoleniowe.

M. N o v ô k o v a - S k a l i c k ô , A ranzovâni kvëtin v histo

rickÿch dobach (Aranżacja kompozycji kwiatowych na prze

strzeni historii), ss. 345-346, 4 ilustr. A rtykuł prezentuje dzia łalność Brneńskiego Ośrodka Ochrony Zabytków. Kompozycje kwiatowe jako jeden z elementów aranżacji wnętrz zabytko wych.

J. Ü I o v e c, Prispëvek ke stavebnim dëjinâm vlasimskèho

hradu (Uwagi na tem at dziejów budowlanych zamku we

W laszim iu), ss. 347-348, 3 ilustr. Rys historyczny obiektu, założonego na terenie dawnej osady około 1300 r. Szcze gółowe omówienie układu budowli i je j kształtu form alnego. H. O s s e n d o r f o v â , Pravni aspekty péce o kulturni pa-

mótky ve vztahu к zivotnimu prostredi w PLR (Aspekty praw 

ne ochrony zabytków w odniesieniu do otaczającego środo wiska w PRL), s. 349. M a te ria ł pochodzi z prac G rupy Robo

(5)

czej Krajów Socjalistycznych ds. Konserwacji Zabytków H i storii, Kultury i M uzealiów. Autorka omawia w niim wystąpie nie T. Jaworskiego na tem at ochrony zabytków w Polsce pod kątem ich związku z otaczającym środowiskiem.

Recenzje, ss. 351— 352

Zeszyt 7, ss. 64, iiustr.

К. К r i z o v ó, Rudolf A lt a in te rier 19.stoleti — akwarely ze

sbirek pamâtkovych objektû (Rudolf A lt i dziewiętnasto wieczne wnętrza — akw arele ze zbiorów w zabytkowych obiektach), ss. 385— 391, 12 iiustr. Obrazy R. Alta (1812— — 1905) stanowią dziś jedyne niekiedy świadectwo dawnych zabytków. Znakomite dokumenty ikonograficzne — ogromna rola szczegółu. Artykuł jest formą studium biograficznego za rysowanego na szerokim tle historycznym i obyczajowym. O brazy Alta przedstaw iają m.in. salony Kinskych, Lobkovicôw, Biquoy’ôw.

J. V a r h a n i к, Neznómy romanskÿ kostel na dolni O hri (Nieznany kościół romański na dolnej Ohrzi), ss. 392-396, 6 iiustr. Kościół Św. W acława w Krzesinie pow. Litomierzyce datowany jest na IX— X w. Artykuł przedstawia rys historycz ny obiektu, układ budowlany, a także problemy rekonstrukcji pierwotnych elementów wieży.

J. Ć e c h u r a , H istorickó analyza ùdajù ke stavebni cinno-

sti v byvalém dominikânskëm kostete v Ceskych Budëjovicÿch do końce 13.stoleti (Analiza historyczna danych na tem at

działalności budowlanej w dawnym kościele dominikańskim w Czeskich Budziejowicach do końca XIII w.), ss. 397-402, 5 iiustr. Artykuł przedstawia jeden z najwybitniejszych za bytków architektury czeskiej. Studium naukowo-historyczne. Pierwsze wzmianki o kościele pochodzą z 1274 r. Dyskusyjny charakter źródeł historycznych — zdaniem autorki datą de cydującą dla przemian budowlanych obiektu jest “rok 1298, data poświęcenia kościoła.

L. L u s t i n c o v â , Prispëvek ke stavebnimu vyvoji Prasné

brany na zâkladë inzenyrsko-geoiogického prûzkumu (Uwagi

na tem at budowlanego rozwoju Prochowej Bramy w oparciu o badania inżynieryjne i geologiczne), ss. 403— 407, 4 iiustr. Nowe dane na tem at konstrukcji Bramy Prochowej w centrum Pragi na skutek przebudowy miasta dla potrzeb metra. Son daże geologiczne przyniosły nowe inform acje na tem at m a teriałów budowlanych, posadowienia budowli, je j wysokości pierwotnej itp.

I. H I o b i I, Pocótek samostatné vÿuky pamâtkové рёсе na

Karlovë univerzitë (Początki samodzielnej dyscypliny ochrony

zabytków na Uniwersytecie Karola), ss. 407— 408, 1 iiustr. N o tatka historyczna związana z osobami Karela Chytila (1857 — 1934) i Vaclava W agnera (1893— 1962) — twórców i wy kładowców ochrony zabytków.

D. J o s e f, Mosty na zemskêm hradë Pernstejnë, (Mosty na zamku w Pernsztejnie), ss. 409-412, 7 iiustr. Studium nauko wo-historyczne, w którym autor om awia 7 obiektów zna jdu jących się na terenie warownego zamku w Pernsztejnie. D o kładne dane dotyczące konstrukcji obiektów zabytkowych. Recenzje, ss. 414-415

Z literatury, s. 415

I. S p e r l i n g , Restaurované fresky Jana H iebela v kostete

sv, Klimenta v Klementinu v Praze (Odrestaurowane freski

Jana Hiebela w kościele Św. Klimenta w Klementinum w Pra dze), ss. 449-457, 5 iiustr. Prace restauratorskie przyniosły szereg nowych odkryć dotyczących warsztatu twórczego H ie bela. Przebadany m ateriał przyniósł nowe dane na tem at budowy kompleksu Klementinum. Przywrócenie stanu pierw ot nego m alowideł — usunięcie przemalowań i tynków. Artykuł zawiera liczne dane historyczne.

J. H e r o u t, Problematicnost ikonografie pam atek v dite Be- d richa Havrânka (Problematyczna wartość ikonograficzna dzie ła B. Hawranka), ss. 458— 463, 5 iiustr. M alarstwo Hawranka (1821— 1899) stanowi swoisty dokument epoki. A rtykuł po d waża ścisłość przekazu m alarskiego Hawranka, wskazuje na liczne błędy i anachronizmy.

L. S k r u ż n y , D ilo Bedricha Havrânka ja ko zdrój nórodopis-

nÿch in fo rm aci (Dzieło Bedrzicha Hawranka jako źródło in fo r

m acji historycznych), ss. 464-467, 6 iiustr. A rtykuł polem izuje z wystąpieniem J. Herouta. A utor podkreśla zdolność artysty do odtwarzania szczegółu architektonicnego, detalu wnętrza.

M alarstwo Hawranka oddaje styl życia epoki.

J. S e h n a I, Dokum entace varhan v ceskych zemich po dvou

letech (D okum entacja organów na ziemiach czeskich po

dwóch latach), ss. 468-469. Artykuł przedstawia problemy dokum entacji organów na terenie Czech w latach 1984-1985. Zdokumentowano 106 obiektów. Szczegółowe dane na tem at sposobu dokum entacji, m.in. wzór karty.

V. К o u d e I к a, F. V i c h a, O bnova a provoz na stâtnim

zamku v Boskovicich (Odnowa i wykorzystanie zamku w Bo-

skowicach), ss. 470— 472, 5 iiustr. Zamek w Boskowicach woj. południowom orawskie jest ciekawym obiektem regionu. D o bra ekspozycja wnętrz, prace konserwatorskie w parku. J. Ü I o v e c, Zaniklé Ivrzistë v M arkvarci (N ieistniejąca tw ie r dza w M arkw arcu), ss. 473-474, 2 iiustr. Krótka notatka inform acyjna na tem at M arkwarca na Sokołowsku. Dane hi storyczne z XIII w.

P. K r o u p a , К rostlinné ornam entice v architekturę 13.sto-

le ti (Temat ornam entacji roślinnej w architekturze XIII w.),

ss. 474— 476, 4 iiustr. Studium naukowo-historyczne bogato ilustrowane przykładami z architektury czeskiej.

Nekrolog, s. 477 Recenzje, ss. 478-479

J. Ś i m e k, Kulturni pam ótky ve spràvë KSSPPOP Vychodo-

ceského kraje (Zabytki kultury w działalności W ojew ódzkiego

Ośrodka Państwowej O chrony Zabytków i Przyrody w woj. wschodnioczeskim) ss. 513— 520, 6 iiustr. Działalność O środ ka - dane dotyczące prowadzonych prac, a zwłaszcza u d o stępniania obiektów i ochrony zabytkowych centrów historycz nych. Liczne przykłady np. zamek w Opocznie, Chlumci. D b a łość o architekturę ludową.

Z. D r a g o u n, Rotunda sv. Jana v Oborę, Prispëvek к po z

na ni românské Prahy (Rotunda Św. Jana w Oborze, uw agi

do poznania romańskiej Pragi), ss. 521— 530, 9 iiustr. O bora była jedną z przedlokacyjnych osad lewobrzeżnej Pragi. D o tychczasowe m ateriały na tem at kościoła Św. Jana d o ty czyły źródeł ikonograficznych. Studium poświęcone jest pow staniu kościoła romańskiego. Rotunda romańska z XII w. weszła w XVI w. w skład dobudow anej od strony zachodniej nawy i była prezbiterium , aż do zamknięcia kościoła w

1784 r.

М. С o g a n, SUPŚ v Turnovë a je ji p o d il na ochranę p a 

matek. Prispëvek к 100. vyroci założeni skoly (Szkoła w

Turnowie i je j udział w ochronie zabytków — z okazji stu lecia założenia), s. 531. Szkoła obróbki kamieni szlachetnych w Turnowie powstała w 1884 r.

N otatka inform acyjna.

M. P l a c e k , Klasterni chram v Paulinzelle a jeho zóchrana (Kościół klasztorny w Paulinzelle i jego ochrona) ss. 532-533, 4 iiustr. Artykuł przedstawia problem ochrony zabytków w NRD na przykładzie kościoła w Paulinzelle, zabytku z XII w. M. M z y k o v â , D ila ceskych maliru 19.a 20.stoleti v zómec-

kÿch sbirkach (U -Ż ), (Dzieła malarzy czeskich XIX i XX w.

w zbiorach zamkowych), ss. 534— 543, 9 iiustr. Ewidencja za bytków ruchomych - dzieł malarzy czeskich XIX i XX w. w kolekcjach zamkowych. M ateriał odnotowany w układzie a lfa betycznym wraz z ilu stra cja m i: H. Ullfk, J. Ulmann, J. Ulm auf, J. Uprka, F. Urban, U rżidil, G. Vacek, J. Vâclavik, R. Vacha,

(6)

VaIdstejn, Vavrousek, R. Vejrych, J. Veris, J. F. Vësin, A. Vi't, F. V ittik, F. Vitovsky, J. Vlcek, V. Vodnanskÿ, J. Vochoc, F. Vo- lek, A. Volkmer, J. Votruba, Vratislav z M itrovic, V. Vrbova- -Kotrbovà, R. Vyjidâcek, R. Vysekal, V. Vysekal, B. W a ch smann, J. W achsmann, A. W aldhauser, F. K. W aldherr, A. V. W oraus, J. W eigel, A. Weiss, K. W ellner, W idm ann, F. W iehl, R. W ichera, W indischgraetz, A. W olf, T. G. W olf, K. W iirbs, j . Zasche, A. Zdrazila, Zedwitz, J. Zelenÿ, J. A. Zeyer, E. Zillich, Zichy, W . Zlamal, J. Zrzavy, J. Zumsande, F. B. Zvërina, K. Źódmk, F. Źemsek, J. Żeniśek.

Streszczenia w jęz. rosyjskim, francuskim i niemieckim.

V. R a z f m , Mëstské opevnëni Dvora Krâlové nad Labem.

K m etodice pamàtkovÿch konzervaci (M ury miejskie w Dw o

rze Kralowej nad Łabq. W kwestii metodyki konserwacji za bytków), ss. 577— 588, 21 ilustr. Miasto Dwór Kralowej należy do najm niej znanych pod względem zbadania jego dziejów. Rys historyczny, prezentacja układu fortyfikacji miejskich i ich roli w życiu miasta. Opis zachowanych reliktów fortyfikacji (bramy, mury). Analiza problem ów konstrukcyjnych i m ateria łowych.

Р. К o u k a I, O prava a restaurovàni historickÿch varhan v

Nové R/s/ (Napraw a i restauracja historycznych organów w

Nowej Rziszi), ss. 589-592, 1 ilustr. Artykuł prezentuje d o kładny opis obiektu, który powstał w latach 1764— 1765 w pracowni B. Semróda. Przebieg prac restauratorskich. А. К u b i' к o v ó, Zanikła ceskokrumlovskâ kniźeci zahrada na

Novém Mëstë (Zaginiony książęcy ogród na Nowym Mieście

w Czeskim Krumlowie), ss. 593— 594. O gród przeżywał swój rozkwit na przełomie XVII i XVIII w. Rys historyczny z p o d a niem roślinności pielęgnowanej w ogrodzie.

J. S o m m e r , Ke stavebni podobë gotickÿch kostelû s chà-

rovou vëzi ve vÿchodni càsti strednich Cech (W kwestii ko

ściołów gotyckich z wieżą po stronie chóru, obiekty we wschodniej części Czech środkowych), ss. 595-602, 17 ilustr.

Studium naukowo-historyczne prezentujące liczne obiekty,

które, ja k dotąd, nie były przedmiotem szczegółowych badań historyków sztuki. Przykłady kościołów z Koszetic, W elim ia, Cyrkwicy.

V. V ó ń a, Turisłickó sezóna na pam àtkovÿch objektech ĆSR

v roce 1985 (Sezon turystyczny w obiektach zabytkowych w

CSR w 1985 r.) ss. 603— 604. Analiza udostępniania obiektów zabytkowych w Czeskiej Republice Socjalistycznej w 1985 r. Dane statystyczne.

Recenzje, s. 607.

oprać. M agdalena Gumkowska

K u r t F r e i n , J a n M e i s s n e r , Burgen am Rhein (Zam ki nadreńskie). „B ild atlas Spezial” z. 9 HB. Velags- und

Vertriebsgesellschaft mbH, Harksheider Verlagsgesellschaft

mbH Nordestedt 1983, 113 ss., 141 il. (128 il. kol).

Dziewiąty numer seryjnego wydawnictwa „B ild atlas Spezial” poświęcony jest zamkom obronnym zlokalizowanym po obu stronach Renu, między Bonn i M oguncją. Autorzy pracy, d o brze znający problem atykę ochrony zabytków, a zamków nad- reńskich w szczególności, w sposób zwięzły i skondensowany zapoznają czytelnika z historią zamków nadreńskich i ich stanem obecnym, a także wykorzystaniem.

Wysoki poziom edytorski wydawnictwa i sposób podaw ania inform acji przez autorów spraw iają, że opracowanie to jest interesujące także dla czytelnika spoza kręgu kultury nie mieckojęzycznej.

Zeszyt składa się z dwóch części: opisowej i dokum entacyj nej. Część opisowa, poza inform acjam i historycznymi i o g ó l nymi, zawiera skrócony lub bardziej szczegółowy opis 59 obiektów oraz wzmianki o innych obiektach. Część druga — dokum entacyjna — wymienia 101 obiektów. Przy każdym o b ie kcie podany jest czas budowy, dane o przebudowie lub zniszczeniu, sposób użytkowania i właściciel. Czasem d o d a t kowo zamieszczone jest zdjęcie obiektu, którego brak w czę ści ogólnej. Na uwagę zasługuje zestaw fo to g ra fii przedsta

w iających stan obecny (124) oraz reprodukcji starych szty chów.

Na tym odcinku Ren płynie wśród wzniesień skalnych lub zalesionych stwarzających w przeszłości dogodne warunki obronne.

Zamki nadreńskie należą do zespołu najstarszych średnio wiecznych budowli tego typu na północ od Alp, skutecznie konkurując z zamkami alpejskim i. Ich powstanie wiąże się z historycznym szlakiem komunikacyjnym i handlowym je szcze z czasów rzymskich. Tędy szły legiony rzymskie na po d bój G alii, a w ślad za nimi rzymska kultura i handel L Kilka wieków później tymi samymi szlakami, choć w odw rot nym kierunku, ruszyła nawała barbarzyńskich Germanów na podbój Ita lii. I wreszcie w początkach drugiego tysiąclecia tędy również prowadziła „droga cesarska” łącząca Nadrenię

z Lombardią, wówczas najbardziej kulturowo dojrzałych

obszarów Niemiec i W łoch.

W 843 r. powstało państwo niemieckie. W czasach karo liń skich (w Niemczech do początków X w.) zadaniem Pala- tynów Bonn i Kolonii było zarządzanie dobram i królewskimi i ich obrona. Angażowani w tym celu rycerze wraz ze swoimi drużynami poczęli osiedlać się w najbardziej dogodnych do tego miejscach 2. Na przełomie X i XI w. nadania przenoszą się na popleczników i koligatów kolejnych władców. W y kształceniu się systemu władzy świeckiej towarzyszyło d ro biazgowe zróżnicowanie drabiny feudalnej, a w rezultacie krzyżowania się różnych wpływów tendencje separatystycz ne księstw plemiennych. Wytworzyła się tu mozaika politycz na księstw i księstewek, niepodobna do żadnej innej części Niemiec.

Począwszy od XI w. najbardziej intratnym przywilejem na da wanym przez suwerena było prawo poboru cła, w tym wy padku na Renie. Początkowo rzadki przywilej upowszechnił się, o czym świadczy fakt, że o ile w końcu XII w. na od cin ku między Kolonią i M oguncją było 19 stacji celnych, to w

połowie XIII w. liczba ich wzrosła do 39. O bdarow ani przy- wilejeTn dla zabezpieczenia swoich interesów budowali rów nież umocnienia forteczne, niekiedy po obu stronach rzeki,

wraz ze strzeżoną przegrodą (m.in. zamki „G utenfels” ,

„K au b” , „Stahleck” oraz należące do biskupów M oguncji „Ehrenfels” , „M auseturm ” i „K lo p p ” ).

W rezultacie wykształcił się ciąg zamków, których pozosta łości w takie j czy innej formie są do dziś w idoczn e3. O b e cnie na 155 km odcinku Renu między Bonn i M oguncją po obu stronach rzeki można doliczyć się około 100 z n a jd u ją cych się w różnym stanie zamków historycznych. Jak stwier dzają autorzy m onografii, co 2 km natrafić można na ich pozostałości 4.

Niezależnie od stanu ich zachowania, wartości historyczno- -architektonicznych i wyglądu niemal wszystkie tworzą mocne akcenty krajobrazowe w górskim otoczeniu doliny.

Rodowód historyczny większości zachowanych obiektów się ga XI— XI11 w. Co prawda w XIV w. powstały jeszcze niektó re, ale począwszy od XV w. zaczyna się upadek jednych (czasem zupełny zanik), przebudowa innych, a nowe p o ja w iają się sporadycznie. Te ostatnie budowane były w stylach epok renesansu, baroku czy później neoklasycyzmu. Istnie jąca obecnie „m ieszanina stylów” z reguły wywodzi się z na wet kilkakrotnej przebudowy. Niektóre zamki znalazły trw ałe miejsce w historii Niem iec (np. „Kaiserpfalz” wywodzący się od Karola W ielkiego). Ze względu na stan zachowania dla uproszczenia podzielono wszystkie obiekty na 2 grupy: 1) obiekty historyczne obecnie użytkowane (ok. 60), 2) obiekty zachowane w form ie ruin (ok. 40).

W grupie obiektów użytkowanych na uwagę zasługują w a r tości architektoniczne, historyczne, sposób użytkowania i w pewnym sensie forma własności rzutująca na sposób zacho wania i użytkowania. Nie sposób w krótkiej recenzji — na podstawie opisu i zdjęć, fragmentarycznych wrażeń w izual nych — ocenić ich wartość architektoniczną; ła tw iej — w a r tość historyczną. Pod tym względem najprostszy podział spro wadza się do wyodrębnienia trzech grup:

1. O b i e k t y w c a l e a l b o n i e z n a c z n i e z n i

s z c z o n e w c i ą g u w i e k ó w , a ich obecny wygląd

jest wynikiem rozbudowy lub przebudowy.

1 N a m a rg in e s ie d o d a jm y , że ś re d n io w ie c z n a k o p ia rzym skie j m a p y

P e n tig n e r T a b u la , z n a jd u ją c a się o b e c n ie w W ie d n iu , p rz e d s ta w ia m ia s ta n a d re ń s k ie ja k o g łó w n e m ia s ta w p o d b ity m k ra ju .

3 H e n ry k I zw a n y P ta s z n ik ie m , k o ro n o w a n y w 916 r., u z n a ł d o lin ę Renu,

a zw łaszcza o d c in e k m ię d z y M o g u n c ją i K o lo n ią , za rd ze ń sw e go

k ró le s tw a . _ _

3 D o zn is z c z e n ia w ie lu z a m k ó w p rz y c z y n iła się w o jn a trz y d z ie s to le tn ia . 4 R o zm ie szczenie p o z o s ta ło ś c i h is to ry c z n e j z a b u d o w y p rz e d s ta w ia z a łą czo n a m a p k a .