Katarzyna CZESZEJKO-SOCHACKA*
Sprawa Drazena Erdemovièa
jako przyk³ad odpowiedzialnoœci za wykonanie
bezprawnego rozkazu na gruncie przepisów
miêdzynarodowego prawa karnego
1. Wstêp
Cz³owiek czêsto staje przed koniecznoœci¹ dokonania trudnych wybo-rów. O ile w „normalnym” ¿yciu jesteœmy w stanie powzi¹æ tak¹ lub inn¹ decyzjê – czasem ³atwiejsz¹, innym razem trudniejsz¹, o tyle w anormal-nej sytuacji ¿yciowej sprawa swobodnego wyboru jest o wiele bardziej skomplikowana. Tak¹ anormaln¹ sytuacj¹ ¿yciow¹ s¹ niew¹tpliwe wszel-kiego rodzaju konflikty zbrojne, bez wzglêdu na to, czy maj¹ one lokalny, czy te¿ miêdzynarodowy zasiêg. W takiej sytuacji cz³owiek zostaje pozba-wiony elementarnego poczucia bezpieczeñstwa. Wszelkie wartoœci ule-gaj¹ zachwianiu, a im groŸniejszy konflikt, tym brutalniejsze staj¹ siê me-tody walki. Podczas dzia³añ wojennych fundamentalne prawa cz³owieka s¹ ³amane, podstawowe gwarancje zabezpieczone w dokumentach miê-dzynarodowych nie s¹ przestrzegane, a cz³owiek niejednokrotnie zostaje zmuszony do przewartoœciowania dotychczasowego ¿ycia. Czêsto musi stawiaæ sobie pytanie dotycz¹ce trafnoœci podjêtych decyzji.
2. Casus Drazena Erdemovièa
Przed koniecznoœci¹ dokonania takiego wyboru stan¹³ m³ody Serb – Drazen Erdemoviè1 – cz³owiek, który w momencie wybuchu wojny
ju-UNIWERSYTET OPOLSKI OPOLE 2018
* Wydzia³ Prawa i Administracji, Uniwersytet Rzeszowski, e-mail: kczeszejko-sochacka@wp.pl.
gos³owiañskiej mia³ zaledwie 22 lata i nigdy wczeœniej nikogo nie zabi³. Przed wybuchem konfliktu ba³kañskiego wiód³ normalne ¿ycie – praco-wa³ jako œlusarz. Wojna skomplikopraco-wa³a jego sytuacjê ¿yciow¹, pozosta-wiaj¹c go bez œrodków do ¿ycia i jakichkolwiek perspektyw. Decyzjê o wst¹pieniu do wojska podj¹³ ze wzglêdu na koniecznoœæ zapewnienia utrzymania najbli¿szym. Armia gwarantowa³a mieszkanie i œrodki nie-zbêdne do ¿ycia. S³u¿bê wojskow¹ traktowa³ jako sytuacjê przejœciow¹, ca³y czas próbowa³ wydostaæ siê z poch³oniêtego zawieruch¹ wojenn¹ kraju. Na s³u¿bê w 10 Sabota¿owym Oddziale Armii Boœniackich Serbów zdecydowa³ siê, poniewa¿ jednostka nie bra³a bezpoœredniego udzia³u w zabijaniu ludzi, nigdy nie walczy³a na pierwszej linii frontu, a ¿o³nie-rze przynale¿eli do ró¿nych grup etnicznych. Wszystko zmieni³o siê 16 lipca 1995 r., kiedy jego oddzia³ zosta³ skierowany na terytorium farmy Bran-jevo, niedaleko miasta Zvornik. Pocz¹tkowo m³ody ¿o³nierz nie zdawa³ sobie sprawy z tego, w czym przyjdzie mu uczestniczyæ2. W pewnym mo-mencie do Branjeva zaczê³y przyje¿d¿aæ autokary z mê¿czyznami w ró¿-nym wieku. Okaza³o siê, ¿e s¹ to m.in. boœniaccy Muzu³manie3ze zlikwi-dowanej enklawy w Srebrnicy4. Dowódca wyda³ rozkaz, aby oddzia³ rozstrzela³ jeñców. Wtedy Erdemoviè poj¹³, ¿e maj¹ pe³niæ rolê plutonu egzekucyjnego5. M³ody ¿o³nierz zwróci³ siê do prze³o¿onego, odmawiaj¹c wykonania rozkazu, wówczas ten zagrozi³ mu œmierci¹ i nakaza³ stan¹æ w jednym rzêdzie z jeñcami. Drazen Erdemoviè zrozumia³, ¿e jest ju¿ za póŸno, aby siê z tego wycofaæ.
Ostatecznie zosta³ oskar¿ony o zabójstwo siedemdziesiêciu osób, w tym o pope³nienie zabójstw stanowi¹cych zbrodnie przeciwko ludzko-œci oraz pogwa³cenie praw i zwyczajów wojennych (art. 7 ust. 16 w zw.
2S. Yee, The Erdemoviè Sentencing Judgement: A Questionable Milestone for the
Internatio-nal CrimiInternatio-nal TribuInternatio-nal for the Former Yugoslavia, „Georgia JourInternatio-nal of InternatioInternatio-nal and Com-parative Law” 1997, No. 26 (2), s. 265.
3 W konstytucji Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugos³awii Muzu³manie otrzymali
status narodu, dlatego te¿ nale¿y ten termin pisaæ du¿¹ liter¹, w odró¿nieniu od wyznawców re-ligii islamskiej (B. Demick, W oblê¿eniu. ¯ycie pod ostrza³em na sarajewskiej ulicy, Wo³owiec 2014, s. 7).
4Srebrnica, podobnie jak Sarajewo,
Zepa, czy Bihaè, Tuzla, Gorazde, zosta³a uznana rezo-lucj¹ Rady bezpieczeñstwa ONZ nr 819 za teren bezpieczny niemog¹cy byæ przedmiotem ataku. By³o to miejsce, którego nie mo¿na by³o bombardowaæ ani te¿ prowadziæ na jego terenie ¿ad-nych dzia³añ o charakterze zbrojnym. Za ochronê strefy odpowiedzialny by³ holenderski bata-lion ONZ Dutchbat. W marcu 1995 r. prezydent Republiki Serbskiej Radovan Karadziè podpisa³ Dyrektywê nr 7 dotycz¹c¹ likwidacji Srebrnicy i Zepy.
5S. Draculiè, Oni nie skrzywdziliby nawet muchy. Zbrodniarze wojenni przed Trybuna³em
w Hadze. Warszawa 2006, s. 51.
6Art. 7 ust. 1 statutu MTKJ: „osoba, która planuje, przygotowuje zleca, pope³nia lub w inny
sposób pod¿ega i pomaga, w planowaniu, przygotowaniu lub dokonaniu zbrodni […] ponosi in-dywidualn¹ odpowiedzialnoœæ za tê zbrodniê”.
art. 57 lub art. 38 Statutu Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego dla by³ej Jugos³awii (dalej: MTKJ))9.
Casus Erdemovièa zas³uguje na szczególn¹ uwagê, przede wszystkim dlatego, ¿e by³ on pierwszym zbrodniarzem wojennym, który przyzna³ siê do przedstawionych mu zarzutów i opowiedzia³ o bestialstwach dokona-nych czynów. Przyjrzeæ nale¿y siê linii obrony oskar¿onego. Podczas pro-cesu przed MTKJ powo³ywa³ siê na dzia³anie pod wp³ywem przymusu bêd¹cego nastêpstwem wykonania rozkazu. Wskazywa³ na brak mo¿li-woœci dokonania wyboru10. Nale¿y w tym miejscu zaznaczyæ, ¿e kilka dni po wydarzeniach w Branjevie z powodu pierwotnej odmowy wykonania rozkazu próbowano wykonaæ na nim egzekucjê. Drêczony wyrzutami su-mienia opowiedzia³ swoj¹ historiê dziennikarce, a póŸniej odda³ siê w rêce wymiaru sprawiedliwoœci. Przyznaj¹c siê do winy, wyrazi³ skru-chê i ¿al. W trakcie procesu wyjaœnia³: „Chcia³bym powiedzieæ, ¿e jest mi bardzo przykro z powodu tego co siê sta³o. Nie tylko z powodu ludzi, któ-rzy zostali zabici na farmie, ¿a³ujê wszystkich ofiar na terenie Boœni i Hercegowiny, bez wzglêdu na ich narodowoœæ. Straci³em wielu wspa-nia³ych przyjació³ wszystkich narodowoœci tylko z powodu tocz¹cej siê wojny i jestem pewien, ¿e ¿aden z nich nie by³ jej zwolennikiem. Tak, je-stem o tym przekonany. Oni zwyczajnie nie mieli innego wyjœcia. Wojna siê rozpoczê³a i nie by³o ju¿ odwrotu. Tak samo by³o ze mn¹ […] ze wzglêdu na ofiary, w³asn¹ œwiadomoœæ, ¿ycie, dzieci i ¿onê nie mogê za-przeczyæ temu, co powiedzia³em […], ze wzglêdu na spokój mojego umys³u, duszy, uczciwoœci, ze wzglêdu na ofiary i wojnê, ze wzglêdu na wszystko”11. Po wys³uchaniu wyjaœnieñ oskar¿onego Izba Orzekaj¹ca MTKJ skaza³a go na karê 10 lat pozbawienia wolnoœci, zwracaj¹c uwagê na takie aspekty jak: ciê¿ar pope³nionych zbrodni, m³ody wiek oskar¿o-nego, wolê wspó³pracy z MTKJ oraz prokuratorem, a tak¿e fakt, ¿e nie stanowi on ju¿ zagro¿enia. Odmówiono mu jednak uznania, ¿e dzia³a³ w stanie wy¿szej koniecznoœci12. Zdaniem Trybuna³u przymus nie mo¿e byæ traktowany jako okolicznoœæ wy³¹czaj¹ca odpowiedzialnoœæ karn¹
7Art. 5 zawiera katalog zbrodni przeciwko ludzkoœci, zaliczaj¹c do nich takie czyny jak:
za-bójstwo, eksterminacjê, niewolnictwo, deportacjê, uwiêzienie, tortury, zgwa³cenie, przeœladowa-nie na tle politycznym, rasowymi religijnym oraz inne przeœladowa-nieludzkie czyny.
8 Art. 3 dotyczy pogwa³cenia praw i zwyczajów wojennych.
9M. Królikowski, P. Wiliñski, J. Izydorczyk, M. Znojek, Prawo karne miêdzynarodowe.
Wy-bór Ÿróde³, Warszawa 2010, s. 444.
10 E. Karska, K. Karski, Odpowiedzialnoœæ za wykonanie bezprawnego rozkazu w œwietle
miêdzynarodowego prawa karnego, „Miêdzynarodowe Prawo Humanitarne. Selektywna elimi-nacja i rozkaz wojskowy” 2013, t. 4, s. 194.
11 http://www.icty.org/en/content/dra%C5%BEen-erdemovi%C4%87 (dostêp: 30.08.2017). 12 M. Królikowski, P. Wiliñski, J. Izydorczyk, M. Znojek, op. cit., s. 444.
o bezwzglêdnym charakterze, nie obejmuje przy tym najpowa¿niejszych zbrodni miêdzynarodowych, takich jak ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkoœci13. Obroñca Erdemovièa wniós³ apelacjê, zwracaj¹c siê z wnios-kiem o uznanie go winnym i zwolnienie z odbycia kary z uwagi na pope³nienie zbrodni pod wp³ywem przymusu, bez mo¿liwoœci dokonania innego wyboru moralnego. Ostatecznie Drazen Erdemoviè zosta³ skaza-ny na karê 5 lat pozbawienia wolnoœci14, ale w wiêzieniu spêdzi³ jedynie 3 lata – zosta³ zwolniony przedterminowo w zwi¹zku ze spraw¹ prowa-dzon¹ przeciwko Slobodanowi Milosevicowi. Erdemoviè by³ tak¿e œwiad-kiem oskar¿enia w sprawie Radovana Karadzièa – Ratko Mladica, któ-rzy zostali oskar¿eni m.in. o zbrodnie ludobójstwa i zbrodnie przeciwko ludzkoœci15. Zosta³ objêty programem ochrony œwiadków16.
W tym miejscu nasuwa siê pytanie: czy Drazen Erdemoviè mia³ fak-tyczn¹ mo¿liwoœæ wyboru? Czy jest katem, czy mo¿e raczej ofiar¹ wojny? OdpowiedŸ nie jest jednoznaczna, czemu dali wyraz sêdziowie rozpa-truj¹cy sprawê Erdemovièa w MTKJ, o czym mowa w dalszej czêœci ni-niejszego artyku³u.
3. Pojêcie rozkazu
Sprawa Drazena Erdamovièa jest doskona³ym przyk³adem obra-zuj¹cym problematykê pojêcia rozkazu na gruncie przepisów prawa kar-nego miêdzynarodowego. Zwróciæ nale¿y uwagê, ¿e kwestia odpowiedzial-noœci karnej za wykonanie rozkazu zwi¹zana jest z dwoma zagadnienia-mi: odpowiedzialnoœci rozkazodawcy oraz odpowiedzialnoœci wykonawcy tego rozkazu. Odpowiedzialnoœæ rozkazodawcy nie budzi w¹tpliwoœci. Mo¿e on odpowiadaæ, jako pod¿egacz, sprawca poœredni lub bezpoœredni w zale¿noœci od konstrukcji przepisów poszczególnych pañstw17. Co istot-ne, dowódca mo¿e ponosiæ bezpoœredni¹ odpowiedzialnoœæ za wydanie bezprawnych rozkazów albo te¿ odpowiedzialnoœæ o charakterze poœred-nim zwi¹zanym z zachowaniem siê podw³adnych w przypadku braku
na-13M. Królikowski, P. Wiliñski, J. Izydorczyk, Podstawy prawa karnego miêdzynarodowego,
Warszawa 2008, s. 192.
14 M. Królikowski, P. Wiliñski, J. Izydorczyk, M. Znojek, op. cit, s. 445. 15 http://www.icty.org/x/cases/mladic/ind/en/kar-ii950724e.pdf (dostêp: 30.08.2017). 16 E. Karska, K. Karski, op. cit., s. 195.
17 T. Cyprian, J. Sawicki, Prawo norymberskie. Bilans i perspektywy. Kraków 1948,
s. 333–334, tak¿e K. Smolarek, Analiza historyczno-prawna wy³¹czenia odpowiedzialnoœci kar-nej podw³adnego dzia³aj¹cego na rozkaz prze³o¿onego w prawie karnym, „Zeszyty Naukowe Wy¿szej Szko³y Oficerskiej Wojsk L¹dowych im. gen. T. Koœciuszki” 2013, nr 2 (168), s. 56–67.
le¿ytej kontroli nad ich dzia³aniami18. Na ten aspekt odpowiedzialnoœci rozkazodawców zwróci³ ju¿ uwagê Miêdzynarodowy Trybuna³ Wojskowy (dalej: MTW). Art. VI Statutu MTW jednoznacznie stwierdza³: „Przywód-cy, organizatorzy, pod¿egacze i wspólni„Przywód-cy, uczestnicz¹cy w uk³adaniu lub w wykonaniu wspólnego planu albo zmowy w celu pope³nienia jednej […] zbrodni, odpowiadaj¹ za wszelkie czyny, których dopuœci³ siê ktokolwiek w zwi¹zku z wykonywaniem takiego planu”. Zakreœlenia prawnych pod-staw odpowiedzialnoœci dowódców lub innych prze³o¿onych dokona³ tak¿e MTKJ w sprawie Prosecutor v. Zejnil Delacic Zdravko Mucic19. W sen-tencji wyroku MTKJ stwierdzi³, ¿e generaln¹ zasad¹ na gruncie przepi-sów prawa karnego miêdzynarodowego jest odpowiedzialnoœæ dowódców wojskowych za sprzeczne z prawem postêpowanie swoich podw³adnych.
Sporna i nie³atwa do rozstrzygniêcia jest odpowiedzialnoœæ rozkazobior-cy20. Ju¿ T. Cyprian i J. Sawicki zwracali uwagê na koniecznoœæ takiej regulacji odpowiedzialnoœci wykonawcy rozkazu, aby z jednej strony sprawcy zbrodni miêdzynarodowych nie mieli mo¿liwoœci zas³aniania siê rozkazem w³adz albo te¿ nakazem ustaw krajowych, a z drugiej strony, aby regulacja uwzglêdnia³a ciê¿kie po³o¿enie jednostki, które jest wyni-kiem konfliktu bêd¹cego konsekwencj¹ pos³uszeñstwa normom prawa krajowego oraz prawa miêdzynarodowego21.
Problematyka wykonania rozkazu nale¿y do zagadnieñ, które budz¹ wiele kontrowersji. Instytucja ta jest niepodzielnie zwi¹zana z funkcjo-nowaniem wojska, w którym podstawê odpowiedzialnoœci ¿o³nierzy two-rzy rozkaz. Obowi¹zek wykonywania rozkazu wi¹¿e siê z dyscyplin¹ woj-skow¹ i z zasad¹ podporz¹dkowania siê podw³adnych w stosunku do prze³o¿onych. Co istotne, niewykonanie rozkazu implikuje odpowiedzial-noœæ karn¹ ¿o³nierzy za ich niesubordynacjê. Termin „rozkaz” doczeka³ siê wielu definicji. Przyk³adowo J. Ziewiñski interpretuje to pojêcie jako oznaczaj¹ce bezwzglêdne i bezpoœrednie oddzia³ywanie jednej osoby na wolê innej osoby, które jest nakierowane na wywo³anie u niej okreœlone-go zachowania22. Podobnie to zagadnienie ujmuje J. Majewski, zauwa-¿aj¹c przy tym, ¿e rozkaz jest immanentnym elementem s³u¿by wojsko-wej23. Z kolei M. Czerwiñski stwierdza, ¿e rozkaz jest rozumiany jako
18M. Czerwiñski, Odpowiedzialnoœæ za wydanie i wykonanie rozkazu, „Acta Univeritatis
Lo-dziensis. Folia Iuridica” 2015, nr 74, s. 119.
19 http://www.icty.org/case/mucic/4 (dostêp: 30.08.2017).
20M. Królikowski, P. Wiliñski, J. Izydorczyk, M. Znojek, op. cit., Warszawa, 2010, s. 432–433. 21 T. Cyprian, J. Sawicki, op. cit., s. 334.
22 J. Ziewiñski, Rozkaz wojskowy w prawie karnym, Warszawa 1973, s. 11.
23J. Majewski, Komentarz do art. 115 Kodeksu karnego, [w:] Kodeks karny. Czêœæ
instrument dzia³ania pewnej grupy spo³ecznej, zhierarchizowanej i wza-jemnie podleg³ej24. Bez wzglêdu na mnogoœæ definicji omawianego pojêcia stwierdziæ nale¿y, ¿e rozkaz jest poleceniem dzia³ania lub zaniechania okreœlonej czynnoœci, obowi¹zuje w strukturze silnie zhierarchizowanej, a za jego niewykonanie grozi odpowiedzialnoœæ karna. Sytuacja kompli-kuje siê, gdy treœci¹ rozkazu jest polecenie dokonania czynu zabronione-go. Generalnie odpowiedzialnoœæ za dokonanie bezprawnych czynów bêd¹cych konsekwencj¹ wykonania rozkazu implikuje odpowiedzialnoœæ karn¹ jedynie wówczas, gdy taki rozkaz by³ oczywiœcie bezprawny. Winê ¿o³nierza wy³¹czaæ mo¿e fakt znalezienia siê w po³o¿eniu skrajnie nie-bezpiecznym, a wiêc – jak zaznacza A. Marek – „w anormalnej sytuacji motywacyjnej”25. Pojêcie bezprawnego rozkazu zosta³o sformu³owane na kanwie przywo³anej ju¿ sprawy Prosecutor v. Zejnil Delacic Zdravko
Mu-cic, w której Izba odwo³awcza stwierdzi³a, ¿e z bezprawnym rozkazem
mamy do czynienia, gdy osoba posiadaj¹ca w³adzê wydaje innej osobie polecenie dokonania przestêpstwa.
3.1. Teoria bezwzglêdnego pos³uszeñstwa
Kwestia dzia³ania na rozkaz by³a od zamierzch³ych czasów najczêœciej wykorzystywan¹ lini¹ obrony. Powo³ywali siê na ni¹ sprawcy najpowa¿-niejszych zbrodni w postêpowaniu przed Miêdzynarodowym Wojskowym Trybuna³em Karnym w Norymberdze26. Zgodnie z utartymi schematami próbowali zas³aniaæ siê koniecznoœci¹ dzia³ania na rozkaz wynik³y z na-kazu prze³o¿onego rz¹du lub motywowany koniecznoœci¹ dzia³ania w imie-niu swojego pañstwa. Stwierdzali tym samym, ¿e ich postêpowanie po-zbawione by³o cech bezprawnoœci, poniewa¿ korzystali oni z immunitetu w stosunku do s¹downictwa innego pañstwa i s¹downictwa miêdzyna-rodowego27. Przez wiele lat takie stanowisko by³o akceptowane na grun-cie przepisów miêdzynarodowego prawa karnego. ¯o³nierze zwolnieni byli z odpowiedzialnoœci karnej za wykonanie rozkazu. Do momentu wy-buchu II wojny œwiatowej obowi¹zywa³a zasada okreœlana jako
respon-dent superior, która prowadzi³a do wy³¹czenia odpowiedzialnoœci
roz-kazobiorców; obci¹¿aj¹c jedynie rozkazodawców w kwestii samodzielnej realizacji planu pope³nienia zbrodni miêdzynarodowych28. Tragiczne wy-darzenia II wojny œwiatowej doprowadzi³y do koniecznoœci
przeprowa-24 M. Czerwiñski, op. cit., s. 117.
25 A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1997, s. 156. 26 L. Gardocki, Zarys prawa miêdzynarodowego, Warszawa 1985, s. 38, 56. 27 T. Cyprian, J. Sawicki, op. cit., s. 333.
dzenia rewizji w zakresie odpowiedzialnoœci karnej dzia³ania na rozkaz. Wczeœniejsze próby zmierzaj¹ce do poci¹gniêcia do odpowiedzialnoœci sprawców najpowa¿niejszych czynów pope³nionych na arenie miêdzy-narodowej koñczy³y siê niepowodzeniem. Dopiero bilans strat z okresu II wojny œwiatowej spowodowa³ koniecznoœæ g³êbokiej reformy zastanych uregulowañ, które umo¿liwia³yby ukaranie sprawców najpowa¿niejszych zbrodni. Do momentu wydania wyroku norymberskiego na gruncie miê-dzynarodowego prawa karnego brakowa³o przepisów, które rozstrzy-ga³yby jednoznacznie kwestiê zwi¹zan¹ z odpowiedzialnoœci¹ wyko-nuj¹cego rozkaz. Dominowa³a zasada bezwzglêdnego pos³uszeñstwa, okreœlana inaczej zasad¹ œlepych bagnetów lub zasad¹ biernego pos³u-szeñstwa. Teoria ta najczêœciej stosowana by³a w systemach totalitar-nych, obowi¹zywa³a do czasu zakoñczenia II wojny œwiatowej. Zak³ada³a ca³kowite podporz¹dkowanie siê ¿o³nierza dyscyplinie panuj¹cej w woj-sku, przyznaj¹c tym samym prymat s³u¿by wojskowej nad wszelkimi innymi dobrami i tworz¹c przez to domniemanie, ¿e rozkaz wydany przez prze³o¿onego nie mo¿e byæ sprzeczny z prawem. Trafnie podkreœla to J. Ziewiñski, stwierdzaj¹c, ¿e zasada ta „wyobcowuje […] armiê ze spo³eczeñstwa w imiê rzekomo «wy¿szych celów», jakimi ma byæ abstrak-cyjna […] idea ¿elaznej dyscypliny”29. Ca³kowite podporz¹dkowanie siê rozkazom dowódcy nie dopuszcza mo¿liwoœci analizowania zasadnoœci czy legalnoœci treœci wydanego rozkazu przez podw³adnego bêd¹cego jego adresatem30. Konsekwencj¹ stosowania tej zasady jest immunitet roz-kazobiorcy wobec naruszania norm prawnych bêd¹cych wynikiem wyko-nania rozkazu31. Odpowiedzialnoœæ za treœæ rozkazu i powsta³e skutki spoczywa na prze³o¿onym, który ten rozkaz wyda³. Wskutek tego dzia³anie rozkazobiorcy uznawane jest za zgodne z normami prawnymi. Teoria ta jest w swej istocie bardzo niebezpieczna, a jej bezwzglêdne sto-sowanie sta³o siê przyczyn¹ wielu tragicznych wydarzeñ. Zbrodnie pope³nione w myœl tej koncepcji odznaczaj¹ siê najwiêkszym ciê¿arem gatunkowym. MTW jednoznacznie opowiedzia³ siê za rezygnacj¹ z tej sady. Odrzucenie koncepcji œlepego pos³uszeñstwa nie budzi ¿adnych strze¿eñ. Okolicznoœæ, sprawiaj¹ca, ¿e rozkazobiorca otrzyma³ rozkaz za-bijania lub znêcania siê z pogwa³ceniem prawa, nie mo¿e powodowaæ jego bezkarnoœci32. MTW ostatecznie wiêc odrzuci³ koncepcjê bezwzglêd-nego pos³uszeñstwa i uzna³ winê wykonawców bezprawnych rozkazów.
29 J. Ziewiñski, op. cit., s. 78. 30 K. Smolarek, op. cit., s. 58.
31 E. Karska, K. Karski, op. cit., s. 168 i n.; tak¿e K. Smolarek, op. cit., s. 58. 32 A. Marek, op. cit., s. 222.
Warto jednak podkreœliæ, ¿e Trybuna³ zaakcentowa³ jednoczeœnie istnie-nie mo¿liwoœci z³agodzenia orzeczonej kary wobec osoby dzia³aj¹cej na rozkaz. Art. VIII statutu MTW stanowi: „okolicznoœæ, ¿e oskar¿ony dzia³a³ w wykonaniu rozkazu swego rz¹du, albo swego zwierzchnika, nie zwalnia go od odpowiedzialnoœci; mo¿e jednak spowodowaæ z³agodzenie kary, o ile Trybuna³ uzna, ¿e wymaga tego sprawiedliwoœæ”33. MTW pod-kreœli³ wiêc, ¿e na gruncie przepisów prawa karnego miêdzynarodowego dzia³anie zwi¹zane z koniecznoœci¹ wykonania rozkazu nie jest okolicz-noœci¹ wy³¹czaj¹c¹ winê. Zasada ta ma charakter podstawowy, zak³ada ona bowiem poci¹gniêcie do odpowiedzialnoœci wykonawcy rozkazu, gdy w wyniku swojego dzia³ania pope³nia zbrodniê miêdzynarodow¹. Jedno-czeœnie, poddaj¹c analizie treœæ art. VIII MTW, trzeba zauwa¿yæ, ¿e nie doprecyzowa³ on pojêcia „wymogu sprawiedliwoœci”. W zale¿noœci jednak od okolicznoœci danej sprawy stopieñ zawinienia mo¿e byæ brany pod uwagê jako okolicznoœæ ³agodz¹ca. Zgodnie z MTW najwiêksze znaczenie ma fakt, w jakim stopniu wykonuj¹cy rozkaz mia³, pomimo koniecznoœci podporz¹dkowania siê, realn¹ mo¿liwoœæ dokonania wyboru w zakresie jego wykonania b¹dŸ odmowy34.
3.2. Teorie myœl¹cych bagnetów
Celem wyeliminowania patologii wynikaj¹cych ze stosowania zasady œlepych bagnetów stworzono koncepcjê nak³adaj¹c¹ na rozkazobiorcê ko-niecznoœæ analizowania otrzymanego rozkazu pod k¹tem zgodnoœci z przepisami prawnymi. Twórcy tej koncepcji uznali, ¿e ¿o³nierz jest istot¹ myœl¹c¹, wskutek czego ma nie tylko prawo, ale i powinnoœæ anali-zowania treœci wydanego rozkazu pod k¹tem jego legalnoœci. Zasada ta zwalnia ¿o³nierza z obowi¹zku podporz¹dkowania siê bezprawnemu roz-kazowi, a jeœli rozkazobiorca zdecyduje siê go wykonaæ, bêdzie ponosi³ odpowiedzialnoœæ karn¹ za skutki jego realizacji35. Zasada ta mo¿e przy-braæ dwie postaci – skrajn¹ i umiarkowan¹. Zgodnie z teori¹ nieograni-czonej odpowiedzialnoœci wykonuj¹cy rozkaz ma obowi¹zek wykonania tylko tych rozkazów, które s¹ zgodne z prawem i nie koliduj¹ z normami prawnymi. Zauwa¿yæ jednak trzeba, ¿e w swojej skrajnej postaci jest ona w wojsku bezu¿yteczna. ¯o³nierz nie mo¿e za ka¿dym razem zastana-wiaæ siê, czy wydany rozkaz jest zgodny z przepisami prawa, wypacza to bowiem istotê s³u¿by wojskowej. Wed³ug umiarkowanej postaci tej zasady
33L. Gardocki, op. cit., s. 54; tak¿e L. Gardocki, T. Gardocka, £. Majewski, Prawo karne
miê-dzynarodowe. Zarys systemu, Warszawa 2017, s. 75–76.
34 Ibidem, s. 56.
istotna jest ogólna wi¹¿¹ca moc rozkazu bezprawnego z tym wyj¹tkiem, ¿e w pewnych okolicznoœciach rozkaz nie jest wi¹¿¹cy, a wykonanie go implikuje odpowiedzialnoœæ karn¹ rozkazobiorcy36. Zgodnie z t¹ koncep-cj¹ punktem granicznym pos³uszeñstwa wydanym rozkazom jest œwiado-moœæ wykonuj¹cego rozkaz co do jego legalnoœci b¹dŸ bezprawnoœci.
4. Problematyka rozkazu w statutach trybuna³ów
4.
karnych ad hoc
Kwestia wykonania rozkazu na gruncie prawa karnego miêdzynarodo-wego odgrywa niebagatelne znaczenie, a jak zauwa¿a J. Ziewiñski „pro-blem dzia³ania na rozkaz w odniesieniu do naruszeñ zasad wspó³¿ycia objawia siê w znacznie ostrzejszej postaci ni¿ ma to miejsce w odniesie-niu do prawa wewnêtrznego poszczególnego pañstwa”37. Skala naruszeñ zwi¹zana jest bezsprzecznie z charakterem dzia³añ wojennych i ogro-mem naruszeñ prawa humanitarnego, wykraczaj¹cych poza interes indywidualnej jednostki, a godz¹cych w instytucjê, pañstwo, ca³¹ spo-³ecznoœæ. Nawet jeœli w niektórych ustawodawstwach krajowych obo-wi¹zuje zasada nieodpowiedzialnoœci karnej wykonawcy rozkazu, to mo¿e ona obowi¹zywaæ tylko w odniesieniu do przestêpstw wewnêtrz-nych poszczególwewnêtrz-nych pañstw, nie znajdzie ona natomiast odbicia w pra-wie karnym miêdzynarodowym38. Znamiennym przyk³adem s¹ tutaj wy-darzenia, które mia³y miejsce w trakcie wojny domowej w Rwandzie w 1994 r., zarzewiem której by³a m.in. oficjalna propaganda pañstwowa odbywaj¹ca siê za pomoc¹ radia, telewizji, prasy – tworz¹ca doskona³y grunt œwiatopogl¹dowy dla przysz³ych ludobójców39.
Zasady norymberskie stworzy³y podwaliny pod ca³y system miêdzyna-rodowego prawa karnego, znajduj¹c przy tym swoje odbicie w statutach trybuna³ów karnych ad hoc, takich jak MTKJ40 oraz MTKR41. W zakre-sie odpowiedzialnoœci karnej za wykonanie rozkazu przepisy obu
trybu-36 J. Ziewiñski, op. cit., s. 95–96. 37 Ibidem, s. 123.
38 Ibidem, s. 167.
39Zob. I. Ilibagiza, S. Erwin, Left to tell. Discovering God Amidst Rwandan Holocaust,
Carls-bad CA 2006; tak¿e A. Spychalska, Mechanizmy zbrodni ludobójstwa na przyk³adzie Rwandy, [w:] Varia doctrinalia, red. £. Machaj, Wroc³aw 2012, s. 97–109.
40Miêdzynarodowy Trybuna³ do os¹dzenia osób odpowiedzialnych za powa¿ne naruszenia
miêdzynarodowego prawa humanitarnego pope³nione na terytorium by³ej Jugos³awii od 1991 r.
41 Miêdzynarodowy Trybuna³ Karny do os¹dzenia osób odpowiedzialnych za ludobójstwo
oraz inne powa¿ne naruszenia pope³nione na terytorium pañstw oœciennych pomiêdzy 1 stycz-nia 1994 r. a 31 grudstycz-nia 1994 r.
na³ów stanowi¹ w zasadzie powtórzenie zasad przyjêtych przez MTW. Na uwagê zas³uguje przepis artyku³u 7 ust. 4 MTKJ „fakt, ¿e oskar¿ony dzia³a³ zgodnie z poleceniem rz¹du lub prze³o¿onego, nie uwalnia go od odpowiedzialnoœci karnej, ale mo¿e byæ uznany za okolicznoœæ ³agodz¹c¹ karê, jeœli Trybuna³ Miêdzynarodowy uzna, ¿e wymaga tego sprawiedli-woœæ”42. Podobne sformu³owania zawar³ w swoim statucie MTKR. Zgod-nie z art. 6 ust. 4 MTKR „Fakt, ¿e oskar¿ony dzia³a³ zgodZgod-nie z polece-niem rz¹du lub prze³o¿onego, nie uwalnia go od odpowiedzialnoœci karnej, ale mo¿e byæ uznany za okolicznoœæ ³agodz¹c¹ karê, jeœli Trybuna³ Miêdzynarodowy dla Rwandy uzna, ¿e wymaga tego sprawiedliwoœæ”43.
Sprawa Drazena Erdemovièa sta³a siê punktem zwrotnym w zakresie kszta³towania siê okolicznoœci wy³¹czaj¹cych odpowiedzialnoœæ karn¹ na gruncie przepisów prawa karnego miêdzynarodowego44. W toku procesu przed MTKJ oskar¿ony podniós³, ¿e jego dzia³anie by³o wynikiem przy-musu i strachu. Nale¿y przypomnieæ, ¿e ju¿ w orzecznictwie MTW nie uznano mo¿liwoœci wy³¹czenia winy w zwi¹zku z dzia³aniami podjêtymi w sytuacji kolizji dóbr rozstrzyganych na podstawie zasad subsydiarno-œci i proporcjonalnosubsydiarno-œci45. MTW zwraca³ jednak uwagê na mo¿liwoœæ odst¹pienia od wydania orzeczenia w zakresie odpowiedzialnoœci karnej, kiedy wolna wola sprawcy i swoboda podejmowania przez niego decyzji by³y istotnie ograniczone, nastêpstwem czego stawianie zarzutu uznawa-no za sprzeczne z zasadami sprawiedliwoœci. Na te okoliczuznawa-noœci zwróci³ uwagê sêdzia A. Cassese, który w sprawie Edremovièa zg³osi³ zdanie od-rêbne, w którym ustosunkowa³ siê do dzia³ania pod wp³ywem przymu-su46. Sêdzia A. Cassese zauwa¿y³, ¿e w œwietle przepisów prawa karnego miêdzynarodowego dzia³anie pod wp³ywem przymusu jest okolicznoœci¹ wy³¹czaj¹c¹ odpowiedzialnoœæ karn¹. W sytuacji, kiedy nie mo¿na jed-nak przymusu zakwalifikowaæ jako okolicznoœci wy³¹czaj¹cej bezpraw-noœæ, stanowi on okolicznoœæ ³agodz¹c¹. Ponadto na uwagê zas³uguje twierdzenie sêdziego, ¿e dotychczas prawo karne miêdzynarodowe w
od-42Statut Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego dla by³ej Jugos³awii z dnia 25 maja 1993 r.,
dokument ONZ S/RES/827 z 25 maja 1993 r. z poprawkami wprowadzonymi w S/RES/1166 z 13 maja 1998 r., S/RES/1329 z 30 listopada 2000 r. i S/RES/1411 z dnia 17 maja 2002 r.
43Statut Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego dla Rwandy z 8 listopad 1994 r., dokument
ONZ S/RES/955 z 8 listopada 1994 r. z poprawkami wprowadzonymi w S/RES/1165 z 30 kwiet-nia 1998 r., S/RES/1166 z 13 maja 1998 r., S/RES/1329 z 30 listopada 2000 r., S/RES/1411 z 17 maja 2002 r. i S/RES/1431 z 14 sierpnia 2002 r.
44 M. Królikowski, P. Wiliñski, J. Izydorczyk, M. Znojek, op. cit., s. 192. 45 Ibidem, s. 192.
46http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:6A22icD2B58J:
www.icty.org/x/ca-ses/erdemovic/acjug/ en/erd?adojcas971007e.pdf+&cd=1&hl=pl&ct= clnk&gl=pl&client=firefox-b-ab (dostêp: 30.08.2017).
niesieniu do zbrodni wojennych nie wykszta³ci³o ¿adnych norm zwyczajo-wych. Wobec tego zastosowanie znajduje ogólna norma dotycz¹c¹ przy-musu, konsekwencj¹ czego jest twierdzenie, ¿e dzia³anie pod przymusem stanowi okolicznoœæ wy³¹czaj¹c¹ odpowiedzialnoœæ karn¹47. Aby skorzy-staæ z tej mo¿liwoœci rozkazobiorca musi spe³niæ szereg przes³anek, które gwarantowa³yby mu bezkarnoœæ. Po pierwsze, musi odmówiæ wykonania rozkazu, który jest sprzeczny z normami porz¹dku prawnego, po drugie, jeœli taki rozkaz zostanie wydany ponownie pod groŸb¹ zamachu na ¿ycie lub zdrowie rozkazobiorcy, przys³uguje mu w razie ewentualnego proce-su powo³anie siê na kwestiê wy³¹czenia odpowiedzialnoœci karnej pod wp³ywem wykonania rozkazu48. A. Cassese podkreœli³, ¿e dzia³anie pod wp³ywem przymusu musi spe³niaæ odpowiednie przes³anki, takie jak: pope³nienie czynu pod bezpoœredni¹ groŸb¹ ciê¿kiego i nieodwracalnego uszczerbku na zdrowiu lub ¿yciu, nieistnienie innych œrodków mog¹cych odwróciæ niebezpieczeñstwo, fakt, ¿e pope³niony czyn nie by³ niepropor-cjonalny do zagro¿enia i – co najwa¿niejsze – sytuacja, w której dosz³o do dzia³ania pod przymusem, nie zosta³a spowodowana w sposób roz-myœlny przez sprawcê49. W analizowanej sprawie Drazen Erdemoviè od-mówi³ wykonania bezprawnego rozkazu, wówczas dowódca zagrozi³ mu, ¿e pozbawi go ¿ycia, jeœli nie zdecyduje siê na jego realizacjê. Wobec ta-kiego obrotu sprawy Erdemoviè stwierdzi³, ¿e groŸba zamachu na jego ¿ycie jest realna i zdecydowa³ siê na wype³nienie rozkazu prze³o¿onego. Wydawaæ by siê mog³o zatem, ¿e kwestia jego winy nie budzi w¹tpliwo-œci: jest winny, ale okolicznoœci sprawy przemawiaj¹ za uchyleniem bez-prawnoœci jego czynu. Sprawa jednak komplikuje siê, kiedy dok³adniej przeanalizujemy sytuacjê tego ¿o³nierza. Niebagatelne znaczenie ma bo-wiem fakt, ¿e na okolicznoœæ dzia³ania pod wp³ywem przymusu na grun-cie przepisów prawa karnego miêdzynarodowego nie mog¹ powo³ywaæ siê osoby, które dobrowolnie zdecydowa³y siê na udzia³ w zwi¹zku lub orga-nizacji, której celem by³o ³amanie prawa. Podkreœla³ to ju¿ MTW, stwier-dzaj¹c, ¿e „¿o³nierz […], który w wykonaniu rozkazu swego prze³o¿onego dokonuje zbrodni wojennej lub zbrodni przeciwko ludzkoœci, nie mo¿e na obronê pewnoœci swego dzia³ania powo³aæ siê na prawo krajowe”50.
Dodat-47A. Cassese, Zdanie odrêbne do wyroku Izby Apelacyjnej z dnia 7 paŸdziernika 1997 r., [w:]
M. Królikowski, P. Wiliñski, J. Izydorczyk, M. Znojek, op. cit., s. 445–452.
48http://webcache.googleusercontent.com/
search?q=cache:6A22icD2B58J:www.icty.org/x/ca-ses/ erdemovic/acjug/en/erd?adojcas971007e.pdf+&cd=1&hl=pl&ct= clnk&gl=pl&client=firefox-b-ab (dostêp: 30.08.2017).
49A. Spychalska, Wy³¹czenie odpowiedzialnoœci za zbrodniê ludobójstwa na gruncie prawa
miêdzynarodowego, „Acta Erasmiana” 2014, nr 7, s. 118.
kowo, wymierzaj¹c karê, „s¹d winien rozwa¿yæ, czy sprawca wiedzia³ lub powinien by³ wiedzieæ, i¿ czynem swym narusza prawo miêdzynarodo-we”51. Sprawca, wstêpuj¹c do takiej organizacji, czyni to œwiadomie z za-miarem pos³uszeñstwa wobec przywódców, jeœli bêd¹ oni urzeczywist-niaæ cele zespo³u52. Drazen Erdemoviè wst¹pi³ do armii dobrowolnie. Wprawdzie przyczyn¹ takiej decyzji by³a z³a sytuacja ¿yciowa, jednak œwiadomie dokona³ swojego wyboru. Maj¹c na uwadze zaistnia³¹ sytua-cjê w kraju, musia³ liczyæ siê z tym, ¿e jego oddzia³ bêdzie zmuszony do udzia³u w „prawdziwej wojnie”.
5. Problematyka rozkazu w Rzymskim Statucie
5.
Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego
Regu³y ustanowione przez MTW wesz³y na sta³e do kanonu zasad, na których dzisiaj opiera siê ca³e miêdzynarodowe orzecznictwo w sprawach karnych. Ustalone parytety znalaz³y swoje odzwierciedlenie nie tylko w porz¹dkach krajowych poszczególnych pañstw, ale tak¿e w konwencjach miêdzynarodowych. Poza nieprzecenionym wp³ywem MTW na obecny kszta³t miêdzynarodowego prawa karnego, niebagateln¹ rolê odegra³y wspomniane ju¿ trybuna³y karne ad hoc, kszta³tuj¹c tym samym obecne spojrzenie na problematykê dzia³ania w ramach rozkazu i znajduj¹c od-zwierciedlenie w przepisach Rzymskiego Statutu Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego (dalej: RSMTK). Zgodnie z treœci¹ art. 31 ust. 1 lit. d wy³¹czenie odpowiedzialnoœci karnej ma miejsce, gdy czyn stanowi¹cy zbrodniê miêdzynarodow¹ zosta³ pope³niony pod wp³ywem przymusu bêd¹cego nastêpstwem groŸby spowodowania bezpoœredniego pozbawie-nia ¿ycia lub bezpoœredniego ciê¿kiego uszkodzepozbawie-nia cia³a sprawcy lub in-nej osoby, a osoba ta podjê³a niezbêdne i rozs¹dne dzia³anie w celu usu-niêcia tej groŸby, przy czym nie zamierza³a ona spowodowaæ szkody wiêkszej ni¿ ta, której chcia³a unikn¹æ, ponadto podjê³a dzia³ania zmie-rzaj¹ce do odwrócenia niebezpieczeñstwa zgodnego z warunkami wyra-¿onymi w zasadzie proporcjonalnoœci. Jak podkreœla M. Królikowski, sta-tut nie wspomina, czy groŸba ma byæ jedyn¹ przyczyn¹ podjêcia przez sprawcê bezprawnego dzia³ania, czy te¿ ma byæ to jeden z powodów, dla których sprawca pope³ni³ zbrodniê. Wobec powy¿szego zasady wyra¿one w treœci przepisu art. 31 ust. 1 d maj¹ charakter zsubiektywizowany53. Zgodnie z przepisami wyra¿onymi w statucie RSMTK rozkazobiorca jest
51 Ibidem, s. 359. 52 Ibidem, s. 357–362.
zwolniony z odpowiedzialnoœci karnej po kumulatywnym spe³nieniu na-stêpuj¹cych warunków: na sprawcy ci¹¿y³ prawny obowi¹zek wype³nie-nia danego rozkazu, sprawca nie wiedzia³, ¿e rozkaz jest bezprawny, roz-kaz nie by³ oczywiœcie bezprawny.
6. Podsumowanie
Reasumuj¹c, zasad¹ w postêpowaniu przed Miêdzynarodowym Trybu-na³em Karnym (dalej: MTK) jest odpowiedzialnoœæ rozkazobiorcy za wy-konanie rozkazu. Polecenia wydawane przez prze³o¿onych mog¹ przybraæ postaæ ustn¹, pisemn¹ b¹dŸ mog¹ byæ zakomunikowane w jakikolwiek inny sposób, byle by³yby one zrozumia³e i ich treœæ nie pozostawia³a ¿ad-nych w¹tpliwoœci. Pojêcie oczywistoœci bezprawnoœci najpowa¿niejszych zbrodni miêdzynarodowych zosta³o u¿yte celowo. Rozkaz ludobójstwa albo zbrodni przeciwko ludzkoœci jest oczywiœcie zawsze bezprawny54. Sprawca nie mo¿e zatem powo³ywaæ siê na subiektywne przekonanie w zakresie pope³nienia takich czynów. Konsekwencj¹ tak sformu³owane-go przepisu prawa bêdzie zatem nieograniczona odpowiedzialnoœæ spraw-ców tego typu zbrodni.
Ustosunkowuj¹c siê do powy¿szych rozwa¿añ, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e kwestia odpowiedzialnoœci za dzia³ania dokonane pod wp³ywem bezpraw-nego rozkazu ewaluowa³a na przestrzeni lat. W celu rozstrzygania kwestii ewentualnej odpowiedzialnoœci wykonawców rozkazów tworzono ró¿ne teorie, które mia³y rozwiaæ zaistnia³e w tym zakresie w¹tpliwoœci. ¯adna z tych teorii nie wystêpuje jednak w swojej czystej postaci, a usta-wodawstwa karne poszczególnych krajów sk³aniaj¹ siê w stronê teorii mieszanych, czerpi¹cych zarówno z koncepcji œlepych, jak i z koncepcji myœl¹cych bagnetów55. Obecnie przepisy MTK precyzuj¹ odpowiedzial-noœæ zarówno rozkazodawcy, jak i rozkazobiorcy, przewiduj¹c tym sa-mym kontratypy, które wy³¹czaj¹ odpowiedzialnoœæ wydaj¹cych i wyko-nuj¹cych rozkazy. Odpowiedzialnoœæ prawna jednostek na gruncie prawa karnego miêdzynarodowego jest przejawem ograniczonej podmiotowoœci prawnomiêdzynarodowej jednostek. Skupia siê ona m.in. na przestêp-stwach prawa narodów, okreœlanych inaczej jako tzw. delicta iuris
gen-tium, obejmuj¹cych czyny o najwiêkszym ciê¿arze gatunkowym. Rozkaz
nale¿y do okolicznoœci wy³¹czaj¹cych winê, lecz na gruncie prawa karne-go miêdzynarodowekarne-go zasada ta jest na ró¿ne sposoby ograniczana. W zale¿noœci od tego, czy sprawca rozkazu mia³ rzeczywist¹ mo¿liwoœæ
54A. Zab³ocka, Statut Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego a polskie prawo karne
mate-rialne, „Kwartalnik Prawa Publicznego 2001”, z. 1 (3), s. 147.
odmowy jego wykonania, zale¿y wysokoœæ wymierzonej mu kary. Sprawa Erdemovièa ukazuje to bardzo dosadnie. Kwestia winy oskar¿onego nie budzi najmniejszych w¹tpliwoœci, jednak ocena jego zachowañ nie jest ju¿ tak jednoznaczna. Nie jesteœmy w stanie przewidzieæ, jak zachowali-byœmy siê w takiej sytuacji. Czy wybralizachowali-byœmy w³asne ¿ycie, jak Drazen Erdemoviè, czy raczej zginêlibyœmy bohatersk¹ œmierci¹, próbuj¹c stawiæ opór okrucieñstwu i po³o¿yæ kres mordowaniu niewinnych ludzi? Wszak „tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono”56.
Bibliografia
Akty prawne
Rzymski Statut Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego, Dz.U. z 2003 r. Nr 708, poz. 78. Statut Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego dla By³ej Jugos³awii z dnia 25 maja 1993 r.,
do-kument ONZ S/RES/827 z 25 maja 1993 r. z poprawkami wprowadzonymi w S/RES/1166 z 13 maja 1998 r., S/RES/1329 z 30 listopada 2000 r. i S/RES/1411 z dnia 17 maja 2002 r. Statut Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego dla Rwandy z 8 listopada 1994 r., dokument
ONZ S/RES/955 z 8 listopada 1994 r. z poprawkami wprowadzonymi w S/RES/1165 z 30 kwietnia 1998 r., S/RES/1166 z 13 maja 1998 r., S/RES/1329 z 30 listopada 2000 r., S/RES/1411 z 17 maja 2002 r. i S/RES/1431 z 14 sierpnia 2002 r.
Opracowania
Draculiè S., Oni nie skrzywdziliby nawet muchy. Zbrodniarze wojenni przed Trybuna³em w Ha-dze, Warszawa 2006.
Cyprian T., Sawicki J., Prawo norymberskie. Bilans i perspektywy, Kraków 1948. Demick B., W oblê¿eniu. ¯ycie pod ostrza³em na sarajewskiej ulicy, Wo³owiec 2014. Czerwiñski M., Odpowiedzialnoœæ za wydanie i wykonanie rozkazu, „Acta Univeritatis
Lodzien-sis. Folia Iuridica” 2015, nr 74.
Gardocki L., Gardocka T., Majewski £., Prawo karne miêdzynarodowe. Zarys systemu, Warsza-wa 2017.
Gardocki L., Zarys prawa miêdzynarodowego, Warszawa 1985.
Ilibagiza I., Erwin S., Left to tell. Discovering God Amidst Rwandan Holocaust, Carlsbad 2006. Karska E., Karski K., Odpowiedzialnoœæ za wykonanie bezprawnego rozkazu w œwietle
miê-dzynarodowego prawa karnego, Selektywna eliminacja i rozkaz wojskowy, „Miêdzynarodowe Prawo Humanitarne” 2013, t. 4.
Królikowski M., Wiliñski P., Izydorczyk J., Podstawy prawa karnego miêdzynarodowego, War-szawa 2008.
Królikowski M., Wiliñski P., Izydorczyk J., Znojek M., Prawo karne miêdzynarodowe. Wybór Ÿróde³, Warszawa 2010.
Majewski J., Komentarz do art. 115 Kodeksu karnego, [w:] Kodeks karny. Czêœæ szczególna, t. 3: Komentarz do art. 278–363, red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2016.
Marek A., Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1997.
Smolarek K., Analiza historyczno-prawna wy³¹czenia odpowiedzialnoœci karnej podw³adnego dzia³aj¹cego na rozkaz prze³o¿onego w prawie karnym, „Zeszyty Naukowe Wy¿szej Szko³y Oficerskiej Wojsk L¹dowych im. gen. T. Koœciuszki” 2013, nr 2 (168).
Spychalska A., Mechanizmy zbrodni ludobójstwa na przyk³adzie Rwandy, [w:] Varia doctrina-lia, red. £. Machaj, Wroc³aw 2012.
Spychalska A., Wy³¹czenie odpowiedzialnoœci za zbrodniê ludobójstwa na gruncie prawa miê-dzynarodowego, „Acta Erasmiana” 2014, nr 7.
Szymborska W., Wiersze wybrane, Kraków 2004.
Yee S., The Erdemoviè Sentencing Judgement: A Questionable Milestone for the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, „Georgia Journal of International and Compa-rative Law” 1997, No. 26 (2).
Zab³ocka A., Statut Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego a polskie prawo karne materialne, „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2001, nr 1 (3).
Ziewiñski J., Rozkaz wojskowy w prawie karnym, Warszawa 1973.
Materia³y elektroniczne
Cassese A. Separate and dissenting opinion of Judge Cassese, http://webcache.googleusercontent. com/search?q=cache:6A22icD2B58J: www.icty.org/x/cases/erdemovic/acjug/en/erd?adojcas 971007e.pdf+&cd= 1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-b-ab (dostêp: 30.08.2017). Sklein D. Drazen Erdemovic: victim or villain? Kreisau Court. Model International Criminal
Court (MICC), http://modelicc.org/fileadmin/MICC/Past_Projects/ School/micc_Kreisau_Court_ aprmay2013.pdf (dostêp: 09.08.2017).
The International Criminal Tribunal for the former of Yugoslavia. Pilica farm (IT-96-22). Drazen Erdemoviè, http://www.icty.org/x/cases/erdemovic/cis/en/cis_erdemovic_en.pdf (do-stêp: 09.08.2017).
The International Tribunal For The Former Yugoslavia. The Prosecutor of the Tribunal against Radovan Karadzic Ratko Mladic. (IT-95-5-I), http://www.icty.org/x/cases/mladic/ind/en/kar--ii950724e.pdf (dostêp: 30.08.2017).
The International Criminal Court for the former of Yugoslavia – The Prosecutor of the Tribunal against Zejnil Delacic Zdravko Mucic, also known as „Pavo” Hazim Delic Esad Landzo, also known as „Zenga” (IT-96-21), http://www.icty.org/case/mucic/4 (dostêp: 30.08.2017). United Nations International Tribunal For The Former Yugoslavia. Drazen Erdemoviè – Guilty
Plea Statement, http://www.icty.org/en/content/ dra%C5%BEen-erdemovi%C4%87 (dostêp: 21.06.2017).
THE CASE OF DRAZEN ERDEMOVIÈ AS AN EXAMPLE OF RESPONSIBILITY FOR EXECUTING AN UNLAWFUL ORDER ON THE GROUND
OF THE REGULATIONS OF THE INTERNATIONAL CRIMINAL LAW
Abstract: The article considers the problem of responsibility for executing an unlawful order,
according to the regulations of the international criminal law, using the example of Drazen Erdemoviè, a soldier of the 10th Sabotage Detachment of the Bosnian Serb Army, who was
accused of crimes against humanity, including his participation in the massacre of the unarmed Muslims from Srebrenica on 16thJuly 1995. His case deserves scrutiny as he pleaded guilty and
thus adopted a certain line of defense strategy at the International Tribunal Court for the former Yugoslavia. The accused was aware of having violated the rules of the international criminal law and the charges filed against him accordingly, but – at the same time – he stated that if he had not executed the order, he would have been killed.
Keywords: DRAZEN ERDEMOVIÈ, MILITARY ORDER, THE INTERNATIONAL
TRI-BUNAL COURT FOR THE FORMER YUGOSLAVIA, SREBRNICA, CRIMES AGAINST HUMANITY
